جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پژوهش حاضر به تحلیل شناخت حقیقت انسان به روش تحلیلی توصیفی براساس نظریات یکی از عرفای قرن هشتم هجری یعنی شیخ شرف الدین احمد بن یحیی مَنْیَری در کتاب معدن المعانی پرداخته است مسئله اصلی بر این سوال استوار است که از دیدگاه شرف الدین منیری بهترین راه شناخت حقیقت انسان از چه طریقی میسور است؟ در این نوشتار سعی شده ضمن تبیین مبانی متکلمین، حکما و عرفا و ردّ حلول مُلکی و قبول تناسخ ملکوتی، تصویر روشنی از دیدگاه وی که مبتنی بر ظهور حقیقت مثالی به عنوان بهترین طریق برای وصول بر این حقیقت و در نهایت فانی شدن در ذات احدیت است ارائه شود. اهمیت و ضرورت بحث در این نکته شایان توجه است که حل بسیاری از مسائل دشوار عالم آخرت از جمله معاد جسمانی و روحانی، خلود و ابدیت سرای دیگر، تناسخ ارواح و ابدان، شهود حضرت حق و فانی شدن در آن و...همگی متوقف بر تشریح دقیق حقیقت انسان است. بر اساس یافته‌های تحقیق تا انسان در دنیا قرار دارد از حقیقت وجودی خود غافل است. وقتی انسان بیدار شد و پروانه وار گردا گرد شمع حقیقت وجودی خود و نفس ناطقه است به پرواز درآمده و عارف شد با حقیقت مثالی نفسش که ملکات مثالی اند متحد شده و سفر اول سالک الی الله محقق می شود. در ادامه سالک با فنای در اسماء و صفات و ذات باری تعالی در حقیقت حقه الهی فانی می گردد.

تمهیدات مهم‌ترین اثر عین القضات همدانی، عارف آزاداندیش عصر سلجوقی و یکی از معروف‌ترین آثار عرفان اسلامی است که در تحقیق حاضر با رویکرد «تحلیل گفتمان انتقادی» نورمن فرکلاف بررسی شده است. هدف تحقیق پاسخ به این پرسش‌ها بوده است که نظم گفتمانی ایران عصر سلجوقی در «تمهیدات» چگونه بازتولید شده است؟ کردارهای گفتمانی تمهیدات بازتاب کدام‌یک از کردارهای اجتماعی است؟ و راهکار عین القضات برای برون‌رفت از گفتمان سلطه و تعصب روزگار سلجوقی چیست؟ نتایج نشان می‌دهد که نظم اجتماعی عصر سلجوقی که مبتنی بر سلطه حاکمان سیاسی بر مردم، علمای دینی بر پیروان و مشایخ صوفیه بر مریدان و بیانگر انواع طبقه‌بندی اجتماعی است، در تمهیدات با بهره‌گیری از «نام دهی» مشارکان بازتاب یافته است. عین القضات با استفاده از دو ژانر از پیش موجود «تفسیر قرآن» و «وعظ» که دو کنش فرهنگی و اجتماعی جداگانه به شمار می‌رفتند، ضمن القای باورهای خویش به مخاطبان، در تقابل با گفتمان‌های موجود، پادگفتمان ایجاد کرده و حتی از جایگاه منتقد اجتماعی و ایده پرداز، برای برون‌رفت از گفتمان سلطه، خشونت و مذهب گرایی متعصبانه روزگار خویش، ایده جدید معرفت و «عشق» را طرح کرده است. کاربرد جمله‌های خبری، الگوهای ویژه امری و پرسشی تمهیدات نشان می‌دهد که در این تقابل گفتمانی، جایگاه عین القضات از موضع اقتدار است؛ اقتدار معرفتی در برابر اقتدار سلطه و اقتدار عشق در برابر اقتدار تعصب و خشونت. این ویژگی‌ها تمهیدات را از جایگاه تعلیمی و تفسیری فراتر می‌برد و حتی برای آن رسالت اجتماعی نیز قائل است.

بحث از جبر و اختیار و دلالت‌های معرفتی آن، از مباحث مناقشه‌برانگیز در تاریخ اندیشه ایران و اسلام بوده‌است. در این بین عمده‌ پژوهش‌های موجود، به غلبه اندیشه تقدیر‌گرا در تاریخ فکر سیاسی و عرفانی ایران تأکید داشته‌اند. عین‌القضات همدانی یکی از برجسته‌ترین متفکران سنت عرفانی در دوران میانه‌ اسلام و نیز از پرشورترین و جسورترین منتقدان نظام سلجوقی است که به موضوع جبر و اختیار توجه داشته‌است. یکی از بنیان‌های مهم معرفتی که می‌توان با اتکاء به آن اندیشه سیاسی متفکران را بررسی کرد، درک هر اندیشمند از مقوله‌ جبر و اختیار ـ ‌‌به‌عنوان وجه مهمی از انسان‌شناسی‌ـ است؛ از این‌رو در نوشتار پیش‌رو کوشیده شده در چارچوب رهیافت دلالتی، انسان‌شناسی عین‌القضات همدانی با هدف فهم دلالت‌های سیاسیِ درک وی از مقوله جبر و اختیار مورد واکاوی قرار گیرد. پرسش اصلی مقاله این است که پیامدهای سیاسی فهم عین‌القضات همدانی از مقوله جبر و اختیار کدام‌اند؟ دستاورد مقاله این است که عین‌القضات پس از تعیین خصلت جبری برای عالم الهیّت و تفکیک ماهیتیِ عالم آدمیّت از آن؛ با تأکید بر ذاتی بودن اختیار در وجود آدمی، دیدگاه غالب و فضای تک‌اندیش و جبرگرای زمانه‌اش را مورد نقد و نکوهش قرار داده‌است. یافته‌های پژوهش، در عین حال، می‌تواند نمونه نقضی باشند بر روایت‌هایی که کلیت تاریخ فکر و فرهنگ سیاسی ایران را باورمند به تقدیرگرایی‌ ارزیابی کرده‌اند.

اعمالِ قواعدی خاص در اسلوب، زبان و لحن روایت‌های گوناگونِ یک حکایت را در بافتار متن نظم می‌بخشد. حکایت «گازر و خر او» برگرفته از کلیله و دمنه، در مثنوی به گونه‌ای دیگر بازآفرینی می‌شود و مولانا آن را در روایتی متمایز به کار می‌برد. مقایسة دو روایت مختلف از حکایت مزبور با توجه به زمینة متن، بررسی تطور و بسط مفاهیم آن در حین گذار از شکلی ادبی به متنی عرفانی و تحلیل محتوایی و تبیین مضامین این حکایت و چگونگی آن در قالب روایتی ویژه در مثنوی، هدف اصلی این پژوهش است. این مقاله با استفاده از تحلیل محتوا و معیارهای نقد و نظریه به تشریح دلایلی می‌پردازد که مقاصد مولانا را در بازرواییِ حکایت کلیله تفسیر می‌کند. در اشاره به دستاوردهای پژوهش حاضر می‌توان گفت مولانا با توسل به نوعی شگرد سخن‌پردازی، افکار و اعمال شخصیت‌های اصلیِ حکایت را نمایندة دو گروه می‌خواند تا اغراض قصة خود را در تبیین توبة صحیح تشریح نماید و روابط آن را با اصطلاحات وابسته‌ای همچون کسب و توکل و تقلید و تحقیق در روایتی نو بسنجد. مولانا در این تأویل نوین با استفاده از قابلیت‌های زبانِ عرفان و خرده‌حکایاتی دیگر برای تشریح مبانیِ موضوع و دلالت‌های گستردة آن، بر فهمِ اسرارِ باطنی از طریق نماد‌ها تأکید می‌ورزد و در اشاره به ماجرای شخصیت‌ها و تحلیل گفتمان آن‌ها، درون‌مایه را برای درک معانی ضمنی در بطن حکایتی تازه می‌گسترد.

پیش‌بینی‌ناپذیر بودن نمود‌های گوناگون ادب غنایی که ریشه در تجلیات بی‌حد و حصر عواطف انسانی دارد، تقویت‌کنندۀ این ذهنیت است که هر لحظه، در گوشه و کنار آثار مختلف، امکان بروز نمونه‌ای نو و حتی ناشناخته از این نوع ادبی در یکی از زیرشاخه‌های فراوانش وجود دارد. یکی از این نمونه‌های محتمل، مفاخره‌ای است بدیع که نجم‌الدین رازی از زبان پیامبر (ص) به رشته تحریر درآورده ‌است. طبیعی است که جایگاه منحصربه‌فرد مفاخره‌گر در همۀ جنبه‌های محتوایی و زبانی قطعۀ اشاره‌شده مؤثر بوده باشد. قدرت نویسندگی و ارادت قلبی مؤلف مرصادالعباد نیز بی‌تردید بر تأثیر هرچه بیشتر این مفاخرۀ فرضی افزوده ‌است. در این مقاله، ضمن استخراج و معرفی این قطعۀ ویژه، آنچه‌که ازنظر محتوا و مؤلفه‌های زبانی موجب برجستگی و امتیاز این مفاخره نسبت به سایر مفاخرات مرسوم و متداول ادب فارسی می‌شود، باتوجه به جایگاه بی‌بدیل پیامبر والامقام (ص) در مقام مفاخره‌گر، ارائه و تحلیل خواهد شد.

دین که یکی از مهم ­ترین عرصه ­های معرفتی است، ساحت ­های مختلفی ازجمله ساحت انفُسی و درونی دارد. در مطالعات عرفانی جدید، از ساحت انفُسی یا همان تجارب شخصی از خداوند به «تجربۀ دینی و عرفانی» تعبیر می‌شود. در این پژوهش، دیدگاه مولوی را برمبنای نظریه ­های جدیدی که در عرصۀ مطالعات عرفانی مطرح هستند، بازکاوی خواهیم کرد و مسئلۀ اصلی، جست‌وجو و تحلیل تجارب عرفانی مولوی و انعکاس ادیبانۀ آن ها در بیان او خواهد بود. به‌نظر می ­رسد از آنجاکه مولانا در عرفان خانقاهی، عرفان ذوقی و عرفان نظری صاحبِ سبک و نظر است، خود نیز تجارب عرفانی وسیعی را از سر گذرانیده، و به بازسازیِ هنری این تجارب ناب، پیچیده و حیرت­ انگیز در قالب زبان و بیان ادبی پرداخته است. تجارب عرفانی و شهودی مولانا در غزل­ هایش بیشتر به‌صورت بی ­واسطه و در لابه ­لای تمثیلات عرفانی مثنوی، با واسطه و در موقعیت­هایی که استمرار کلام، او را به عرصه­ های ناخودآگاه کشانیده، بروز پیدا کرده است. برخی از تجربه­ های عرفانیِ مولانا از حیث شکل و ساختارِ بازنمایی در چارچوب تحلیل ­هایی که ویلیام جیمز از تجارب عرفانی عرضه می­کند، قابل‌تحلیل هستند و ما در این پژوهش، ضمن تبیین اصل تجربه ­مندیِ آثار مولانا، از جمله داستان پادشاه و کنیزک، تجربۀ عرفانی مندرج در آن را بر مبنای چارچوب نظریِ جیمز بررسی کرده و شباهت ­های ساختاری آن را با موضوعاتی که جیمز مطرح کرده است، نشان داده­ایم.

نظریۀ افشانش معنا الگویی است که زیرمجموعۀ ساخت­شکنی قرار می­ گیرد و براساس آن می ­توان زمینه ­ها و شیوه‌های تکثّر معنا را در یک متن بررسی کرد. در این پژوهشِ توصیفی-تحلیلی، حکایت طوطی و خواجۀ بازرگان از دفتر اول مثنوی معنوی براساس الگوی افشانشی دریدا واکاوی و تحلیل شده است. بنا بر نتایج پژوهش، حکایت طوطی و بازرگان در ده بخش سامان یافته است که چهار بخش آن جستار درون ه­ای است و رویکرد روایی، تفسیری و تمثیلی دارد و زیرمجموعۀ افشانش انتقالی قرار می­ گیرد، چرا­که حکایت دیگری را طرح می‌کند و ساحت معنا در این جستارها به کلی تغییر می ­یابد و از ساختار روایی حاکم بر حکایت جدا می­ شود. علاوه ­بر این، در شش بخشی که مولانا به بیان ماجرای طوطی و بازرگان می ­پردازد، تنها چند بیت نخست به بیان روایت اختصاص دارد و باقی ابیات شامل شرح و تفسیر و تأویل مولاناست و ساحت معنایی تغییر می­ یابد و دقیقاً باتوجه به همین تحوّل معنایی در حیطۀ افشانش وضعی قرار می­ گیرد.

عطار شاعری است پر از اضطراب و درد که حقیقت حیات و هستی انسان را در سلوک و عروج معنوی برای پیوند با مبدأ آفرینش می داند. اضطراب عطار از لحظۀ هبوط انسان آغاز می ­شود و تا لحظۀ بازگشت و عروج روح ادامه دارد. این اضطراب و دلهرۀ شاعر، فلسفی و خودیافته نیست بلکه مبتنی بر آموزه ­های دینی، سنت عرفانی و الگوها و قهرمانان مسیر سلوک است که خود عطار نیز به روایت زندگی و اندیشۀ آنان پرداخته است. این مقاله به بررسی و تحلیل انواع اضطراب در اندیشه و آثار عطار با تکیه بر نظریۀ اضطراب وجودی پل تیلیش با روش توصیفی- تحلیلی می­پردازد. حرکت عطار در مسیر سلوک بیشتر مبتنی بر اضطراب وجودی است تا جذبه و شوق که نتیجۀ هبوط از بهشت و گناه آغازین است. اضطراب وجودی عطار به حوزۀ سلوک محدود نمی­شود و به ساحت زندگی فردی و اجتماعی و داستان های او نیز گسترش پیدا می­کند. چگونگی بروز و ظهور اضطراب در این داستان­ها مبتنی بر تحول درونی شدید در یک لحظه و سپس توبه و جبران است. این تحول و انقلاب درونی بر اثر عوامل مختلف انسانی، قدسی یا طبیعی بروز پیدا می­کند. نحوۀ واکنش شخصیت‌های داستان به اضطراب، گستره­ای از پذیرش حداکثری تا انکار کامل آن را شامل می­ شود. اضطراب در آثار عطار به‌دلیل حضور مستمر در ذهن شخصیت و بازگشت و تکرار مداوم آن، به موقعیت زمانی خاصی منحصر نمی­شود. تلاش برای غلبه بر اضطراب با تعیین استانداردهای مطلق‌اندیشانه به کمال­ گرایی یا پرفکشینیسم عرفانی و دینی منجر می­شود که ساختار نهایی اندیشۀ شاعر را شکل می ­دهد.

کشف­المحجوب نخستین کتابی است که در تصوف به زبان فارسی تألیف شده و استناد به آیات قرآن از ویژگی­های سبکی این متن کهن به‌شمار می­آید. در این پژوهش، چگونگی تأویل آیات قرآنیِ به­کاررفته در مقدمه و شش باب آغازین این کتاب، که مؤلف در آن به موضوعات بنیادین تصوف پرداخته، بررسی و تحلیل شده ­است. نتایج نشان می­دهد که هجویری در این بخش از کتاب برای بررسی و تبیین 17 موضوع نسبتاً کلی و گوناگون به 55 آیه از قرآن استناد کرده که برداشتش از 27 آیه صحیح بوده، از 26 آیه برداشت شخصی داشته و در تأویل 2 آیه خطای آشکار داشته ­است­. بر این اساس، تأویل بیش از نیمی از آیات بررسی‌شدۀ مورد استناد هجویری، شخصی بوده که اثبات مدعا و مطلوب مؤلّف و تفسیر مدِّ نظر وی از برخی مفاهیم تصوف عامل اصلی برداشت ­های شخصی و ناصحیح او از این آیات است. از عوامل اصلی این تأویلاتِ نادرست، می­توان به تقلید هجویری از پیشینیان، شناخت محدود او از آیات و روایات و استفادۀ هدفمند از آن، انگیزۀ خاص وی در اثبات مدّعا و مطلوب خویش، و نوعی خودباوری برآمده از آشنایی او با عرفان و تصوف اشاره کرد. کشف­المحجوب نخستین کتابی است که در تصوف به زبان فارسی تألیف شده و استناد به آیات قرآن از ویژگی ­های سبکی این متن کهن به‌شمار می­ آید. در این پژوهش، چگونگی تأویل آیات قرآنیِ به­ کاررفته در مقدمه و شش باب آغازین این کتاب، که مؤلف در آن به موضوعات بنیادین تصوف پرداخته، بررسی و تحلیل شده ­است. نتایج نشان می­دهد که هجویری در این بخش از کتاب برای بررسی و تبیین 17 موضوع نسبتاً کلی و گوناگون به 55 آیه از قرآن استناد کرده که برداشتش از 27 آیه صحیح بوده، از 26 آیه برداشت شخصی داشته و در تأویل 2 آیه خطای آشکار داشته ­است­. بر این اساس، تأویل بیش از نیمی از آیات بررسی‌شدۀ مورد استناد هجویری، شخصی بوده که اثبات مدعا و مطلوب مؤلّف و تفسیر مدِّ نظر وی از برخی مفاهیم تصوف عامل اصلی برداشت­های شخصی و ناصحیح او از این آیات است. از عوامل اصلی این تأویلاتِ نادرست، می­توان به تقلید هجویری از پیشینیان، شناخت محدود او از آیات و روایات و استفادۀ هدفمند از آن، انگیزۀ خاص وی در اثبات مدّعا و مطلوب خویش، و نوعی خودباوری برآمده از آشنایی او با عرفان و تصوف اشاره کرد.

در گسترة تمدن ایرانی- اسلامی، آیین فتوت به مثابه خرده­ فرهنگی نیرومند بنا به مقتضیات تاریخی موجد گفتمان­ های متکثری بوده است. این آیین برآمده از یک ضرورت اجتماعی و تاریخی در برابر نظام‌های خودکامه و عدالت­ ستیز در دوره‌های مختلف تاریخ ایران بوده، و به‌طور کلی نظام عیاری تفکری آرمان­شهری است و گفتمان­ های گوناگون فتوت جلوه ­های متعدد این اندیشه و نظام را بازنموده است. این پژوهش با رویکرد کیفی و استفاده از روش تحلیل محتوا انجام شده است. نتایج پژوهش نشان می­ دهد که هر یک از گفتمان­ های فتوت عیاری، دینی، صوفیانه، اصناف و پهلوانی آرمان­ های خود را به‌ترتیب در قالبِ جنگ و شورش و طرد هنجارهای جامعه؛ عدالت­ محوری، حمایت از مظلوم و تجلی انسان کامل در سیمای علی(ع)؛ مجاهده با نفس و رسیدن به کمالات معنوی و روحانی؛ پیوند فن و صنعت با ذات حق و رساندن روح به کمال معرفت الهی؛ انزجار از ظلم و بیدادگران، و سامان دادن به شرایط ناگوار و ناهموار اقتصادی و اجتماعی مردم بینوا دنبال کرده ­اند.