جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از رویکردهای مهم در شناخت ساختار روایت، تحلیل آنها براساس نظام تقابل­های دوگانۀ گرماس است. او با بخش‌بندی عناصر کنشگر به سه تقابل دوتایی و تقسیم سه­گانۀ پیرفت­ها می‌کوشید به الگویی فراگیر در تحلیل داستان­ دست یابد. این پژوهش بر آن است که ساختار روایت را در سه رسالۀ فارسی سهروردی با کاربست بن‌مایۀ نظری گرماس به‌صورت تطبیقی تحلیل کند. نتایج پژوهش بر عدم شکل‌گیری روایت کامل، براساس عناصر کنشگر الگوی گرماس، اشاره دارد. دلیل این امر، استیلای وجه معرفت‌افزایی به‌عنوان هدف اولیه بر فرم روایت‌پردازی به‌‌عنوان هدف ثانوی سهروردی است. از پیامدهای این استیلا می‌توان به تسری پیرفت انفصالی بر رسائل اشاره داشت که این امر نیز برخاسته از استیلای وجه گفتمان بر ساخت است. از دیگر نتایج پژوهش، شکل­گیری فرم روایت­پردازی یکسان از جهت نظام کنشگرها و نوع روایت­پردازی لایه­ای است. این سبک از پردازش داستان گویای نوع برداشت سهروردی از مفهوم افلاک نه‌گانه و ارتباط آن با نفس سلوک است. همسانی در کنشگر مفعول/هدف به‌عنوان امری مفهومی و همچنین ضعف در شاخصه­های فرمی از یافته‌های دیگر این بررسی تطبیقی است.

نوسانات گفتمانی اندیشۀ «رواداری دینی» در دوره­های مختلف تصوف تأثیر مستقیم و غیرمستقیم شرایط اجتماعی و سیاسی این دوره­ها را بر قبض و بسط این رویکرد در آثار صوفیه نشان می­دهد. این مقاله در چهارچوب نظریۀ فوکو و با لحاظ ارتباط دوسویه میان استراتژی­های قدرت و ایدئولوژی­های حاکم بر جامعه، اندیشۀ رواداری دینی را نزد صوفیان مسلمان دارای سرشتی گفتمانی و مرتبط با ارادۀ سیاسی حاکمان فرض کرده و آن را در بستر تحولات سیاسی و اجتماعی دوره­های تاریخی بررسی کرده است. مطالعات­ نشان می‌دهد که گفتمان رواداری دینی در آثار صوفیه تا پایان قرن ششم علی‌رغم گسترشی که در عصر آل­بویه و سلجوقی داشته، همواره به دلیل ماهیت دینی حکومت­ها (کنترل نهاد سیاست توسط نهاد دین) و هژمونی پایدار گفتمان فقه، کمابیش با چالش­­های عقیدتی روبه‌رو ­بوده است. اما در قرن هفتم روی کار آمدن حاکمان سکولار مغول و سیاست تساهل دینی آنها از یک سو، و حذف متشرعه از عرصۀ قدرت سیاسی از سوی دیگر، زمینۀ گسترش گفتمان رواداری دینی را به نحو مطلوبی برای صوفیه فراهم ساخته است. هدف این مقاله بررسی گفتمان­ «رواداری دینی» در تصوف اسلامی با توجه به تحولات سیاسی و اجتماعی دوره­های تاریخی تا سدۀ هشتم است که با روش توصیفی- تحلیلی انجام شده است.

روایت‌های صوفیانه به‌مثابه زندگی‌نامۀ دگرنوشت به‌دلیل متغیرهایی چون نوع رابطۀ روایت‌پرداز با سوژۀ ارجاعی، خوانش و مقاصد روایت‌پرداز و میزان تأییدپذیری داده‌های روایت، چهرۀ متنی‌ای برای فرد تولید می‌کند که به‌تمامی نمی‌تواند منطبق با شخصیت واقعی (سوژۀ ارجاعی) صوفیان باشد. این پژوهش به روش توصیفی ـ تحلیلی و با تکیه بر نظریات پل دومان در مقالۀ «خودزندگی‌نامه به‌مثابه چهره‌زدایی»، گونه‌های چهره‌سازی در روایت‌های صوفیانه را بررسی می‌کند و به این پرسش پاسخ می‌دهد که آیا همۀ شیوه‌های چهره‌سازی در خوانش مخاطب به چهره‌زایی منجر شده است؟ بررسی روایت‌های صوفیانه نشان می‌دهد، چهرۀ صوفیان به شیوۀ کرامت‌سازی، الگوبرداری از چهره‌های دینی و اسطوره‌ای، ترسیم ابژکتیو و وجودشناسانۀ «منِ بی‌قدرشده» برمبنای اصل فنا، سخن گفتن پروسوپوپیایی در گور و نوشته‌های سنگ قبر پردازش می‌شده است. شیوۀ پروسوپوپیایی، ساحتی فراواقعی و متعالی به چهرۀ روبه‌زوال صوفیِ مُرده می‌داده و چهره‌زاینده بوده است. در ترسیم منِ ابژکتیوِ صوفی که براساس آن، خوارداشتِ من(چهره)، عامدانه و آگاهانه صورت می‌گرفت، از شکست چهره، چهره‌ای تازه برای صوفی پدیدار شده است. با وجود این، اغراق در توصیف برخی ویژگی‌های صوفیانه چون بی‌اعتنایی به ظاهر، خلوص و یگانگی در عشق به معبود و عدم اشتغال به غیر که مصادیق آن در خرقۀ شپش‌آلود، دعای منتهی به مرگ فرزند و راندن مریدان و هواداران نمودار می‌شد، نتیجۀ عکس داشته و چهره‌زایی را به چهره‌زدایی بدل کرده است.

زبان‌شناسی زیست‌محیطی از رویکردهای نوین در پژوهش‌های زبان‌شناختی است که از دریچه‌ای جدید به مطالعه دربارۀ ارتباط بین زبان و محیط طبیعی- اجتماعیِ گویشوران آن می‌پردازد. به‌عقیدۀ زبان‌شناسان زیست‌محیطی، محیط جغرافیایی و شرایط اقلیمی موجب تنوعات زبانی و به تبع آن، تفاوت‌های فکری و فرهنگی در یک محیط می‌شود. ترجمان‌الاشواق سرودۀ محی‌الدین ابن عربی، از اندیشمندان و عارفان برجستۀ عرفان اسلامی، است که ترسیم‌کنندۀ احساسات عاشقانۀ وی نسبت به نَظام، دختر شیخ مکین‌الدین، در سال‌های اقامت شاعر در مکه است. ابن عربی در این اثر، برای بیان حالات خویش و وصف ویژگی‌های معشوقش، از زبانی بهره می‌گیرد که دارای یک‌سری همبسته‌های معنایی متناسب با محیط مکه و شرایط زیست کاربران آن محیط است. ازمنظر زبان‌شناختی، این اثر تصویرگر یک جامعۀ زبانی و شبکۀ واژگانی ویژه است که می‌تواند معرّف گفتمان خاص زیست‌بوم شاعر و معشوق او باشد. در پژوهش حاضر، با روشی توصیفی‌ـ تحلیلی و با رویکرد زبان‌شناسی زیست‌محیطی، این دایرۀ واژگانی را براساس مؤلفه‌ها و شاخصه‌های جامعۀ زیستی، فکری و فرهنگی ابن عربی دسته‌بندی و تحلیل می‌کنیم. ازجمله نتایج این پژوهش، همبستگی محیط طبیعی با زبان و بالتبع فرهنگ و نحوۀ بینش و جهان‌بینی ابن عربی به‌عنوان یکی از کاربران آن محیط است.

در ایران بسیاری از گروه‌ها،‌ فرقه‌ها و حتی برخی از صاحبان اصناف و حِرف به‌مرور زمان زبانی خاص را ابداع می‌کردند که شناختن جزئیات و حتی درک کلی آن برای دیگران سخت و گاه غیرممکن می‌نمود. قلندران یکی از مهم‌ترین طبقات اجتماعی در ایران بودند که اندیشه و به تبع آن زبانی خاص خود داشتند و هنوز نشانه‌هایی روشن از آنها در فرهنگ ایران دیده می‌شود. به رغم همة کوشش‌های ارزشمندی که در شناخت قلندران انجام شده است،‌ هنوز بسیاری از نکات پیرامون ایشان نادیده یا ناشناخته باقی مانده است. زبان ساختگی یا لوتر قلندری یکی از موضوعات شایستۀ تأمل است. از میان آثار به‌جای‌مانده از قلندران، نامه‌های آنها به یکدیگر مشحون از واژگان و اصطلاحات خاص این طبقه و نمایانگر شیوۀ سلوک و اندیشیدن آنهاست. مشهور‌ترین این نامه‌ها در کلیّات عبید زاکانی آمده است. برخی از پژوهشگران در انتساب این آثار به عبید تردید کرده‌اند. در کلیّات عبید زاکانی، نسخۀ کتابخانۀ راغب‌پاشا،که پیش‌تر مورد توجه مصححان آثار عبید نبوده است، این دو نامه همراه با نامۀ سومی دیده‌ شده که بسیار به دو نامۀ پیشین شباهت دارد. در نوشتۀ حاضر پس از ذکر پیشینه، متن هر سه نامه را با توجه به دستنویس‌ها، چاپ‌ها، ویژگی‌های سبکی و برخی منابع هم‌ارز بررسی می‌کنیم و می‌کوشیم در ضمنِ ارائۀ نامۀ نویافته، ویرایشی دقیق‌تر از دو نامۀ نخست به‌دست دهیم. درنهایت با درنگ بر بعضی از اصطلاحات و واژه‌ها، صورت صحیح و برخی از وجوه معنایی آن‌ها و خوانش خود را از پاره‌ای عبارات توضیح می‌دهیم.

پژوهش در ادبیات عرفانی معاصرِ افغانستان از حوزه‌های مغفول است، درحالی‌که در دورۀ معاصر، با وجود مسائل و مشکلات این کشور، ادبیات کم‌وبیش فعال بوده ‌است. در پژوهش حاضر، سه شاعر عارف ـ مستان‌شاه، مجنون‌شاه و حیدری وجودی ـ که در فاصلۀ زمانی صدواند سال اخیر می‌زیسته‌اند، اجمالاً معرفی و موضوعِ آشنا و دیرپای ادب عرفانی یعنی عشق در اشعار آنها واکاوی شده ‌است. این پژوهش، با­ روش توصیفی ـ تحلیلی، به‌دنبال پاسخ این پرسش‌هاست که اشتراک‌ها و تفاوت‌های اشعار مجنون‌شاه و مستان‌شاه کابلی که پیرو طریقت چِشتیه‌اند با حیدری وجودی که پیرو طریقت نقشبندیه است، در این حوزة مفهومی چیست؟ عشق،‌ به‌مثابه شرط وصول به کمال و معرفت­ الله، در نظام هستی­شناسانۀ طریقت چشتیه و نقشبندیه چه جایگاهی دارد؟ و مباحث مهمی همچون تقابل عشق‌وعقل و نسبت عشق مجازی با حقیقی در اشعار سه شاعر نامبرده چگونه بازتاب یافته ‌­است؟ نتایج نشان می ­دهد هر سه شاعر، به‌گونه‌ای متأثر از وحدت وجود و وحدت شهود، عشق را منشأ جهان هستی و تعریف‌ناپذیر دانسته و آن را عالم وحدت و مقصود غایی سالک معرّفی کرده‌اند که او را از نام‌وننگ فارغ می­سازد. در اشعار مجنون‌شاه و مستان‌شاه کابلی که شوروحال عرفانی‌شان تاحدی یادآور حال‌وهوای غزل‌های مولانا جلال‌الدین است و همچنین در اشعار حیدری وجودی که متأثر از دمسازی طولانی وی با مثنوی مولاناست، عشق حقیقی صورت تکامل­یافتۀ عشق مجازی دانسته‌­ شده و درخصوص تقابل عشق‌وعقل نیز هرسه شاعر عشق را بر عقل برتری داده‌اند.