جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تاریخ ادب فارسی جاودانگی و تاثیرگذاری بیشتر مباحث ناب‌ تعلیمی و عرفانی خود را درگونه‌های مختلف آن، ‎‎مدیون قالب شعری مثنوی است. قالب مثنوی به دلیل ویژگی ممتاز و بارز آن در قافیه‏ پردازی، ‎‎یکی از پردامنه‌ترین قالب‌های شعر فارسی است. وبزرگترین شاهکارهای ادبی زبان فارسی در این قالب شعری سروده شده است. برای شناخت و احاطة‌ کامل بر این منظومه‌ها و نیز بیان وجوه افتراق واشتراک آن‌ها بهترین راه، ‎‎پی بردن به فرم وساختار آن‌هاست. در پژوهش حاضر ضمن مطالعة‎ بیرونی مثنوی‌های دورۀ‎ مورد مطالعه، ‎‎به مطالعة‎ درونی این منظومه‌ها، یعنی؛ شکل و فرم حاکم برآنها پرداخته می‌شود. براین ‎اساس، ‎‎متن (کانون مرکزی) و پیرامتن ( دیباچه و خاتمه) مثنوی‌های بلند تعلیمی و عرفانی تا پایان سدۀ‎ هفتم هجری مورد بحث وبررسی قرار می‌گیرند. هدف ما دراین نوشتار بررسی فرم وشکلِ حاکم برمتن و پیرامتن منظومه‌های بلند تعلیمی و عرفانی از حیث پای‎بندی آنها بر سنت‌های ادبی حاکم بر عصر شاعر است. نگارندگان با علم بر اینکه اثر ادبی به عنوان انگاره ای با وحدت سازمند، ‎‎وجود آغاز و میانه و پایان را مفروض می سازد، ‎‎می‌کوشند در پرتو بررسی عناصر پیرامتنیِ هفت مثنوی تعلیمی و عرفانی (حدیقة‎الحقیقه، ‎‎ ‎‎مخزن الاسرار، ‎‎منطق ‏الطیر، مصیبت نامه، الهی‌نامه، ‎‎بوستان و مثنوی معنوی) کارکردهای متصور برای به کارگیری این پیرامتن ها را مورد مطالعه قرارداده و برجستگی‌های منحصر به فرد مثنوی مولانا را به عنوان سر-آمد مثنوی‌ها بیان کنند .

در قرن هفتم و هشتم هجری قمری آثـار فراوانـی در شبه‌قاره (هند و پاکستان با نام «ملفوظات» در حوزۀ ادبیات عرفانی نگاشته شد. وجود برخی اشتراکات میان این متون و مجالس، این سؤال را به ذهن متبادر می­کند که آیا ملفوظات به تقلید یا تحت­ تأثیر مجالس نگارش یافته ­اند یا آثاری متفاوت هستند؟ مجالس سبعه (629-621 یا 642-637.ق) اثر مولوی و فوایدالفؤاد (722-703.ق) اثر خواجه نظام­الدین اولیا نمونه­های شناخته‌شده­ای از مجالس و ملفوظات هستند که در این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی آن­ها و ویژگی­ های مشابه و متمایز هریک می­پردازیم. این مقایسه با توجه به نظریۀ بینامتنیّت انجام می­شود. فوایدالفؤاد از منظر پیرامتنیّت تنها در نحوۀ تقسیم‌بندی نشست­ها و نداشتن عناوین داخلی، با مجالس سبعه مشترک است. از لحاظ سرمتنیّت، تعلّق دو اثر به گونۀ ادبی خاص باعث وجود برخی ویژگی ­های ساختاری و محتوایی مشترک در دو متن گردیده است. از حیث ارتباط بیش­متنی با توجه به وجود اسناد تاریخی، برگرفتگی غیر­مستقیم فوایدالفؤاد از مجالس سبعه، محتمل است و گشتارهای کمّی، انگیزه­ای وکیفی در فوایدالفؤاد مشاهده شده است. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می ­دهد که تأثیرپذیری فوایدالفؤاد از مجالس سبعه، جنبۀ تقلیدی ندارد و با توجه به مشابهت­ ها، این اثر و احتمالاً سایر ملفوظات، برداشتی آزاد و غیرمستقیم از مجالس سبعه و سایر مجالس هستند.

زبان­شناسی نقش ­گرا از مهم‌ترین رویکردهای زبان­ شناسی قرن بیستم است که بر نقش زبان و واحدهای ساختاری آن تأکید دارد و ساختی فراتر از جمله یعنی متن را بررسی می‌کند. بنیان دستور هلیدی بر دو صفت نظام­ مند و نقش ­گرا استوار است. نظام معنایی با کلّی­ترین کارکردهای زبان- که هلیدی آن را فراکارکرد یا فرانقش می ­نامد- در ارتباط است. فرانقش اندیشگانی بر اساس دستور نقش­ گرای هلیدی شش نوع است:‌ مادی، ذهنی، رابطه­ ای، رفتاری، وجودی و کلامی که در این پژوهش به‌طور مقایسه­ ای فرایندهای­ شش‌گانه در دو اثر از آثار منثور مولوی یعنی مجالس سبعه و مکاتیب با روش توصیفی- تحلیلی بررسی خواهد شد تا به این سؤال پاسخ داده شود که آیا بین بسامد انواع فرایندها و ساختار نوشتاری و خطابی که وجه بارز این آثار محسوب می­شود، رابطه ­ای وجود دارد؟ تا بتوان به نوعی به سبک­شناسی این آثار بر اساس فرانقش­های اندیشگانی مطرح در دستور نقش­گرای هلیدی به تأثیرپذیری از جهان‌بینی نویسنده دست یافت. نتایج به‌دست‌آمده بیانگر این است که در مجالس سبعه، فرایند مادی و در مکاتیب، فرایند رابطه‌ای، بسامد بیشتری دارند که علت آن را می­توان در نوع کارکرد هر فرایند با توجه به موضوع مجالس سبعه که خطابه و مجلس­گویی و مکاتیب که نامه­های مولوی است، دانست. از طرف دیگر، از عناصر پیرامونی نه­گانه، عنصر مکان در هر دو اثر بسامد بالایی دارد. با توجه به این که فرایند مادی، عامل بالابرندۀ گذرایی و فرایند رابطه ­ای، عامل پایین‌آورندۀ گذرایی متن است، گذرایی پایین مکاتیب به دلیل وجود بسامد بالای عناصر پیرامونی تا حدودی جبران شده است تا متن به هدف خود که تعلیم اخلاق و انسانیت است، نائل گردد.

پدیدارشناسی هرمنوتیک با ورود به حوزۀ مطالعات دینی، اقتدار متون مقدس را به­عنوان یک راهنمای هنجاری با الگوهای مشخص و تعریف­شده در پرانتز قرار ­می­دهد. این تعلیق، عرصۀ ارجاعِ شاعرانۀ غیرتوصیفی را به جهان می­گشاید. رویدادهای بازگوشده درکتاب مقدس به­عنوان رویدادهای تاریخی، اکنون از وجود متنی برخوردارند که از منشأ پیشینِ خود فاصله گرفته‌اند و معانی کنونی­شان محصول ثبت آنها در شبکه­ای از متون است که به­طورمتناوب، یکدیگر را در یک کلِ بینامتنی حمایت و جابه­جا می­کنند؛ براین­اساس کتاب مقدس، پیش از هرچیز گفتمانی است که نظریۀ کلیِ متن آن ­را به­عنوان حلقه­ای در یک زنجیرۀ ارتباطی می­فهمد. پُل ریکور در تدوین قوسِ هرمنوتیکی خود با تأکید بر مرحلۀ تبیین انتقادی (نقد ادبی) گذار از اولین تفسیر سطحی و متعصبانه را به خوانشی عمیق ممکن ­می­سازد که در برابر رویارویی با عینیت ایستاده است. در این مقاله با توجه به دیدگاه­های ریکور به بررسی مفاهیمِ «وحی و شهادت (گواهی)» در متون مقدس گوران می­پردازیم و سپس با تحلیل شعر و کلام مقدس «نوروز سورانی» در این زمینه، سعی در نشان دادن الگوی عینی این مفاهیم در متون مقدس گوران (یارسان/ اهلِ حق) داریم. این تعلیق سبب می­شود تا وحی با توجه به ویژگی­های منحصربه‌فرد گفتمان­ها و درعین­حال از طریق روابط متقابل آنها درک شود. پدیدارشناسی هرمنوتیک پُل ریکور با تأکید بر مرحلۀ تبیین انتقادی موجب می­شود تا کتاب مقدس از تفسیرهای ذهنی­سازِ وابسته به فرهنگ و نیز از تفسیرهای بنیادگرایانه­ رها شود و کماکان در جهان مُدرن امروز مورداستناد و استفاده­ قرار بگیرد.

جستار پیش‌رو بر آن است که نقش ابن‌ قیسرانی را در دفاع از تصوف و تثبیت جایگاه آن از رهگذر سماع تبیین کند. با استفاده از روش تحلیلی-توصیفی ابتدا گزارشی مختصر از دو روایت ابن قیسرانی در صفوة التصوف و کتاب السماع، ارائه، سپس اسلوب وی در اثبات اباحت سماع تبیین شده است. در ادامه، نگاه غزالی به سماع در احیای ­علوم ­دین بررسی گردیده و شباهت‌ها و تفاوت‌های آن با دیدگاه ابن­قیسرانی نشان داده شده است. اهمیت این بحث در آن است که هردو، از علمای برجستة دین و از بزرگان حدیث بودند که برای فتاوی خود در قرآن و سنت، ریشه‌ای می‌جستند و برای تمام حرکات و سکنات صوفیان در نظام خانقاهی، راهی به سنت رسول و صحابه می‌یافتند. اینان با آگاهی بر دو علم اصول و فروع یا همان علم کلام و فقه و نیز کتاب و سنت، برخلاف صوفیان محافظه‌کار با استفاده از شگردهای محدثان و فقها و با تکیه بر آیات و احادیث و روایات، حکم به اباحت سماع دادند.

یکی از مباحثی که در تعالیم دینی و قرآنی و آیات و روایات ما همواره مورد توجه قرار گرفته و به تبع آن به متون ادبی و عرفانی ما نیز راه یافته است، بحث مبارزه با نفس است. از سوی دیگر، بررسی نقل­ قول­ های مستقیم (DS) یکی از راه­های بازنمایی گفتار و اندیشه است. کتاب اسرارالتوحید که موضوع آن احوال و اقوال ابوسعید ابوالخیر عارف نامی قرن چهارم و پنجم (357-440) است و به قلم یکی از نوادگان او به نام محمدبن منور، به رشتۀ تحریر درآمده، دربردارندۀ احوالات و سخنانی است که یا از زبان خود ابوسعید نقل شده یا دیگران دربارۀ وی گفته‌اند و شامل مباحث مهمی در تصوّف است. در این پژوهش بر آنیم تا با استفاده از منابع کتابخانه­ای و به شیوۀ توصیفی- تحلیلی، بر مبنای نقل قول‌هایی که به‌صورت مستقیم از ابوسعید در کتاب اسرارالتوحید از زبان محمدبن منوّر نقل شده است، به بررسی فضای دیالوگی (بافت فیزیکی) و ساخت نحوی و برنامۀ راهبردی این نقل ­قول­ ها بپردازیم تا بر اساس آن به تحلیل نظام فکری ابوسعید دربارۀ مبارزه با نفس دست یابیم. نتایج حاصل از تحقیق نشان­ دهندۀ این نکته است که برخلاف برخی هنجارگریزی­های ایدئولوژیکی که ظاهراً در رفتار ابوسعید در کتاب اسرارالتوحید دربارۀ مباحثی چون حج، سماع، زهد و ساده‌زیستی وجود دارد، در باب مبارزه با نفس، نه‌تنها هنجارشکنی ندارد بلکه کاملاً همسو با تعالیم دینی و قرآنی و اعتقادات فقها و متشرّعین است.

مسئلة موردبررسی این مقاله، بازخوانی تحول شعر و شخصیت سنایی است. این تحقیق با تمرکز بر تحلیل محتوای قصاید سنایی و بررسی سیر تاریخی و ممدوحان آن­ها مسیر تحول سنایی را بررسی می­کند. مقاله نشان می­دهد که برخلاف آن­چه عموماً پنداشته می­شود علت ترک غزنه، نه تحول روحی شاعر به‌سوی زهد بلکه شکست او در یافتن ممدوحانی است که نیازهای مادی او را تأمین کنند. او غزنه را در جستجوی ممدوحان مناسب ترک کرد و از آن‌جا که در آن زمان، چندان شاعر مشهوری نبود و مهاجرت شاعران دیگر به شهرهای دور از خراسان هم چندان موفقیت­ آمیز نبود، تصمیم گرفت در خراسان بماند. منتها اقتضای ممدوحان تازه، تغییر در ساختار بلاغی و مضمونی قصاید بود و از این­جا نقش سنایی به‌عنوان طراح بوطیقای قصیدة مدحی- اندرزی آغاز شد. شخصیت شاعری سنایی در حوزۀ قصاید با شخصیت شاعری او در حوزه غزل، متفاوت است اما جمع بین این دو شخصیت را باید در مثنوی­ های او سراغ گرفت. بدین ترتیب نقش سنایی در تحول شعر فارسی بیشتر از آن­که دارای بُعد ایدئولوژیک باشد، بُعد رتوریک دارد. او بیش از عارفی، در شاعری مقام شامخی دارد.

آگاه شدن از مساله خطاهای اندیشه، جهت پرهیز از داوری های نادرست، مقوله ای است که فلاسفه قدیم و عصر جدید و نیز بسیاری از شاعران سرزمین های اسلامی که از این حلقه به شمار می آیند، بر آن اتفاق نظر دارند. فرانسیس بیکن- فیلسوف نام بردار اواخر قرن شانزده و اوایل قرن هفدهم از این خطاها به بت تعبیر می کند. در این مقاله سعی شده است ابتدا این خطاها از دیدگاه فرانسیس بیکن معرفی شود، سپس موانعی که خطاهای اندیشه در مسیر پژوهش حقیقی و قضاوت صحیح به وجود می آورند، نشان داده شود. در نهایت، آرای فرانسیس بیکن و مولانا جلال الدین محمد بلخی در مثنوی، درباره این خطا ها مقایسه، و وجوه اشتراک و اختلاف آن ها بررسی شده است.

ابوعبدالله محمد بن خفیف شیرازی، بنیان‌گذار سلسلة عرفانی خفیفیّه، از شخصیت‌های جریان‌ساز و اثرگذار در تاریخ تصوف اسلامی است. با وجود نقش مؤثر این عارف در سیر تطوّر و گسترش عرفان اسلامی، تا کنون تحقیقی روشمند در باب مشرب عرفانی او صورت نگرفته است. در این پژوهش که به روش توصیفی- تحلیلی انجام گرفته است، هدف پژوهش یعنی شناخت مشرب عرفانی ابن خفیف از طریق پاسخ به این سؤالات محقق می‌شود: مبدأ و مقصد سلوک در طریقة ابن خفیف کجاست و منازل دیگر در این بین به چه ترتیبی قرار گرفته‌اند؟ کدام یک از منازل اهمیت بیشتری در سیر استکمالی سالک بر عهده دارند؟ توانایی‌های لازم برای جذب دستاوردهای هر منزل کدام است و رعایت چه آدابی برای کسب آنها لازم است؟ در آثار و اقوال شیخ عقیدة روشنی در پاسخ به این سؤالات یافت نشد؛ اما اهمّ برونداد بر اساس قرائن و شواهد بدین قرار است: مبدأ سلوک ارادت و مقصد معرفت حق است. میان مبدأ و مقصد منازلی وجود دارد که برخی از آنها در شمار احوال عرفانی بوده و از دیدگاه ابن خفیف مقدّم بر مقامات قرار دارند. ترجیح منزل صحو بر سکر موجب توجه کمتر به مبحث بسط، طرب، شطح و سماع و اهمیت بیشتر منازل فقر، زهد، خوف و حزن؛ همچنین مقدّم داشتن حضور بر غیبت شده است. در طریقت ابن خفیف، منزل فقر اهمیت ویژه‌‌ای دارد و ترجیح فقر بر غنا دیگر شاخص‌ درخور توجه در مشرب عرفانی اوست.

تمهیدات مهم‌ترین اثر عین القضات همدانی، عارف آزاداندیش عصر سلجوقی و یکی از معروف‌ترین آثار عرفان اسلامی است که در تحقیق حاضر با رویکرد «تحلیل گفتمان انتقادی» نورمن فرکلاف بررسی شده است. هدف تحقیق پاسخ به این پرسش‌ها بوده است که نظم گفتمانی ایران عصر سلجوقی در «تمهیدات» چگونه بازتولید شده است؟ کردارهای گفتمانی تمهیدات بازتاب کدام‌یک از کردارهای اجتماعی است؟ و راهکار عین القضات برای برون‌رفت از گفتمان سلطه و تعصب روزگار سلجوقی چیست؟ نتایج نشان می‌دهد که نظم اجتماعی عصر سلجوقی که مبتنی بر سلطه حاکمان سیاسی بر مردم، علمای دینی بر پیروان و مشایخ صوفیه بر مریدان و بیانگر انواع طبقه‌بندی اجتماعی است، در تمهیدات با بهره‌گیری از «نام دهی» مشارکان بازتاب یافته است. عین القضات با استفاده از دو ژانر از پیش موجود «تفسیر قرآن» و «وعظ» که دو کنش فرهنگی و اجتماعی جداگانه به شمار می‌رفتند، ضمن القای باورهای خویش به مخاطبان، در تقابل با گفتمان‌های موجود، پادگفتمان ایجاد کرده و حتی از جایگاه منتقد اجتماعی و ایده پرداز، برای برون‌رفت از گفتمان سلطه، خشونت و مذهب گرایی متعصبانه روزگار خویش، ایده جدید معرفت و «عشق» را طرح کرده است. کاربرد جمله‌های خبری، الگوهای ویژه امری و پرسشی تمهیدات نشان می‌دهد که در این تقابل گفتمانی، جایگاه عین القضات از موضع اقتدار است؛ اقتدار معرفتی در برابر اقتدار سلطه و اقتدار عشق در برابر اقتدار تعصب و خشونت. این ویژگی‌ها تمهیدات را از جایگاه تعلیمی و تفسیری فراتر می‌برد و حتی برای آن رسالت اجتماعی نیز قائل است.