جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از راه‌های شناخت خداوند، از طریق درک تجلی ذاتی خدا در کائنات است که به کمک اسماء و صفات و افعال حاصل­می­شود. یهودیان به‌رغم پایبندی به توحید در متون دینی و معتبرشان، بعضاً تمثل و تجسد را به ذات الهی نسبت­داده‌اند درحالی‌که قرآن کریم باوجود پذیرش تمثل برای برخی موجودات، تمثل و تجسد را برای ذات‌خداوند نفی­می­کند و قائل به تجلی ­ذاتی در تمام خلقت است. خدا در عهد عتیق با اسامی متعددی معرفی‌شده و در مواردی صفات انسانی دارد و بر یهودیان به طرقی ملموس، متجلی­می‌شود. حضور خداوند در سراسر عهد عتیق با عنوان «شخینه» به‌مثابه مخلوقی جدای از خداوند به بندگان اعلام‌شده و حضور خداوند در بین مردم به حضور شخینه مشروط است درحالی‌که قرآن، حضور الهی را دائمی می­د­اند. تجلی ذاتی خدا در قرآن به‌گونه‌ای است که شائبه تشبیه در آن نباشد درحالی‌که در تورات دست‌کم در مواردی به حضور مستقیم و تصورات انسانی از خداوند اشاره‌شده­است و همین استفاده از الفاظ انسانی و نسبت­دادن رفتار‌های انسانی به خداوند در عهد عتیق، شناخت خدا را از مدار تنزیه وارد مدار تشبیه نسبتاً شدیدی می‌کند؛ هرچند که می‌توان وجود چنین عباراتی را صرفاً برای نزدیک‌تر ساختن مفهوم ذات الهی به ذهن بشر دانست و آن‌ها را به‌منظور درک عامه به‌گونه‌ای تأویل نمود که با تنزیه خداوند منافات نداشته­باشد ولی هیچ کتابی مانند قرآن، به تنزیه خداوند از هرگونه باور شرک‌آلود نپرداخته­است. بر اساس آموزه‌های قرآن، خداوند در همه­ مخلوقات تجلی­کرده­است و ذات الهی قابل‌رؤیت نیست و نخواهدبود.

تعریف و مبنای وکالت در دادگستری را بایستی در علوم پیشینی آن و در مباحث «فلسفۀ حقوق هنجاری»، جستجو نمود. در وکالت، نیابت و اجازه از دیگری اهمیت دارد که در تاریخ تمدن ملت‌ها بر اساس مبانی فکری و اخلاقی و اجتماعی آنها استوار است. در این مقاله تلاش می‌گردد تا یکی از این مبانی فلسفۀ حقوق هنجاری که به حوزۀ عرفان ارتباط می‌یابد و آن توکل و وکالت عرفانی است، ریشه یابی شود و جایگاه وکالت در مبانی فکری عرفانی و حقوقی مورد توجه قرار گیرد و در مقایسه با وکالت دادگستری، نقش زمینه‌‌های فکری و معنوی و اخلاقی در علوم قضایی کاوش گردد و با روش کتابخانه‌ای و با ارجاع به منابع اولیۀ این دو رشته، این نتیجه را روشن نماید که وکالت معنایی گسترده دارد که شاخه‌ای از آن در عرفان ریشه دارد و از توکل نیز مایه می‌گیرد. از نظر حقوقی نیز شرط اخلاقی، رعایت مصلحت موکل، امانتداری و حفظ اسرار در آن رعایت می‌شود.

کهن‌الگو، یکی از اصطلاحات بنیادی روان‌شناسی یونگ است که شامل تصاویر کهن و افکار غریزی موجود در ناخودآگاه جمعی مشترک انسان‌ها است و به‌عنوان میراث مشترک بشری در ناخودآگاه فردی و گروهی تمامی انسان‌ها جای دارد. یکی از نمودگاه‌های اصلی ناخودآگاه بشری و به‌تبع آن، کهن‌الگوها، هنر و ادبیّات است؛ از این‌رو، امروزه نظریۀ کهن‌الگو در نقد روان‌شناسانۀ متون ادبی و صاحبان اثر، کاربرد فراوانی دارد. عارفان، به دلیل گام­برداشتن در راه سیر و سلوک و طی­کردن مراحل عرفانی و رسیدن به کمال، مستعد ارتباط با ناخودآگاه خویش هستند؛ از این‌رو، می‌توان با خوانشی متفاوت از خوانش‌های معمول در متون عرفانی، از نقد کهن‌الگویی، در بررسی و تحلیل شخصیّت آفرینندگان ادبی بهره­برد. در مقالۀ حاضر، کهن‌الگوهای سایه، نقاب، آنیما و خود و همچنین چگونگی تبلور هر یک از آن‌ها در شخصیّت نجم‌الدّین رازی، با توجّه به اثر عرفانی مرصادالعباد، به روش تحلیلی_ توصیفی و به‌شیوۀ کتابخانه‌ای مورد نقد و بررسی قرارگرفته­است. یافته‌ها، بیانگر این مطلب است که رازی با گذر از خودآگاهی به‌سوی ناخودآگاهی، با جنبه‌های منفی و مثبت روان خویش روبه‌رو می‌شود و با پشت سر گذاشتن ابعاد منفی روان، سایه‌های درون، برافکندن نقاب و دشواری‌های فراوانی که در مسیر خودشناسی و خودسازی داشته، سرانجام به تعادل و تکامل روانی و وحدت همۀ ابعاد وجود و فردانیّت دست­می‌یابد.

دلالت­های لایه­ای و چندگانه اصطلاحات و نمادهای عرفانی، سبب گردیده تا شاعران معاصر عربی برای بیان اندیشه­های و دغدغه­های زمانه خویش از زبان عرفان بهره­جویند تا ضمن غنا بخشیدن به آثار خویش، مخاطب را در دریافت مفاهیم و پیام­ها دچار چالش و کنکاش ذهنی نمایند تا از این رهگذر، تأمل دوچندان در آثار آنان کرده و به رمزگشایی از اندیشه صاحبانش همت­کنند. عبدالله الصیخان یکی از شاعران معاصر سعودی است که با تأمل در آثار او می‌توان ردپای مضامین عرفانی را مشاهده­نمود و کاربست زبان عرفان و تصوف در سروده­هایش رنگ بدیعی به شعرش بخشیده است. وی در سروده (کیف صعد ابن الصحراء الی الشمس) به بیان برخی مضامین و اصطلاحات عرفانی پرداخته­است. این مقاله برآن است تا با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی مضامین و مفاهیم عرفانی در این سروده بپردازد. شاعر مضامین عرفانی را در جهت بیان افکار و اندیشه­های خود به­کاربرده­است ابن الصحراء در این سروده نماد یک انسان بدوی است که به­دنبال کشف حقیقت و معرفت و کمال و به دنبال سیرعرفانی است یا اینکه او نماد خود شاعر است که سفر خود را از زمین به سوی آسمان آغازکرده­است تا به خورشید دست­یابد. او می‌کوشد تا با پشت سرگذاشتن مراحل عرفانی به تجلی­گاه حق دست­یابد و با فراخوانی شخصیت ابن صحرا برآنست تا پوشیده و در پرتو این مضامین آرا و اندیشه­های خود را بیان­کند.

کی از وجوه تمایز صوفیه نسبت به سایر فرقه­ها و نحله­­ها، موضوع شطح و طامات بوده که از قضا یکی از جنجالی­ترین ویژگی­های گفتاری این قشر بوده­است. در این پژوهش به بررسی جریان تمایززدایی در عرفان با تأکید بر پدیده شطح و طامات از آغاز تا قرن نهم هجری پرداخته­ایم. نتایج پژوهش نشان­می­دهد که اگرچه عرفا در ابتدا برای متمایزساختن خود از سایر جریان­های فکری، به برخی آداب و رسوم و رفتارهای خاص روی­آورده­اند، اما رفته­رفته این تمایزیابی­­ها مورد انتقاد و مخالفت دو گروه قرارگرفته­است؛ گروهی که به­منظور تخطئه­ کلیّت عرفان، سنّت­های ویژه­ عرفا را دستاویز هجمۀ خود قرارداده­اند و گروه دیگری که از قشر عرفا، اقدام به مبارزه با این افراط و ردّ و انکار برخی ویژگی­های رفتاری و گفتاری عرفا کرده­اند. بنابراین موج تمایززدایی از عرفان که از ابتدای شکل­گیری این جریان فکری به حیات خود ادامه­داده­بود، رفته­رفته شدیدتر و همه­گیرتر شد و از آنجا که خود عرفا نیز با اتّکا به نقد درون­گفتمانی، به پایش و پالایش آداب و رسوم غیرعادی عرفان پرداختند، شطح و طامات نیز مورد هجمه قرارگرفت و بعدها صوفیه بنا به مصلحت خویش و به منظور پاسداری از اعتقادات و باروهای اصیل خویش، شطح و طامات را که زمانی وجه ممیّزۀ عرفان بود، به­دلیل جنجال­آفرینی و حاشیه­سازی­اش، از گفتار و سیرۀ خویش زدودند

شخصیت والا و سیره انسانی و نبوی پیامبر اکرم)ص( همواره از کانون­های مضمون­آفرینی و تصویرسازی شاعران و نویسندگان در ادب فارسی بوده­است. عرفای فارسی­گوی پس از اسلام تاکنون به مناسبت­های گوناگون به تکریم آن حضرت پرداخته­اند؛ به­ویژه در ابتدای سخن خود پس از حمد و ستایش خالق هستی­بخش، به بزرگداشت و مدح پیامبر، مقام نبوت و مخصوصاً خاتمیت و سرآمدی و محوریت وجود آن حضرت در کل کائنات توجه داشته­اند. در این مقاله تلاش­شده تا به شیوه توصیفی-تحلیلی سیمای حضرت رسول (ص) در دو کتاب مرصادالعباد و کشف­المحجوب که خود از امهات متون گران­سنگ ادبیات فارسی می­باشند مورد بررسی و مقایسه قرارگیرد. هدف این جستار مقایسه کیفیت تبیین سیمای پیامبر(ص) در دو اثر مذکور است. در این راستا نشان­دادن برتری­های پیامبر اکرم­، ضرورت معرفت بیشتر آن حضرت و بیان خاتم بودن و منسوخ­کردن ادیان دیگر توسط پیامبر(ص) قابل بیان می­باشد. بدین منظور مباحثی چون مقایسه پیامبر اکرم با پیامبران دیگر مانند حضرت موسی، ابراهیم و ...، شریعت پیامبر به­ویژه مقیّد بودن مؤلّف هر دو کتاب به آن و علل فرستادن شریعت پیامبر و جنبه­های دیگری از ابعاد شخصیتی و تاریخی آن حضرت همچون واسطه آفرینش بودن، معراج، سایه نداشتن پیامبر و ... از منظر نجم دایه و هجویری مطمح نظر بوده­است. نتایج پژوهش نشان از جایگاه خاص پیامبر و شریعت وی در سلوک عرفانی هر دو عارف دارد.

اگر به شخصیت‎های دیوان حافظ از حوزه روانشناسی نگریسته­شود، حضور کهن‎الگوها به­ویژه «آنیما» در آن‎ها دیده­می‎شود. در ابتدای غزل‎هایی که آنیما نمود دارد معشوق معمولاً زمینی و غزل عاشقانه است و به ابیات پایانی که نزدیک می‏شویم، حس روحانی و معنوی بر ابیات غالب می‏شود و معشوق جلوه‎های آسمانی پیدامی‎کند. غزل شماره 26 با مطلع (زلف آشفته وخوی کرده و خندان­لب و مست ....) نیز چنین خصوصیتی دارد. اختلافات و تناقضات در ابیات این غزل برای مفسران مسئله چالش برانگیزی است و باعث سردرگمی در تفسیر اشعار شده و در نهایت شعر را دوگانه و ابیات را مستقل فرض­می‎کنند. درحالی که علت این نوسانات و تحولات در تبدیل کهن­الگو آنیما به کهن­الگوی پیر فرزانه و همچنین خودشناسی و تفرد شاعر است و کل غزل فرآیند این گذار را روایت­می‎کند. استفاده از تفسیر روانشناسی تحلیلی در غزل مورد بحث دریچه‎ای به دیدگاه مفسر بازمی‎کند و او را مجهز می‎کند فراتر از تفاسیر سنتی با دیدی عمیق‎تر به اشعار شاعر بنگرد و ارتباط بنیادی و مستحکم در محور عمودی کلام که در زیر غباری از پیش­داوری‎های خودآگاه ذهن پوشیده شده را دریابد، ضمن آنکه این نگرش درونی محمل مناسبی برای برداشت‎های عرفانی از غزل مورد بحث حافظ نیز هست.

درس فارسی عمومی ازجمله دروس مهمی است که نقش ­بسزایی در افزایش دانش ادبی و مهارت­های زبانی و نگارشی و نیز آشنایی دانشجویان با مفاخر بزرگ فرهنگی و ادبی کشور دارد و براساس اهمیت وضرورت توجه به آن، با رویکردهای مختلف نقد و پژوهش وتحلیل­های مختلفی بر فرم، ساختار، موضوع، مضمون و محتوای آن صورت­گرفته­است. نگارندگان دراین جستار، با روش توصیفی-تحلیلی، به بررسی جلوه­هایی از بهره­گیری از مضامین و مفاهیم عرفانی در چند کتب فارسی عمومی می­پردازد تا نشان­دهند چه اندازه در این موضوع به اهداف برنامه­ریزی درسی نزدیک شده و چه تاثیری درآموزش فرهنگ و ادبیات فارسی دارد. نتایج نشان­می­دهد مضامین عرفانی (اعم از نظم ونثر) علاوه بر اینکه چاشنی زیبا و جذابی به­لحاظ هنری در درس فارسی عمومی دارد، به­لحاظ عاطفی و تلطیف افکار و تزکیه نفس، بر روح و روان مخاطبان تأثیری مثبت داشته و مدرس آن را در رسیدن به اهداف عالیه آموزش زبان و ادب فارسی و گستردگی اندیشه مخاطبان و معرفی بزرگان فرهنگ وادبیات وعرفان ایرانی واسلامی، یاری­خواهدکرد.

قرآن کریم کتاب هدایت و مایه رحمت و بشارت برای مسلمانان است. در طول تاریخ آیات و مضامین قرآنی ابزاری هنری و منبعی الهام‌بخش برای شاعران و ادیبان بودهاست. در مثنوی مولوی، استفاده، استشهاد و استمداد از مضامین و داستان­های قرآنی چنان وسیع و پربسامد و متنوع است که فهم اکثر مطاوی مثنوی جز با شناخت مفاهیم قرآنی یا ممکن نیست و یا در صورت امکان، همه­جانبه و کامل نمی‌تواندباشد. البته در مقابل، شناخت برخی حقایق باطنی و معنوی قرآن نیزبا کتاب مولوی ممکن‌تر به­نظرمی‌رسد. پژوهش حاضر که با روش توصیفی – تحلیلی و استفاده از منابع کتابخانه­ای صورت­گرفته­است، نشان می­دهد مولوی درمثنوی در موارد متعدّدی به تحدّی قرآن پرداخته و مبارزه­طلبی و عدم تحریف آن را به زبان نرم و لطیف عرفانی آراسته و تلطیف نموده و ردمی­کند و گاه با زبانی ستیهنده و تند به دشمنان ومنکران قرآن می­تازد. در کنار همه این موارد نباید فراموش کرد که بازتاب گسترده آیات قرآن کریم در مثنوی مولوی رابطه مستقیمی با جاودانگی این کتاب آسمانی دارد؛ , مولوی با انعکاس آیات قرآن کریم در مثنوی خود سبب جاودانگی این اثر و انتقال مفاهیم آن به نسل­های آینده شده­است و در نهایت نمود بارز آیات و مفاهیم و داستان­های قرآنی در مثنوی مولوی به­خوبی نشان­می­دهد که این شاعر به نوبه خود نقشی در جاودانه­ساختن مفاهیم قرآن کریم و انتقال آموزه­های آن به مردم ادوار تاریخی بعد از خود دارد.

نگرش­ها، ارزیابی­های نسبتاً پایداری از پدیده­های مختلف جهان اجتماعی در ذهن افراد هستند. نظریۀ کارکردی نگـرش، به واکاوی انگیزه­های درونی انسان، علت ایجاد نگرش­ها و نقش و کارکرد آن­ها در ایجاد رفتارهای اجتماعی می­پردازد. در مثنوی هفت اورنگ، بهره­گیری شاعر از شیوۀ تمثیل­پردازی و استفاده از قالب حکایت، در غالب موارد به ظهور و بروز نگرش­های جامی دربارۀ مسائل فردی، بینافردی و اجتماعی کمک فراوانی کرده­است. جستار حاضر با استفاده از روش تحلیلی – توصیفی موضوع «صوفیان ریایی» را از منظر تحلیل شخصیّت و رفتار آن­ها، بر اساس نظریۀ کارکردهـای نگرش مطالعه­کرده­است. حاصل پژوهش نشان می­دهد که نگرش طبقات مختلف اجتماعی در برابر پدیدۀ ریاکاری و نمود آن در دوران جامی با عنوان «صوفیان ریاکار» را می­توان در قالب دو «کارکرد سودجویانه» و «کارکرد ازرش­خواهانه» طبقه­بندی­کرد. همچنین نقش اوضاع و احوال سیاسی، فرهنگی، سنن و آداب و رسوم جامعه و نیز کارکرد عرفان در این زمینه قابل تأمل و بررسی است. با وجود ثبات نسبی در دیدگاه جامی، بررسی تناقض در نگرش با عنوان «ناهماهنگی شناختی» نیز، در هفت اورنگ جامی حائز اهمیت است که شاعر از دو رویکرد «توجیه نگرش» و «اقتدا به تقدیرگرایی» در این مؤلفه، بهره­گرفته­است.