جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مفاهیم محوری و اساسی در مباحث حاکمیت در اسلام امنیت است که مطابق آیات و روایات تأکید زیادی بر آن شده­است. از دیرباز یکی از دغدغه‌های اساسی بشر، تأمین امنیت در حوزه‌های مختلف زندگی بوده­است. بسیاری از جنگ‌ها و صلح‌ها برای تأمین و حفظ امنیت رخ داده و می‌دهد. امنیت در اسلام از لحاظ معنی و مفهوم اصطلاحی، دارای بُعد و افق گسترده و فراگیری است. از سویی در یک جامعه یکی از مهم‌ترین کارکردهای نهاد حاکمیت، تامین امنیت در همه ابعاد و حوزه‌هاست. امری که در حکومت‌هایی بر مبنای اسلام ، علاوه بر پشتیبانی‌های نظری مدرن، از آبشخور تفکرات اسلامی نیز بهره­مند می‌باشد. قرآن و سنت وظیفه حاکمیت را در بسترسازی امنیت، به صورت یک تکلیف بیان­نموده‌اند. عرفان اسلامی نیز از این موضوع بی‌نصیب نمانده و امنیت با گونه‌ها و نمونه‌های مختلف در کلام عرفا نمود و بروز نموده­است. این پژوهش بر آن است تا برای نخستین بار به این موضوع اساسی بپردازد. نتایج تحقیق، حاکی از آن است که عرفا به تبعیت از قرآن و سنت به امنیت، به عنوان امکانی برای سعادت دنیوی و اخروی نگاه­می‌کند و دیدگاه عرفا به تبعیت از قرآن، مبتنی بر پیاده­سازی عملی امنیت در جامعه است.

یکی از عرفای گمنام قرن نهم شرف‌الدین علی یزدی است که به­واسطة اثر معروف خود، ظفرنامه تا‌‌‌‌‌‌کنون به عنوان مورخی شهیر از وی یاد­شده؛ هرچند کشف آثار و تحقیقات معاصر ابعاد دیگر شخصیت علمی‌او را هویدا کرده­است لیکن معرفی نسخة خطی تازه­یاب رساله تهلیلیة «التوحید من نفس الرحمن» سبب پیدایی و شناخت وجهة عرفانی این مورخ، ادیب، ریاضی­دان، منجم، لغوی و موسیقی­دان یزدی شده که تا کنون مهجور مانده­است. در این پژوهش ضمن واکاوی زندگی و شخصیت معنوی شرف‌الدین علی یزدی کوشش­شده­است با بررسی‌اندیشه­های عرفانی وی در سه مقولة اساسی خداشناسی، هستی­شناسی و انسان­شناسی، منظومة عرفانی این دانشمند تبیین شود. شرف‌الدین علی یزدی قائل به وحدت ذاتی در ضمن کثرات رتبی است و آفرینش عالم را که صورتی از نَفَس رحمانی است، نمایشی مترتب بر ظهور اسمای حسنی و بر مدار عشق می‌داند. قرائن و شواهد تاریخی حکایت از تبعیت وی از شاه نعمت­الله ولی در سلوک داشته و طی طریق در کنار اشتغالات سیاسی و اجتماعی وی بسیار بارز و حائز اهمیت است.

تسبیح در هستی، در حقیقت بیانگر امر تجلی و حیات است؛ آنگاه که اراده الله بر خلقت تعلق می­گیرد، سنت الهی بر آن استوار است که هستی هر شیء منوط به امر تسبیح آن باشد. در این راستا، تسبیح انسان، آنگاه که در مسیر حبّ به مقرّبون قرارگیرد به شکل تحمید آشکارمی­شود که تسبیحی است خاصِ کسانی که در مسیر صراط مستقیم قراردارند. در ساختار سوره انسان چگونگی این تسبیح به تصویر کشیده­شده­است؛ در این سوره، معصومین ‏(علیهم السلام) به عنوان مصداق مقرّبون ذاتی معرّفى­شده‏اند. این سوره مشتمل بر 31 آیه است که آیات 5 تا 15آن اوصافی از مقرّبون را تشریح­نموده، درآیات 16 تا 23 به ویژگی­های محبین آنان و چگونگی ارتباطشان با مقرّبون اشاره­شده و در7 آیه آخر نیز راهکارهای نیل به مقام مقرّبون ارائه­گردیده­است. در این نوشتار به شیوه ساختار­شناسی تأویلی سوره، این حقیقت عظیم به­دست­آمده که یکی از جنبه­های تسبیح مقرّبون، در سوره دهر در بُعد وجه اللهی بودن آنان، خود را آشکار می­سازد. درخصوص تسبیح محبّین نیز اینگونه نتیجه میشود که به­واسطه مودّتی که با مقرّبون دارند، در چارچوب تسبیح صراط مستقیم قرارخواهندگرفت که سبب می­شود به لطف الهی به درجه قرب اکتسابی نایل­آیند که این همان تحمید اصحاب یمین است.

فقر به عنوان یکی از مراحل سیر و سلوک نه­تنها در ادبیات، بلکه در حوزۀ عرفانی دارای اهمیت فراوانی است. سالک در این مقام با نفی ماسوی الله به فنای فی الله دست­می­یابد که نهایت عرفان است. این جستار با روش تحلیلی- تطبیقی دیدگاه دو عارف و شاعر برجستة قرن هشتم، خواجوی کرمانی و شاه نعمت‌الله ولی، را در رابطه با مفهوم فقر بررسی و مقایسه­کرده­است. یافته­های پژوهش نشان­می­دهد که دیدگاه هر دو شاعر به فقر دربردارندة فقر معنوی است که تعالی­دهنده روح انسانی به­سوی کمال و جایگاه بالایی نسبت به غنا دارد. با این تفاوت که خواجو در برخی ابیات که بسامد کمی دارد، فقر مادی را در نظر داشته­است. هم چنین وی در کاربرد معنای فقر از اصطلاحات دیگری همچون: گدایی، بینوایی استفاده­نموده، در حالی که شاه نعمت‌الله علاوه‌بر این واژگان، از واژة «درویشی» نیز بسیار استفاده­کرده­است. این نوع کاربرد فقر گویای تنوع زبان تصوف دو شاعر در بیان مقصود عرفانی خویش و دوگانگی مفهوم فقر است.

در عرفان اسلامی- مکاشفه مسئله مهم و مورد توجه خاص و ویژه­ای بوده و هست. زمانی که عارف بر اثر تهذیب نفس و ریاضتی که از سوی مرشد و پیر به او القامی­شود و به حالات و مقاماتی دست یافت درواقع واجد مکاشفاتی شده­است. روزبهان بقلی از عارفان بزرگ قرن6 هجری می­باشد که از دو گرایش بارز در تصوف اسلامی که به سکر و صحو (یا به­قول حافظ مستی و مستوری) شهرت دارد، روزبهان بی شک در خط گرایش اول است. نگاه جدید به دین و باورهای دینی و طرح عناوین و پرسش­های نو در این ارتباط مدت زمانی است که اذهان متفکران دینی را به خود معطوف کرده­است، از جمله این عناوین جدید بحث تجربه دینی است. ویلیام جیمز دین را تاثیرات، احساسات و رویدادهایی می­داند که برای هر انسانی در عالم تنهایی رخ­می­دهد و احساسات را مفهوم ذاتی دین می­داند. از دیدگاه او تجربه دینی گوهر دین است، به این معنا که حقیقت دین احساسات و عواطفی است که در انسان هنگام رویارویی با حقیقت غائی پدید­می­آید و امور دیگر مانند عقاید اعمال و مناسک مؤخر از این تجربه­اند. این تحقیق پس از پرداختن به مکاشفات روزبهان این موضوع را مورد بررسی قرارخواهدداد که آیا مکاشفات روزبهان براساس الگوی ویلیام جیمز قابل­تحلیل است یا خیر؟ روش تحقیق: روش این مطالعه توصیفی تحلیلی است و روش گردآوری اطلاعات به شیوه کتابخانه‌ای است و از کتاب، مقاله، نرم‌افزار استفاده­‌شده و ابزار گردآوری اطلاعات فیش‌برداری است.

در این مقاله دیدگاه­های نیکولو ماکیاولی درباره انسان مبنی بر اینکه که حقیقتی طبیعی است و باید او را از مشاهده رفتارهایش تعریف­کرد با دیدگاه ابن عربی که انسان را جمیع اسماء الهی می­داند که هدفش تحقق به اخلاق است، مقایسه­می­شود. ماکیاولی انسان را همچون یک زیست­شناس تفسیرمی­کند و همین نقطه عطف دیدگاه ماکیاولی است. او برخلاف پیشینیان خود و ابن عربی که انسان را در دستگاه فلسفی خود و عرفان اسلامی توصیف­می­کنند انسان را یک موجود مادی محض در کنش مستقیم با جامعه، دولت و سرنوشت خود می­داند. برخلاف اخلاق مسیحی و انسان کامل ابن عربی، از نظر ماکیاولی، انسان مفهوم مافوق خود را ازدست­داده­است و همچون نیرویی در درون طبیعت و در کنش با جامعه شهر و دولت مشاهده­می­شود و اراده را معطوف به قدرت می­داند و علاوه بر قبولی عدالت به­کاربردن زور را برای اجرای عدالت در جامعه مفید می­داند. درحالی­که ابن عربی اراده را معطوف به علم دانسته و قوای جلالی و قهریه را در انسان مفید می­داند. ازآنجاکه تحلیل و مقایسه نگرش ماکیاولی با انسان کامل ابن عربی کار جدیدی به­نظرمی­رسد به­عنوان موضوع مورد نظر قرارگرفت و مقاله حاضر به شیوه کتابخانه­ای و منتج از کتاب­های اصلی و شرح­ها و تفاسیر آن­ها سامان­یافت.

تمامی افسانه­های موجود در باب موسیقی نظیر هرمس، فیثاغورث، آپولون و ... بر پیدایش اسطوره­ای موسیقی حکایت­دارند. بر پایة این افسانه­ها، گونه­ای موسیقی کیهانی، با بُعدی متافیزیکی، وجوددارد که از دیدگاه متفکران هندی، هیچ­گونه بدعتی را در آن راه نیست و یا با بسطی مفهومی بوسیلة نوافلاطونیانی چون بوئیثوس، همة موسیقی­های عالم، بازتاب یک موسیقی کیهانی همتراز هستند. از این دیدگاه با رهایی موسیقی از فضایی یک­سویه و مونولوگ، تمامی موجودات از روح بشریِ همپایه­ای برخوردارند که درنتیجة آن، نغمه­های ملکوتی و آسمانی در آن­ها جاری و ساری است. با توجه به پیوستگی­هایی که بین گسترة عرفان اسلامی و علم موسیقی وجوددارد، در بررسی صورت­گرفته در باب کارکردهای موسیقی کیهانی در متون مختلف عرفانی، مشاهده­شد که موسیقی کیهانی در مباحثی چون عهد الست(تداعی کلام حق با شنیدن هر نغمه و سازی)، آسمانی و فرعی­بودن سماع به دلیل کشش­های ربانی، جاری بودن موسیقی کیهانی در همة موجودات و برخورداری از آن به تناسب ظرفیت و حالات درونی، زمینه­سازی شهود حقایق ملکوتی به­وسیلة موسیقی این جهانی و... نمود برجسته­ای داشته­است. بررسی پیش رو، به شیوة توصیفی- تحلیلی است.

وجود شرّ قرن­ها، به عنوان مسئله­ای برای خداپرستان بوده­است. باور به اینکه جهان، با شمار زیاد شرور مخلوق و تحت نظارت مطلق خیر اعلی و قادر مطلق و دانای مطلق باشد، مشکل به­نظر می­رسد. اهمیت جهان­بینی درخصوص شرور تا بدان جاست که به عنوان یکی از مضامین مهم و برجسته، نه تنها در متون کلامی و فلسفی و حکمی، بلکه در متون عرفانی نیز به­وفور دیده­می­شود. در این مقاله نگارندگان پس از اشاراتی کوتاه به پاسخ­هایی که به مسئله شرور داده­شده­است، با روش توصیفی-تحلیلی، به مصداق­های مسئله شرّ در منظومۀ عرفانی حدیقه سنایی می­پردازند. حکیم سنایی از نظر اصول اعتقادی و کلامی دنباله­رو اشعری – ماتریدی است و در این سپهر فکری به آن اندیشیده است. نتیجه­ای که از این پژوهش به دست می­آید حاکی از آن است که سنایی با رویکردی عرفانی در مسئله شرور با حکمای الهی متفق­القول است و شرور را به­طور کلی نفی­می­کند. بر اساس منظومه فکری او، اراده الهی خیر محض است و این اصل از اساسی­ترین پایه­های جهان­بینی اوست و با تعبیرهای متفاوت از آن سخن­گفته­است.

رأی علما و محدثان در اعتباربخشی به روایات دعایی دوگونه است: عده­ای روایات مشتمل بر دعا را همانند هر حدیث دیگر نیازمند بررسی سندی و متنی و به­کارگیری قواعد فقه الحدیثی می­دانند؛ از این رو ملاک­هایی جهت ارزیابی صحت و سقم آن ارائه­کرده و صراحتاً برخی ادعیه را جعلی و یا محرف خوانده­اند. دسته­ای دیگر با استناد به روایات من بلغ، ضعف راوی یا راویان را به دیده اغماض می­نگرند و با تساهل از آن می­گذرند؛ از این دسته گروهی نیز به تقیید قاعده تسامح پرداخته­اند. بر اساس احادیث من بلغ، اگر طریق روایت و انشاء دعا ضعیف و اسناد آن غیرمعتبر باشد، کسی که بر ضعف و سستی سند وقوف داشته­باشد، شایسته است به قصد قربت دعا را قرائت­کند نه به قصد ورود و انتساب قطعی آن به ائمه معصومین (علیهم‌السلام). در این گفتار، اعتبارسنجی روایات مشتمل بر دعا از دیدگاه علما مورد تحلیل و بررسی قرارگرفته و تبیین ایشان درخصوص دعای مأثور و غیرمأثور و نیز آراءشان را در رد یا قبول اصل تسامح در اسناد روایات مورد سنجش قرارمی­دهد.

عشق از مسائل بنیادین عرفان است، چنان‌که بدون در نظرگرفتن آن عرفان و حکمت متعالیه قابل‌فهم نیست. در ادبیات عرفانی نیز عشق از جایگاه بالایی برخورداربوده و هست؛ ازاین‌رو بخش زیادی از ادبیات عرفانی به این موضوع اختصاص دارد. در ادبیات عرفانی به­خصوص در کلام شیخ علاءالدوله و امام خمینی (ره) که موردبحث این تحقیق است، عشق را می‌توان از جنبة حقیقی موردبررسی قرارداد. جریان عرفان عاشقانه در بعد نظری و عملی دارای ویژگی‌هایی است که در اشعار علاءالدوله می‌توان­دریافت که چگونه توانسته­است جریان عرفان عاشقانه را در اشعار خود به کاربرد و در مقایسه با اندیشه‌های حضرت امام (ره) در این موضوع، می‌توان­دریافت که عرفان عاشقانة شاعران خراسان تا چه حدّ توانسته­است در آرای عرفانی یک عارف معاصر هرچند با مشربی متفاوت، تأثیرگذار باشد. دست­آورد پژوهش به‌طور مشخص این است که امام خمینی(ره) به‌عنوان عارفی برخاسته از مکتب ابن عربی و با مشرب صدرایی، مبانی عرفان عاشقانة خراسان را می‌پذیرد و در دیوان اشعار خود به‌گونه‌ای دیگر بیان می‌دارد؛ اما گاه به‌خصوص در اشعار خود، همان اصول را به‌گونه‌ای دیگر و به بیانی رایج در مکتب ابن عربی، مطرح ساخته­است و تحت تأثیر رویکرد رایج در فقه شیعی، به اصول ناظر به برخی از سنن عرفان عاشقانه، همچون عشق مجازی، توجهی نداشته­است.