جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این مقاله به بررسی رمزشناختی یکی از داستان‌های کتاب ‌‌کشف‌الأسرار و­ مکاشفات‌الأنوار روزبهان براساس نمادهای ادیان ایران باستان اختصاص­دارد. در این بررسی رمزهای داستان با­توجه­به روایات متن‌های مقدسی؛ چون اوستا، بندهشن، دینکرد و ... باز تعریف­شده­است. به­نظرمی‌رسد روزبهان در توصیف چنین داستان‌هایی به­صورت ناخودآگاه، تحت­تاثیر نمادهایی از اساطیر و ادیان ایران باستان قرارداشته­است. باتوجه­به شیوه‌ صریح و مکرر استفاده از این نمادها می‌توان­گفت که به احتمال زیاد آشنایی روزبهان با متون پهلوی (فارسی میانه) زمینه‌ لازم را برای استفاده وی از چنین نمادهایی ایجادکرده­است. نتایج حاصل از مقاله‌ حاضر نشان­می‌دهد که در داستان مورد بررسی نویسنده به آیین ‌‌تشرّف و نوزایی قهرمان، آن­هم پس از گذر از هفت‌ مرحله‌ کمال نظر داشته­است و البته این مفاهیم را با استفاده از اصطلاحات عرفانی ایرانی ـ اسلامی تبیین­کرده­است.

یکی از موضوعات مهم و بحث برانگیز در اندیشه‌ توحیدی،موضوع رؤیت خداست که جایگاه مهمی در دیدگاه کلامی و عرفانی داشته و بانام حضرت موسی گره­خورده­است. درعین­حال، متکلمین ناگریز از بحث درباره آن بوده و در آن اختلافات عمیق­دارند. این موضوع دربیش از بیست آیه قرآن ذیل عبارات «لقاءالله» و «نظر در وجه­الله» و درباره انواع رؤیت و شهود ذات الهی مانند شهود و رؤیت خدا نسبت به ذات خود و شهود موسی(ع) در شجره طور مطالبی بیان­گردیده­است. تقاضای رؤیت خداوند، مهم‌ترین بخش زندگانی حضرت موسی(ع) است که از دیرباز مورد­توجه عرفا بوده­است. به­نحوی­که هریک تلاش­نموده‌اند. از دیدگاه خود به بیان علت پاسخ خداوند مبنی‌­بر «لن­ترانی» پرداخته و نظرات گوناگونی را در این زمینه ارائه­دهند. از­این­رو، استقراء آرای تفاسیر عرفانی دراین زمینه و جمع­بندی آن­ها از اعتبار خاصی برخورداراست. این پژوهش نشان­می­دهد که عرفا و برخی از حکمای متأله، مسأله رؤیت­وشهود باطنی و رؤیت تجلیات خداوند را معادل لقاءالله در قرآن تلقی­نموده ولی برخی از فلاسفه و متکلمین شیعی و معتزلی باتکیه­بر مبنای تنزیه کلامی صرف و با­تمسک­به مسأله نفی جسمانیت و اعتقاد به انحصار امکان شهود خداوند در رؤیت مادی، به نفی­ امکان این موضوع پرداخته­اند. این مقاله باروش پژوهشی - توصیفی از نوع تحلیل محتوا و واحد تحلیل مضمون بوده­است.

به‌رغم وجود برخی گزارش‌ها در خصوص دوری نهاد عرفان و تصوف از سیاست از یک سو و وجود برخی گزارش­ها بر مدیحه‌گویی عارفان و صوفیان نسبت به حکومت و قدرت از دیگر سو و تعمیم این دو از سوی برخی به میراث اصلی این جریان، به­نظرمی­رسد کنشگری فعال متصوفه در شئون مختلف اجتماعی و تازیدن آن‌ها به حکومت و نقد قدرت، افق‌های جدیدی از میراث تصوف و نقش تمدنی آن­ها را پیش­نهد. این پژوهش با بهره‌گیری از الگوی تحلیل پیام، سعی دارد از خلال گزاره‌های تاریخی و ادبی ، نقش‌آفرینی صوفیان صافی‌ضمیر را در بطن رخدادهای سیاسی موردبررسی و تحلیل قراردهد. به­نظرمی­رسد، عارفان به‌عنوان قشری تأثیرگذار و در برخی مقاطع رهبران معنوی جامعه به­لحاظ روش و ابزار، پیام خود را، مستقیم، غیرمستقیم، شفاهی و مکتوب و در قالب­های دیگر به ارکان قدرت رسانده­اند چنان‌که به­لحاظ مخاطبان نقد، خلفا، پادشاهان وزرا، امرای محلی، حکومت‌گرانی‌اند که موردنقد عرفا بوده‌اند. به­لحاظ محتوای نقد نیز عارفان در قلمروهایی چند ازجمله استبداد، بی‌عدالتی، ظلم و ستم صاحبان قدرت، گماردن افراد نالایق به پست‌های حکومتی، زبان به انتقاد گشوده‌اند، واقعیتی که از دستاوردهای آن، اثبات حضور اخلاق ، شریعت و عرفان در سیاست و نقش­آفرینی عرفا در نظام سیاسی تمدن اسلامی بوده­است.

مثنوی «عرفان» یکی از مهم­ترین آثار منظوم بیدل دهلوی است که برمبنای عشق و با تبیین رابطة خداوند و انسان آغازمی­شود و به شرح حقایق کائنات و نکات عرفانی- فلسفی و مسائل جهان­شناسی، انسان­شناسی و معرفت­شناسی می­پردازد. بیدل در این مثنوی - چنانکه رسم عرفاست - مطالب خویش را با داستان­پردازی­های خاصّ همراه­می­سازد. یکی از تأثیرگذارترین حکایات این مثنوی، داستان «کامدی و مَدَن» است؛ بیدل با طرح مفاهیم اخلاقی و عرفانی در این داستانِ عاشقانه، طالبِ حقیقی را برای حصول به معرفت و کمال، به مکاشفة درونی دعوت­می­کند و تنها راه وصول به معشوق حقیقی را فانی­شدن در دریای عشق می­داند. پژوهش حاضر ضمن معرّفی این داستان، به تحلیل و تبیین درون­مایه­های آن پرداخته­است. براساس یافته­ها، پیکرۀ اصلی این داستان برپایۀ عشق، عرفان و اخلاق بنا­شده­است؛ از نگاه بیدل، عشقِ حقیقی با هستی عاشق سرشته­شده و عاشق را تا سرحدّ مرگ و جنون می­کشاند، امّا با امید، سعی و همّت و صبر و توکّل می­توان به وصالِ جاودانگی نائل­آمد.

ولایت ابوینی، نمونه­ای مبسوط از ولایت‌های تشریعی به­شمارمی­آید که نه­تنها در گستره عرفان اسلامی، از ارزشمندی خاصی برخوردار است؛ بلکه از نگرش حقوق و فقهی نیز، شایستگی و ضرورت ویژه‌ای دارد. زیرساخت و شالودۀ مقوله­های فقهی و حقوقیِ در پیوند با این مهم، برگرفته از آیات و روایات نقل­شده از پیشوایان دین هستند و در کتاب­های عرفانی، فقه شیعی و مذاهب اربعه، دارای پیشینه و دیرینه­اند. یکی از خطیرترین دوره­های حیات هر فرزند، دورۀ شیرخوارگی و فرآیند زمانی موجود تا 7 سالگی است که بنیان­ها و بن­مایه­های تربیت اجتماعی و اخلاقی او، برنهاد آن ساخته­می­شوند. در بررسی پیش رو، به بحث و غور در آیه­ها و نقد روایات مربوط به این دوره پرداخته­شده­است. نتایج حاصل، دلالت بر آن دارند که بادرنظرگرفتن صلاحدید طفل، وابستگی و پیوستگی احساسی مابین مادر و فرزند و نیز به­جهت فریضه­بودن امر حضانت، برتری و پیشینگی مادر در قضیه حضانت در دوران رضاع، مسئله­ای واجب است. همچنین با مدّنظرقراردادن آیه­ها و وفاق روایت­های نقل­شده، شفافیت سندها و مدرک­های دیگر، تا رسیدن فرزند به سال هفتم از زندگی خود، رجحان مادر باز هم در مسئلۀ حضانت، بدیهی است. پژوهش پیش رو، به شیوۀ توصیفی- تحلیلی است.

کشف زوایای پنهان متن مثنوی، نه­تنها برای پژوهشگران عرفان و ادب فارسی گیرا و پرجاذبه است، بلکه برای دوستداران ادبیات داستانی نیز از کشش و درخششی خاص برخورداراست. در این سال‌ها، تلاش‌هایی مبتنی­بر روایت‌شناسی داستان‌های مثنوی شده­است؛ اما در حوزۀ شناخت ساختاری مثنوی کمتر سخن به­میان­آمده­است. ازاین­رو، نگاهی دیگر به ساختار گفتمانی مثنوی می‌تواند زمینه‌ساز پژوهش‌های گوناگونی باشد. مقالۀ حاضر می‌کوشد باتکیه­بر داستان‌های سه دفتر دوم مثنوی معنوی، گریزها و گسست‌های متن مثنوی را نشان­دهد و از منظر دیگری، ساختار حاکم بر مثنوی را تبیین­نماید. این پژوهش، برای نخستین بار است که براساس گفتمان مثنوی مولانا انجام­می‌گیرد و تاکنون، به­صورت مستقل، گسست‌ها و گریزهای مثنوی موردبررسی­قرارنگرفته‌اند و ساختار مثنوی از این منظر کاویده­نشده­است. سه گسست را می‌توان در داستان­های مثنوی ردیابی­نمود: گسست روایتی، گسست گفتاری و گسست پیوندی. باتوجه­به ارتباط داستان­های اصلی با داستان­های درونه‌ای درمی‌یابیم که بسیاری از داستان­ها دارای پیوندی معنایی هستند. ازاین­رو، گریزها و گسست‌ها بستر‌ساز ایجاد گفتمان/ متن مثنوی هستند و نقشی بنیادین را در گسترش گفتمان و تحقق اهداف عرفانی مولانا ایفا­می‌کنند. بایددانست که مولانا با انگیزه‌های درونی یا بیرونی، این گسست­ها را پی‌ریزی و پیگیری می‌نماید.

با ظهور نقد ادبی جدید و رویکردهای آن، خوانش متون ادبی از دیدگاه­های گوناگون امکان­پذیر شد و دریافت معنای متن گسترۀ بیشتری پیداکرد که به کمک آن می­توان به شباهت‌های معنی­دار متون مختلف پی­برد. آنچه یونگ با عنوان نقد کهن‌الگویی و مضامین ناخودآگاه جمعی یاد می‌کند؛ در روان آدمی نهادینه‌شده و به‌خصوص در آثار ادبی مختلف تجلی‌یافته­است. مفاهیم ابداعی یونگ؛ ازجمله کهن‌الگوهای باستانی مانند نقاب، پیر خرد، سایه ...وطبیعتِ هدفمندِ روانِ انسان، به‌سوی تفرّد پیش­می‌روند. در عصر حاضر، با پیوند هرچه بیشتر ادبیات و روان‌شناسی، مطالعۀ آثار ِادبی با رهیافت نظریات یونگ رونق بیشتری یافته­است. یکی از نظریاتی که در این آثار کاربرد دارد، نظریۀ فرآیند فردیّت است؛ که مراحل تکامل فرد را به‌صورت علمی مرور می­کند. یونگ و مولانا درصدد هستند تا راه دستیابی انسان به‌سوی کمال را ترسیم­نمایند. پژوهشِ حاضر با این رهیافت سعی­دارد؛ با تحلیلِ محتوا، کهن­الگوهایِ متنِ داستان شخص خیال­بین وعُمَر را استخراج­نماید و با فهم آن­ها و قراردادنِ برابرنهاد کهن­الگوی مناسب، داستان را بازشناسی­نماید؛ و متن را براساس مؤلفه­های فردیت یونگ تحلیل­نماید. این پژوهش به روش کتابخانه­ای، با رویکرد تحلیلی ـ توصیفی انجام‌گرفته­است.

به­نظرمی‌رسد اسطوره و عرفان در نگاه نخست دو مقولۀ جدا و متفاوت در حیطۀ علوم انسانی می­باشند؛ درحالی­که با بررسی آن­ها از منظری که در این مقاله فراروی خواننده باز­می‌شود، این دو نه­تنها از هم جدا نیستند؛ بلکه می‌توان گفت عرفان دنباله و تکملۀ اسطوره است. در این پژوهش نویسنده درصدد است تا به شیوۀ توصیفی – تحلیلی و روش کتابخانه‌ای به بررسی عناصر اسطوره‌ای و شخصیت‌ها و نمادهایی که صبغه و نمودی عرفانی در شعر اخوان دارند، بپردازد. همچنین علاوه­بر شخصیت‌ها و نمادهای اسطوره­ای ملی، شخصیت­های اسطوره­ای دینی و عرفانی نیز که اخوان آن‌ها را درجهت بیان مفاهیم خود آورده، موردبررسی قرارگیرد. نتیجۀ حاصل از پژوهش این است که اخوان در اشعار خود، برای بیان هرچه بهتر مضامین و مفاهیم شعری خود، از عناصر اسطوره و حماسه استفاده­کرده­است، این عناصر اسطوره‌ای از یک‌سو با اساطیر ایرانی و از سوی دیگر با عرفان ایرانی – اسلامی در هم آمیخته­است.