جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

حدیث اعطای سیب بهشتی به پیامبر2 در معراج و تأثیر آن در شکل‌گیری نطفۀ حضرت زهراu با اینکه در بسیاری از منابع اسلامی ذکر شده، باز هم عده‌ای با دیدۀ تردید یا انکار بدان نگریسته و آن را متروک، مرسل و ضعیف دانسته و از نقل آن خودداری کرده‌اند. اما اغلب مفسران و دانشمندان اسلامی، ضعف از جهت مضمون را با تقویت و دلالت روایات فراوان دیگر، برطرف و نتایج قابل توجهی را از متن آن استنتاج کرده‌اند. یکی از اشکالات وارد بر این حدیث، آن است که اکثر صحابه و تابعین، زمان معراج را در بازۀ سال‌های دهم تا دوازدهم بعثت دانسته‌اند که در این زمان با توجه به نقل مشهور دربارۀ زمان تولد حضرت زهراu، سال پنجم بعثت، ایشان تقریباً هفت‌ساله بوده‌اند. ازاین‌رو، حدیث مذکور را از درجۀ اعتبار ساقط دانسته‌اند. این نگاشته، علاوه بر بررسی سیر تاریخی این حدیث و اختلاف آراء مفسران و اندیشمندان اسلامی دربارۀ زمان معراج و تولد حضرت زهراuدر متون و منابع اسلامی، سعی دارد تا ضمن اثبات مسئلۀ تعدد معراج، بازتاب این حدیث را به‌دلیل شهرت فراوانش، در شعر شاعران آیینی، تحلیل و بررسی کند.

آیۀ 29 حج با عنوان آیۀ قضای تفث که در ضمن مناسک حج یاد می‌شود، هم از جهت دلالت ظاهری و هم دلالت باطنی تأویلی، در میان مفسران و قرآن‌پژوهان با آرای گوناگونی همراه بوده و از منظر تفسیری و زبان‌شناختی قرآن، شایستۀ بررسی است. در این بررسی، به موازات افق‌گشایی‌های ارزشمند روایات تفسیری اهل بیتk، مناقشاتی جدّی از سوی برخی عقل‌گرایان معتزلی و شیعی به زبان باطنی تأویلی مورد نظر این روایات نیز مطرح شده که این مقاله برای یافتن تفسیری قابل دفاع از آیه و ارائۀ پاسخی به این انتقادات، بررسی لغوی و مطالعۀ روایی مربوط به این آیه را پی گرفته است. در این راستا مستند به منابع اصیل لغوی سه دیدگاه مهم در مفهوم «تفث» بررسی شده و این دیدگاه‌ها قابل ارجاع به یکدیگر دانسته شده است. طبق این بررسی فارغ از ابهاماتی که دربارۀ معنای اصلی ریشۀ «تفث» مطرح است، معنای متبادر از تعبیر قضای تفث در کاربرد قرآنی همان رفع آلودگی‌ها و ژولیدگی‌هاست که البته ملازمۀ روشنی با انجام برخی مناسک پایانی حج دارد که با رفع آلودگی‌ها و زدودن زواید ظاهری بدن و برطرف شدن محدودیت‌های گذشته همراه است. اما برخی روایات اهل بیتk به نقل منابع متقدم و اصیل حدیث شیعی، افزون بر این، به افق دیگری از معنای آیه به‌عنوان معنای تأویلی باطنی اشاره دارند و «لقاء الامام» را تأویل آیه دانسته‌اند. این روایات به‌رغم برخی مناقشات، از دیدگاه‌های افراطی و غیر قابل دفاع باطنی، بیگانه بوده و در چهارچوب نظریۀ زبان تأویلی قرآن در مکتب اهل بیتk تحلیل‌پذیر است. ضمن آنکه برخلاف تصور برخی منتقدان، در این روایات، «قضاء تفث» به لقاء امام تفسیر شده است نه خود «تفث».

تحلیل ساختار از جمله شیوه‌های بررسی متون ادبی به شمار می‌رود؛ در این روش با تقسیم‌بندی متن مورد نظر بر اساس ساختار و علت استفاده از آن، به مطالعۀ متن پرداخته می‌شود. جستار پیش روی می‌کوشد با روش توصیفی‌تحلیلی، ضمن شناسایی و استخراج گفته و ادعای شخص دیگر دربارۀ امام علیR و عملکرد وی، ساختار و شیوۀ پاسخ ارائه‌شده از سوی آن حضرت را مورد دسته‌بندی قرار دهد و ارزیابی نماید؛ اینکه امیر سخن، ادعای دیگری در مورد خویش را چگونه و با چه شیوه‌ و لحنی نقل کرده است و پاسخ را با استفاده از چه ساختار بیانی و تکنیکی فرادید مخاطب قرار داده است تا وی به پوچ بودن ادعای مطرح‌شده مطلع شود و در مقابل، به حقانیت او حکم نماید. بررسی‌ها نشان می‌دهد که امامR کوشیده تا جایی که ممکن است از لحاظ ساختاری، ادعای دیگری را ساده و غیر فنی ارائه دهد و در عوض، کلام خویش را با کاربست شگردهای متعدد بلاغی و به‌ویژه قسم، مستحکم و پرمایه سازد تا از رهگذر دخالت‌دهی آن شیوه‌های بیانی، به اقناع مخاطب کمک نماید.

ماجرای کربلا و شهادت امام حسینR و یارانشان یکی از وقایع تاریخی بود که نقش اصلی را در شکل‌دهی هویت جمعی شیعه در سدۀ نخست هجری ایفا کرد. بی‌تردید پس از این حادثۀ تاریخی، هر امر مربوط به آن به‌مثابۀ یادمان و نمادی هویتی گرامی داشته می‌شد. شاید در این میان یادمان‌های زیارتی و مادی(آبجکتیو= Objective) نقشی محوری داشت. در فرایند احیای یاد و جایگاه حضرت حسینR، تربت و خاک مزار ایشان، جایگاهی برجسته یافت و امامان شیعه تلاش کردند آن را ابزاری برای احیای جنبه‌های جسمانی و روحانی شیعیان مطرح کنند. با اینکه حضرت علی بن الحسینR در انعکاس و برجسته‌سازی واقعۀ کربلا جایگاهی متمایز داشت، کهن‌ترین گزارش‌ها در خصوص تربت مزار حضرت حسینR مربوط به عصر پس از ایشان بود. گزارش‌های متعددی حاکی از شکل‌گیری گفتمان «تربه الحسین» در نیمۀ اول سدۀ دوم هجری است که در آن‌ها، احادیث صادقینv مهم‌ترین جایگاه را دارد. این گزارش‌ها از نظر محتوا و تعداد، به شکلی است که بر اساس آن، با ظن بسیار قوی می‌توان شکل‌گیری گفتمان «تربه الحسین» را در نیمۀ اول سدۀ دوم هجری تاریخ‌گذاری کرد. علاوه بر آن، جایگاه این گفتمان و مؤلفه‌های آن حاکی از یک گفتمان مردم‌شناختی ناشناختۀ شیعی در قرون متقدم است. این پژوهش نشان خواهد داد چگونه فقه‌الحدیث می‌تواند با استفاده از نگاه‌های مردم‌شناختی گسترش یابد و درک بهتری از متن‌ها و فرامتن‌های یک حدیث ارائه کند. این پژوهش با مطالعۀ گروه احادیث تربت نشان خواهد داد که فقه‌الحدیث در صورت ورود به عرصۀ انسان‌شناسی فرهنگی، علاوه بر فهم متن در سطوح ادبی و واژگانی می‌تواند به کشف و معرفی گفتمان‌های انسان‌شناختی در دورۀ صدور این گزارش‌ها نیز مبادرت ورزد. این مقاله با تفقه در احادیث تربت از زاویۀ دید انسان‌شناختی، گفتمان تربه الحسین در نخستین سده‌های اسلامی را به‌مثابۀ یکی از مؤلفه‌های هویتی تشیع نخستین، بازسازی و بازشناسی خواهد کرد.

اصحاب حدیث به‌مثابۀ مکتبی تمامیت‌طلب در تمامی حوزه‌های علوم دینی، در زمینۀ زهد نیز آثار قابل توجهی بر جای گذاشت. عرصۀ زهدپژوهی نزد ایشان با توجه به گرایش‌های دوگانۀ متقدّمان و متأخّران، تبلور متفاوتی از حدیث‌پژوهی را رقم زده است. اگرچه موضوع زهد در قالب نگاشته‌ای حدیثی توسط ابن‌ مبارک و ابن‌ حنبل مورد بررسی قرار گرفته، جریان‌های اثرگذار بر آن‌ها و همچنین مبانی متفاوت‌ حدیثی‌ این دو، درکی دوگانه را از مفهوم زهد حاصل آورده است. وجود مکتب فکری اصحاب حدیث و پدیداری خوانش‌های گوناگون حدیث و به‌تبع اثرگذاری بر دو محدّث مورد بحث در زمینۀ زهد نیز شایان توجه است. در این بین، داستان‌سرایی قصّاص نیز در تصویرسازی از زهد بی‌تأثیر نبوده است. در جستار پیش‌ رو سعی شده است ضمن بررسی تطبیقی کتاب الزهد ابن ‌مبارک و کتاب الزهد ابن‌ حنبل، تفاوت‌های آن دو از نظر گستره و موضوعات مطرح در این دو کتاب، مورد بحث قرار گیرد و از رهگذر جریان‌های موجود در سده‌های دوم و سوم هجری به تنوع روش‌های زهدگرایانۀ آن عصر اشاره کند.