جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

استفاده از مضامین متنوع، گوناگون و به تبع آن نمادپردازی، از جمله شیوه ­های شاعران و عارفان برای بیان مطالب و مافی­الضمیر است. با توجه به تعدد آبشخورهای مضمون ­آفرینی که خود تحت تأثیر عوامل گوناگونی هستند، شاعران عارفی همچون سنایی، عطار، مولوی، سعدی، حافظ، عراقی، اوحدی و... برای پرورش هر چه بیشتر و انتقال اندیشه ­های عرفانی خود از همه امکانات زبانی و بیانی از جمله تأمّل ­برانگیزترین بازی؛ یعنی شطرنج که در ارتباط مستقیم با حماسه و تداعی صحنه­ های رزم است و در ظاهر هیچ تناسبی با اندیشه­ های عرفانی ندارد. به بهترین شکل ممکن استفاده کرده ­اند. نوشتۀ حاضر بر آن است تا با بازخوانی دقیق آثار منظوم عرفانی، به تحلیل ابیاتی که اصطلاحات شطرنج در آن به کار رفته است، بپردازد. حاصل پژوهش حاکی از تسلط کامل برخی از شاعران عارف به خصوص مولوی به این بازی است؛ چراکه مهمترین مباحث عرفانی و اندیشه­های شاعرانه را با دقایق و ظرایف شطرنج، به نحو احسن بیان کرده ­اند.

بدخوانیِ خلاق مبتنی بر ایدۀ وجودِ رابطه­ای موروثی میانِ آثارِ ادبی است؛ اما، نه رابطه ­ای بر پایه هم­سویی و ادامه مسیرِ یکدیگر؛ بلکه، رابطه­ای جدید متضمنِ دیالکتیکی بنیادین، میان بازشناسیِ قدرتِ گذشته و انحراف از جباریتِ آن. شاعرِ متأَخر، با هدفِ کسبِ هویتِ مستقل ادبی، با خارج شدن از زیرِ سایة پدر ادبیِ خود، حرکتی تدافعی را آغاز می­کند که نه تنها، آن حرکت، جهت و رویکردی انفعالی ندارد؛ بلکه، در نهایت، به آفرینشِ هنری، ختم می­شود. ترفندهای بدخوانیِ خلاق، می­توانند به صورتِ ارادی(خودآگاه) و یا غیرِ ارادی(ناخودآگاه)، متنِ متأَخر را از اضطرابِ تأثیر، رهایی بخشند. یکی از عواملِ مؤثر بر بدخوانیِ خلاق آثار داستانی، عنصرِ تداعی است. در مقالة پیشِ رو، حکایتی از مثنوی برگزیده شده است که مولانا آن حکایت را با تلفیق و اقتباس، از دو حکایتِ دیگر ساخته است. بی­زمانی و بی­مکانیِ حکایتِ مولانا، نزدیکیِ زاویة دیدِ سوم شخص به اوّل شخص و نکره ذکر شدنِ شخصیّتِ اصلی و گرایش به راویِ مفسّر به جای راوی مشروح، تداعی شدنِ گروهِ فتیان در اثرِ شخصیت­ پردازیِ شاعر، تک­گویی ­های درونی، حدیثِ نفس­گویی­ های شاعر، جریانِ سیالِ ذهن و اطناب در گفت و گوها و...، از جمله ترفندهایی است که به تأثیر از عنصرِ تداعی، در جهتِ بدخوانیِ خلاق، در ساختِ حکایتِ جدید به کار گرفته شده است؛ ازین­رو، در ادامه، پس از معرفی و شناختِ نظریه بدخوانیِ خلاق، آشنایی با عنصرِ تداعی و شاخصه­ های آن، به توضیح و تحلیلِ چگونگیِ تأثیرِ تداعی بر عناصرِ داستانی در جهتِ رهایی از اضطرابِ تأثیرِ دو حکایتِ مبدأ، پرداخته شده است.

تصوّف، که از آن می‌توان به عنوان یکی از عوامل مهم اجتماعی و فرهنگی یاد کرد، از قرن­های نخستین در جامعۀ اسلامی شکل گرفت و به سرعت رشد کرد. با سنایی وارد عرصۀ ادبیات شد و آثار برجسته­ای در این حوزه چه به صورت نثر و چه از نوع آثار منظوم پدید آمد که مثنوی­های عطار و مولانا از جملۀ آنهاست. تحت تأثیر این آثار و با توجه به غلبۀ روح و فرهنگ تصوّف در فضای اجتماعی قرون هفتم، هشتم و نهم، داستان­های عاشقانۀ عصر نیز که به دلیل نگاه عاطفی و احساسی آن­ها بیش از سایر داستان­ها مورد توجّه بوده­اند دگرگون گشته، ضمن حفظ برخی ویژگی­های آثار پیشین، آب و رنگ تازه­ای به خود گرفتند. در این نوشتار برآنیم تا با بررسی برخی از برجسته­ترین منظومه­های عاشقانۀ این قرون یعنی هشت بهشت امیر خسرو دهلوی(قرن هفتم)، جمشید و خورشید سلمان ساوجی و همای و همایون خواجوی کرمانی(قرن هشتم)، و لیلی و مجنون مکتبی شیرازی(قرن نهم)، عناصر مشترکی را که بیانگر تأثیرپذیری پدیدآورندگان این آثار از اندیشه­های صوفیّه است، استخراج کرده و مورد مطالعه قرار دهیم. نتایج پژوهش بیانگر این معناست که این اثرپذیری تنها به تحول شخصیت­های داستانی و صفات و رفتار آنها محدود نگشته بلکه واژگان و تعابیر عاشقانه نیز چه بسا تحت تأثیر تصوّف بار معنایی گسترده­تری یافته­اند؛ به عبارتی می­توان اذعان کرد که عشق زمینی و مجازی در این داستان­ها به پاکی و بلندای عشق آسمانی ارتقا می­یابد و عشق و عرفان آنچنان در هم آمیخته و به هم پیوند می­خورد که نمی­توان حدّ و مرز مشخصی برای عاشقانه یا عارفانه بودن آن­ها تعیین نمود.

یکی از حوزه‎های مهم فرهنگی که بهره‌های فراوانی از آموزه‌های عرفانی برده‌است، هنر سینماست و شاخه‌ای از مطالعات تطبیقی به روابط بینامتنی میان ادبیات و سینما اختصاص دارد. بسیاری از مفاهیم عرفانی که مفاهیمی ذهنی و انتزاعی هستند با بهره‌گیری از شگرد‌های سینمایی و تخیل خلاق سینماگران، به صورت تصاویری عینی نمود پیدا کرده‌است و با اقبال مخاطبان روبه‌رو شده است. داریوش مهرجویی از کارگردانان برجستة سینمای ایران است که در پاره‌ای از آثار سینمایی خود به طرح اندیشه‌های عرفانی پرداخته‌است. در پژوهش حاضر به بررسی فیلم پری از منظر پرداختن به مسائل عرفانی خصوصاً عرفان اسلامی پرداخته شده است و عناصر پیرنگ، شخصیت‎پردازی مورد بررسی قرار گرفته‌است. مهم‌ترین نکته‌ای که در فیلم بر آن تأکید شده است، لزوم همراهی پیر در تمامی مراحل سلوک است. شخصیت اصلی فیلم به سبب آن که درک درستی از چگونگی سیر و سلوک ندارد، از پذیرش همراه شدن با پیر سر باز می‌زند و همین امر بر آشفتگی‌های درونی وی می‌افزاید. در بخش پایانی فیلم کارگردان به ویژگی نجات‌بخشی پیر اشاره می‌کند و شخصیت اصلی فیلم با تسلیم در برابر پیر و پذیرش او به عنوان راهنمای سلوک، به آرامش دست می‌یابد و درکی تازه از حقیقت به دست می‌آورد.

اسلام که آیین رحمت و رافت، دین خاتم و اکمل، عرفان و ادیان الهی ­است. قرآن و مضامین عالی آن در بردارنده اصول و ارزش­ های عام انسانی حقوق بشر؛ عدالت، انصاف، تساوی و نماد حکمت و معرفت است. اصولی که بر حق خدشه ناپذیر آزادی و اختیار، استقلال و حاکمیت انسان بر سرنوشت خویش تاکید دارد و ارزش­های انسانی را از اصول دینی می­داند که خدای متعال، مردم را به­رعایت آن­ها رهنمون و دعوت می­کند. در واقع دین شامل دستورکار، حقوق انسان از جمله «حق تعیین سرنوشت» و تعالیم مربوط به آن است. از این­رو حکمت و عرفان نیز به­عنوان معارف آسمانی و زمینی، پل و حلقه اتصال و پیوند آموزه ­های دینی با همه ادیان الهی هستند. براین اساس دعوت انبیاء و شیوه‌تبلیغ ایشان، همگی بر مبنای آزادی انتخاب استوار بوده و انسان در قاموس قرآن کریم، موجودی مختار و آزاد و پیامبر نیز به مثابه بشارت دهنده و انذارکننده توصیف، تا گزینش مسیر هدایت یا ضلالت کاملاً‌ آزادانه صورت پذیرد. دراین نوشتار عناصر و مولفه ­های فلسفی و عرفانی حق تعیین سرنوشت در آیات قرآن کریم، ادیان و اندیشه‌های عرفانی مورد تدقیق قرار گرفته و با کنار هم قراردادن گزاره­های به­ دست آمده در باره این عناصر و مولفه ­ها، به ­دیدگاه قرآن کریم و اندیشه‌های عرفانی در باره حق تعیین سرنوشت اشاره گردیده­ است.

حکمت و عرفان در همه دوره‌های ادبی جولانگاه شاعران بوده است. شعر، حکمت و عرفان از موارد تلاقی ادبیات با اندیشه‌های دینی است حمّانی سروده‌های عرفانی خود را با حکمت و پند و اندرز در آمیخته و با تأثیرپذیری از قرآن و احادیث اهل بیت، سروده‌های خود را که از دلش می‌جوشید، با معانی آسان و مُستقیم سعی در انتقال مضامین حکمت‌آمیز به مخاطب را داشته است این مضامین شامل: پیروی از اهل بیت(ع)، دل نبستن به دنیا، نافرمانی از هوا و هوس، جهاد با نفس، درس گرفتن از ایام پیری است. نگارنده این مقاله درصدد است به بررسی و شرح اشعار این شاعر شیعی در زمینه حکمت و عرفان بپردازد.

عشق از مهم‌ترین مسایل عرفانی است که پیش از غزالی عارفان دیگر کمابیش از آن سخن گفته و به اهمیت آن اشاره کرده‌اند. امّا احمد غزالی اولین عارفی است که رساله‌یی مفرد در عشق عرفانی نگاشته است. در این رساله غزالی از عشق به گونه‌یی سخن می‌گوید که در همان نگاه اوّل درمی‌یابیم که با متنی مرکزگرا مواجهیم و هر آنچه بر زبان او جاری گشته به نوعی با عشق در پیوند است. بنابراین ما نیز با این طرز تلقی پس از درآمدی کوتاه از عشق به مثابة عاطفه‌یی که نه تنها انسان، بلکه تمام هستی را زیر نفوذ دارد و هر چه در عالم هست به گرد آن می‌چرخد و از آن نیرو می‌گیرد، سخن گفته‌ایم. از آن پس به معشوق که هر چه و هر که هست عاشق را به خود فرامی‌خواند، اشاره کرده‌ایم و سرانجام از عاشق که عامل تحقق عشق است سخن گفته و ویژگی‌های او را از دید غزالی به اختصار برشمرده‌ایم. تمام اطلاعات این مقاله با استفاده از روش کتاب‌خانه‌یی گرد آمده و این داده‌ها با شیوة توصیفی تحلیل شده است. مهم‌ترین نتیجه این بررسی این است که سوانح را «روایت» و در اصل روایتی مرکزگرا می‌یابیم و عشق را هسته اصلی ساختاری می‌دانیم که تمام عنصرهای سازندة این ساختار بدان می‌گرایند و از آن متأثراند.

بحث فقر و فقیر در نظرگاه عارفان و صوفیان جایگاهی بس مهم دارد. خواجه عبدالله در تعریف فقر می‌گوید: «فقر نامی برای بیزاری جستن از دارایی و دارا دیدن خویش است». نجم‌الدین رازی، آن را با عزت و افتخار همزاد می‌بیند، قشیری شعار اولیا و پیرایۀ اصفیایش دانسته و درویشان را گزیدگان خدا و موضع رازهای او می‌خواند. نوری، فقر را با آرامش، ایثار همراه دیده و ابوسهل خشاب آن را با عزّ و عرش می‌نگرد. ابوحفص فقر را در سخا و فراخ دستی و نیز برتری داد برستد معنا می‌کند و ابن جلا شرف فقر را زیبندۀ خرامیدن می‌داند. عبدالرزاق کاشانی، فقیر را آن کسی می‌داند که هیچ دارایی و موجودیتی جز برای خدا نبیند. مولانا جلال‌الدین، فقر را با قناعت، امنیت، تقوی، ناز، استغنای معنوی و نهایتاً نور ذوالجلال درآمیخته می‌داند و سعدی هم آن را با بذل و بخشش، قناعت و آزادگی همریشه و همسو می‌نگرد. شبستری هرکاری را در وادی سلوک به وفق فقر عالی یافته و لسان‌الغیب- حافظ- هم ‌ارزش‌هایی چون قناعت، تنعم، خرسندی، بر تاج و تخت خسروی، آز ستیزی، بلندهمتی، کرامت، حشمت، دولت عشق، نازیدن بر فلک و حکومت بر ستاره را همه یکجا در فقر می‌بیند. علامۀ اقبال لاهوری، فقر را مشتمل بر عرفان، حماسه، شکوه و سرفرازی دانسته و مجموعه‌ای از آموزه‌های حکمی، ارزشی و آیینی را به‌ عنوان ثمرات و برکات آن برمی‌شمرد انسان فقیر، انسان آرمانی اقبال است.

سعدی از شاعران بزرگ و طراز اول ادب ایرانی است که بر اندیشه و کلام بسیای از شاعران ‌تاثیرگذار بوده ‌است. دلبستگی شهریار به شاعران سبک عراقی به خصوص سعدی موجب شده است وی در غزل‌سرایی از مضامین شعرأ ‌بهره‌مند شود. بررسی تأثیرپذیری از شعر شاعران، از جذاب‌ترین مقوله‌های نقد ادبی است. هدف از این پژوهش بررسی مضامین عرفانی به کار رفته در غزلیات سعدی و شهریار مقایسه و تطبیق آن‌هاست. عناصر و مضامین مشترک و فراوان در غزلیات این دو شاعر دیده می‌شود و غزلیات شهریار از رهگذر تاثیرپذیری از غزلیات سعدی با توجه به رویکرد تطبیقی قابل مطالعه است.

معنویّت یکی از مهم­ترین بحث­ های امروز در جهان به ویژه غرب است که اصحاب حکمت خالده و سنت­گرایان از جمله سیدحسین نصر نیز تأکید ویژه بر آن دارند. هدف اصلی این پژوهش، تبیین معنویّت از منظر سیدحسین نصر است که با روش تحلیل محتوا در تبیین داده­ها صورت گرفته است. یافته­ های تحقیق نشان می‌دهد ادعاهای نصر مثل وحدت متعالی ادیان، در عین اختلاف ظاهری و اذعان به حقانیت و حجیت همه مسالک معنوی و معنوی نما و رسیدن به معنویت واحد امکان پذیر نیست و این به نوعی به معنویت التقاطی می­انجامد. در این مقاله کوشش بر آن است که ابتدا برای فهم بهتر معنویت و عرفان مورد نظر نصر به ریشه ­های فکری او مثل سنت­گرایی، وحدت متعالی ادیان و حکمت خالده پرداخته شود تا تبیین معنویت بر اساس منظومه فکری وی روشن­تر و بهتر فهم شود. سپس به تحلیل و بررسی دیدگاه نصر درباره معنویت خواهیم پرداخت.