جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئلة شناخت نخستين انسان و چگونگي پيدايش او، از مسائل مهم انسان شناختي مطرح در آيات قرآن و روايات است. برخي دانشمندان علوم تجربي نيز در اين زمينه فرضيه هايي ارائه داده اند که به ظاهر با مفاد آيات و روايات نوعي تعارض دارد. اين مقاله با روش توصيفي ـ تحليلي، به دنبال شناخت نخستين انسان و چگونگي پيدايش او از ديدگاه قرآن است که به تبع آن ديدگاه قرآن نسبت به اين گونه فرضيه ها نيز روشن خواهد شد. حاصل پژوهش نشان مي دهد که بيشتر آيات، ظهور قوي و برخي از آنها، صراحت دارند که نخستين انسان، آدم عليه السلام است و نسل انسان هاي كنوني، به او مي رسد. پيدايش او، به صورت مستقل و از خاک و گِل بوده است نه از موجودي ديگر. مفاد روايات نيز اين مدعا را به روشني مورد تأييد و تأکيد قرار مي دهند.

در معناشناسي نوين، کنش هاي زباني و هويت ارزشي عناصر آن مبتني بر روابط معنايي است که در ساخت ميدان هاي معنايي ظهور مي يابد. عنصر اطاعت و مشتقات آن از مهم ترين واژگان کانوني در قرآن کريم است و معناشناسي اين واژه و ساختارهاي زباني آن سهم بزرگي در کشف جهان بيني قرآن کريم و نظام معنايي آن دارد. پژوهش پيش رو، نخست معناي اطاعت و تطور معنايي آن را در دو دورة پيش از نزول و عصر نزول قرآن با رويکرد درزماني بررسي مي كند و سپس با روش توصيفي ـ تحليلي و با رويکرد هم زماني و تحليل حوزه اي معنا، به واكاوي روابط اين مادة زباني وحي در سه سطح هم نشيني، جانشيني و تقابل معنايي با ديگر واژه هاي مرتبط قرآني، در دو حوزة کلان نظام تشريعي و تکويني قرآن کريم مي پردازد. در جهان بيني قرآن کريم، اطاعت در نظام تشريعي در فضاي ايمان و انقياد نظري از خداوند تصوير شده است و هم سويي آن با اطاعت پذيري همه موجودات در نظام تکوين، در گرو انقياد ماندگار و پرواي پايدار از خداوند است. به طور کلي مي توان گفت ميدان معنايي مادة اطاعت در سطوح پيش گفته، تداعي بخش نظام دقيقي است که بر محور توحيد در جهان هستي در دو بُعد تکويني و تشريعي جريان دارد و سعادت انسان در زندگي فردي و نظام اجتماعي در پرتو بهره مندي از عنصر اطاعت پايدار مي ماند؛ چنان که سرکشي از فرمان خدا موجب سقوط انسان در عذاب خوارکننده خواهد بود.

پژوهش حاضر درصدد است تا علم به غيب امامان عليه السلام را از منظر قرآن کريم بررسي و اثبات كند. شيوة بحث در اين پژوهش تحليلي، مبتني بر روش تفسير موضوعي است. از آية رؤيت اعمال (توبه:105) به دست مي آيد که علاوه بر خدا و رسول او صلي الله عليه و آله، جمعي از مؤمنان نيز حقيقت و باطن اعمال مردم را در دنيا مي بينند. ازآنجاکه مشاهدة حقيقت اعمال به صورت عادي براي عموم مؤمنان امکان پذير نيست، مراد مشاهده اي است که با موهبت الهي توسط برخي از اولياي الهي يعني امامان معصوم عليه السلام انجام مي شود. از آية امت وسط (بقره:143) نيز به دست مي آيد که جمعي از امت پيامبر صلي الله عليه و آله، گواهان بر امت در روز قيامت هستند. چنين شهادتي نيز بدون برخورداري از علم غيب به اعمال بندگان امکان پذير نخواهد بود. شواهد نقلي نيز مؤيد اين هستند که پس از پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله کسي جز امامان معصوم ادعاي علم غيب و ملکوت عالم را نداشته است. مرتبه اي از علم غيب نيز براي برخي اولياي خاص الهي ثابت است؛ اما مرتبة کامل آن ويژة پيشوايان معصوم عليه السلام است.

«تفسير قرآن به قرآن» روش علامه طباطبايي براي تفسير کتاب الهي است. در اين روش در فهم الفاظ قرآن، به عرف و فهم عامه تنها به عنوان امري ابتدايي براي تحقق موضوع تخاطب نگاه مي شود و ملاک اصلي در فهم، آيات ديگر هستند؛ به گونه اي که به قرآن به عنوان مجموعه اي واحد نگاه مي شود و تمامي آيات ناظر به يکديگر در نظر گرفته مي شوند و بر اين اساس، لفظ، معنا و يا مصداق خود را مي يابد. البته ممکن است از نگاه عرف، معنا و يا مصداق لفظ متفاوت باشد كه پس از آن مسئلة تطبيق مطرح مي شود. بر اين اساس، مفاهيم آيات قرآن منطبق بر مصداقي خاص مي شوند که در اين بخش روايات اهل بيت عليهم السلام نقش ويژه پيدا مي کنند. بنابراين مي توان گفت روش علامه مشتمل بر دو بخش تفسير و تطبيق است و تبيين آن مي تواند ارائه دهندة روشي ممتاز در تفسير قرآن باشد. نوشتة حاضر با بررسي مقدمات تفسير قرآن به قرآن، به تبيين اين مسئله در روش تفسيري علامه مي پردازد.

حق‌‌گويي و بيان واقعيات از جمله شاخصه‌هاي ارزشمند در تحقيقات علمي است، ولي متأسفانه گاهي به علل گوناگون، مطالبي قابل تأمل و بررسي مطرح مي‌گردد؛ مانند آنچه ذهبي دربارة نظّام نيشابوري، مفسر شهير، گفته که «هيچ دليلي بر اثبات تشيع او در تفسيرش وجود ندارد». اين پژوهش به بررسي اين نظريه پرداخته و ميزان حق و باطل بودن آن را در معرض نظر جويندگان حقيقت قرار داده است. در اين ميان، به يکي از مهم‌ترين شاخصه‌هاي شناخت‌نامة مفسران، که همانا تبارشناسي فکري و مذهبي آنان است نيز پي ببريم. در اين مسير، تنها به آنچه نظّام فقط در تفسيرگران‌سنگ خود ـ غرائب القران و رغائب الفرقان ـ دربارة ديدگاه معرفتي و مذهبي خويش بيان نموده اکتفا شده است. نظّام در تفسيرش هرجا مجالي براي ابراز باورهاي مذهبي خود ديده، شواهد و دلايل فراواني بر وابستگي خود به تشيع بيان نموده است.

اندرو ريپين، يکي از برجسته‌ترين قرآن‌پژوهان معاصر، در مقالات متعدد، آيات 95 انبياء، 40 اعراف، 24 نبأ و چالش‌هاي پيش‌روي مفسران در تعامل با ساختارهاي نحوي دشوار يا واژگان غريب اين آيات و نقش اختلاف قرائات در اين روند را بررسي كرده است. او نيز مانند ساير خاورشناسان شکاک، اسانيد روايات اسلامي را به‌طور کلي بي‌اعتبار دانسته و نسبت دادن قرائات به مراجعي از نسل نخست مسلمانان را جعلي و تنها عاملي براي اعتبار بخشيدن به اين قرائات مي‌داند. ريپين تأثيرپذيري از مفاهيم عهديني و انگيزه‌هاي عقيدتي ـ کلامي را در پيدايش قرائات مختلف در بازه‌اي از زمان، که به تثبيت نهايي متن قرآن انجاميد، مؤثر مي‌داند. در اين جستار، ديدگاه‌هاي وي در زمينة خاستگاه اختلاف قرائات و کارکرد اصلي آن تبيين و نقد شده است.

از جمله وجوه اعجاز قرآن، پيش‌گويي‌هاي تاريخي آن است. آيات ابتدايي سورة روم از معروف‌ترين پيش‌گويي‌هاي قرآن كريم است. با اين حال، اين آيات بر اساس قول مشهور، قول غيرمشهور و روايت کتاب الکافي، داراي سه نوع قرائت است که مبتني بر هر کدام از آنها، تفسير آيات نيز تغيير مي‌کند. اين مقاله به روش «توصيفي و تحليلي» به ارزيابي تاريخي اين پيش‌گويي پرداخته و راه‌کارهاي جمع بين اين تفاسير را تعيين کرده است نتيجة اين پژوهش نشان مي‌دهد اشکالاتي که بر تفسير مشهور گرفته شده از اعتبار کافي برخوردار نيست. همچنين در صورت حل اشکالات وارد بر توجيه تأويلي بودن روايت كتاب الكافي، مي‌توان بين تفسير مشهور به عنوان ظاهر آيه و اين روايت و تفسير غيرمشهور به عنوان تأويل آيه جمع بست. در نهايت، حتي در فرضي که اين سه دسته تفسير با همديگر قابل جمع نباشند، هر يک متضمن يک پيش‌گويي است که به وقوع پيوسته و خود دليل قاطعي بر اثبات اعجاز قرآن است.

يکي از مسائل مهم و مرتبط با زبان قرآن، واقع‌نمايي گزاره‌هاي خبري قرآن است. برخلاف آثار پيشين، «واقع‌نمايي» را متفاوت با «معرفت‌بخشي» و مشتمل بر دو مؤلفۀ «قصد واقع‌گويي» و «مطابقت با واقع» مي‌دانيم. وانگهي، برخلاف تصور غالب، واقع‌نمايي گزاره‌هاي خبري قرآن را علاوه بر دلايل برون‌ديني، گاهي مي‌توان با دلايل نقلي قرآني و روايي نيز بررسي و احياناً اثبات کرد، به‌گونه‌اي که منجر به مصادره به مطلوب يا دور نشود. براي اثبات اين مدعا، پس از بسط روش‌شناسي بحث و تبيين و اثبات امکان استفاده از دلايل درون‌ديني، از دلايل نقلي قرآني و روايي و نيز دلايل عقلي مطرح در قرآن، که ويژگي‌هاي قرآن و خداوند را بيان مي‌کنند و نيز از اصالة‌الظهور، استفاده کرده‌ايم.

با بررسي شمول و گستردگي موضوعات «بحار‌ الانوار» از يك‌سو، و کامل بودن آيات هر باب از سوي ديگر، نظم و انسجام روش علامه مجلسي در ورود به تفسير آيات روشن مي‌‌گردد. بررسي محتواي باب‌هايي که هم داراي آيات و هم تفسير هستند، نمايانگر توسعه و ابتکار ايشان در گردآوري آيات بر اساس موضوع‌بندي ابواب تفسيري در «بحار الانوار» است که در ذيل آن، با نقل از دانشمندان و مفسران و بررسي و نقد اقوال ايشان، مقدمات رسيدن به مرحلة بعد فراهم مي‌شود. تحليل، استنتاج و اظهار نظرْ اصلي‌ترين مرحله در تفسير است که با پاسخ به شبهات از سوي مرحوم مجلسي و رفع تعارض‌ها با تکيه بر اصول تفسيري صورت گرفته است. از مجموع بررسي‌هاي صورت گرفته، وسعت و قوّت کار علامه مجلسي ثابت مي‌شود. نگاه دقيق مرحوم مجلسي در ترجيح نظر برخي از مفسران با استناد به سياق آيات، شهرت و احاديث و نقد برخي ديگر از نظرات تفسيري به سبب تناقض با مسلمات اعتقادي و احاديث و همچنين جلوگيري از تکلف در تفسير، گواه اين مطلب است. هرچند نمي‌توان گفت ايشان در زمان خويش به دنبال تفسير موضوعي به شيوة کنوني بوده، اما عمق و دقت کار وي در «بحار الانوار» به گونه‌اي است که مي‌تواند براي دانشمندان و صاحب‌نظران حوزة تفسير موضوعي منشأ الهام و پيشرفت باشد.

«معناشناسي»، از علوم نوپا در دنياي غرب است كه از زيرشاخه‌هاي زبان‌شناسي به شمار مي‌آيد و به دنبال فهم بهتر معناي سخن است. اين علم در پي كشف سازوكارهاي معنا با روشي علمي‌است. يكي از اين نگاه‌هاي نو و كارآمد، نگاه معناشناسانة قرآن‌پژوه ژاپني، توشيهيكو ايزوتسو، است. وي با به‌كارگيري معناشناسي قومي‌در متن قرآن، عملاً گونه‌اي از تفسير «قرآن به قرآن» را عرضه كرده است. با اين حال، ديدگاه وي دچار كاستي‌ها و ابهاماتي است. در واقع، وي تنها گام‌هاي اوليه را آغاز كرد و اكنون لازم است قدم‌هاي بعدي و تكميلي طي شود. مقالة حاضر با روش «تحليلي ـ توصيفي» درصدد رفع نقاط ابهام اين فرضيه و بسط و تكميل آن است تا با رسيدن به يك معناشناسي تكامل يافته، بيشتر و دقيق‌تر تفسير قرآن را ياري كند. نوشتار پيش رو پس از پيرايش مباني معناشناسي قومي‌، از دو عنصر «نسبيت زباني» و «ترجمه‌ناپذيري» به مباحث «روش‌شناختي» مي‌پردازد. ايزوتسو از تأثير جهان‌بيني متكلم در فهم معناي واژگان سخن گفته است. در ادامه، نشان مي‌دهد كه مي‌توان جهان‌بيني متكلم را به پنج ساحت تقسيم كرد تا تعامل جهان‌بيني و زبان بهتر و دقيق‌تر فهم شود. در مجموع، مي‌توان گفت: توجه به پنج جهان‌بيني قرآني را بايد در فهم واژگان اين كتاب دخيل دانست: جهان‌بيني تصديقي در عرض معناي واژه؛ جهان‌بيني تصديقي در طول معناي واژه؛ جهان‌بيني ترسيمي؛ جهان‌بيني تصوري؛ و جهان‌بيني لفظي.