جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عبارت «لَمْ يَخِرُّوا عَلَيْها صمّا و عمياناً» در آيه 73 سورة «فرقان» در سياق آيات بيانگر صفات عباد الرحمن، يکي از خصوصيات آنان را اين‌گونه گزارش مي‌کند: «کر و کور بر آيات الهي نمي‌افتند». نظر به اينکه فروافتادن بر آيات الهي معناي روشني ندارد، پژوهش حاضر با روش توصيفي ـ تحليلي مفهوم و غرض بلاغي فعل «َلمْ يَخِرُّوا» در اين عبارت و نقد آراء مفسران در اين زمينه را واکاوي کرده است. همچنين نظر به نقش کليدي حروف جرّ در معنابخشي به آيات، مفهوم و اغراض بلاغي حرف جرّ «علي» بررسي شده است. نتيجه بررسي حاکي از آن است که فعل «لم يخرّوا» کاربردي کنايي دارد و در مفهوم «پذيرش و ‌روي‌آوري» به‌کار رفته است. حرف جر «علي» نيز در معناي «لام تعليل» به‌کار رفته و آيه شريفه حاکي از‌ روي‌آوري آگاهانه بندگان صالح الهي به آيات خداوند است.

چگونگي خلقت انسان و تفاوت او با ساير جانداران از مسائل مهم دانش انسان‌شناسي است؛ برخي مکاتب تجربه‌گرا با تنزل جايگاه انسان در نظام خلقت، او را در رديف حيوانات شمرده و تفاوت او را با حيوانات به اموري مانند بزرگي و پيچيدگي مغز و سرعت و تنوع فعاليت‌هاي ذهني‌اش تقليل داده‌اند. اين پژوهش با روش توصيفي ـ تحليلي درصدد بررسي تفاوت انسان با حيوان است. از نظر قرآن کريم، تفاوت اصلي انسان با حيوان در برخورداري‌ از روحي متمايز است. انسان افزون بر تفاوت در خلقت نخستين و ماده خلقت، در مرحله‌اي از آفرينش با دريافت حقيقتي متعالي به نام «روح» هويتي متفاوت از حيوانات يافته است. برخورداري از بينش‌ها و گرايش‌هاي متعالي، توانايي تشخيص ارزش‌ها، انديشه‌ورزي و توان حل مسئله، امکان ترجيح گرايش‌هاي متعالي، بهره‌مندي از قدرت بيان، توان فناوري، قدرت اجتماعي، خلاقيت و استعداد هنري، ظرفيت جانشيني خدا، و تقرب الهي از ويژگي‌ها انسان است.

«تفسير فلسفي»، تعبير مستحدثي است که فارغ از صحت و سقم اين ترکيب، گاه به‌‌معناي «تحميل باورهاي فلسفي بر قرآن» و گاه به‌معناي «کاربرد معلومات فلسفي در فهم و تفسير قرآن» و گاه به‌‌معناي «تفسير موضوعي آيات فلسفي» و امثال آن به‌کار مي‌رود. اين مقاله به ‌روش توصيفي ـ تحليلي و در بخش‌هايي به ‌روش «تاريخي ـ ‌تطبيقي» تلقي‌هاي گوناگون از عنوان «تفسير فلسفي» را بررسي و نيز منطق به‌کارگيري آنها در مقام تفسير آيات قرآني را به اجمال ارزيابي کرده است. حاصل پژوهش نشان مي‌دهد: تعبير «تفسير فلسفي» مسامحي بوده و تلقي آن به‌عنوان گونه‌ يا روشي تفسيري موجه نيست. در ميان انديشمندان مسلمان، صدرالمتألهين با اصرار بر «ظاهرگرايي طريقي»، ظاهر را به ‌کمک معلومات فلسفي، طريقي به ‌سوي کشف حقايق قرآني قرار داد و بدين‌‌سان، هم بر ضرورت کاربرد معلومات فلسفي تأکيد کرد و هم با تحفظ بر ظواهر قرآن، گرايش به تحميل آراء فلسفي بر آيات را نفي نمود. او به تفسير موضوعي آيات فلسفي غناي جديدي بخشيد و معلومات فلسفي را قرينه‌اي براي فهم مقصود و مراد برخي آيات قرآني قرار داد. علامه‌ طباطبائي در تفسير «الميزان» در جهت روشمند کردن آن‌ کوشيد. ايشان معلومات فلسفي را طريقي به سوي فهم لايه‌هاي معارف قرآني مي‌دانست و بر ‌ضرورت بهره‌مندي از معلومات فلسفي در کشف دلالت‌ها و فهم معناي مراد برخي آيات، بدون تحميل و ضميمه ‌کردن تأکيد داشت. حکماي مفسر از معلومات فلسفي در جهت يافتن موضوعات فلسفي در آيات و انسجام‌بخشي به آنها و نيز به‌عنوان «قرينه‌ صارفه» در کشف تحليل منطقي مضامين قرآني و استنباط لايه‌هاي معنايي برخي آيات و کشف استلزامات معنايي تعدادي از آيات استفاده کرده‌اند. نيز لزوم پرهيز از تحميلِ آراء فلسفي بر آيات قرآني و بهره‌مندي از حقايق وحياني در تنقيح و تکميل انديشه‌ورزي‌هاي فلسفي از دستاوردهاي جانبي اين پژوهش ‌است.

يکي از مسائل مطرح درباره حجاب، فردي يا اجتماعي بودن آن است که دو ديدگاه متفاوت درباره آن ارائه شده است: برخي حجاب را امري فردي قلمداد کرده و مداخله حکومت اسلامي در امر حجاب را مجاز ندانسته و گروهي آن را امري اجتماعي تلقي کرده، تأکيد مي‌کنند: نه‌تنها حکومت اسلامي مجاز به دخالت است، بلکه حتي وظيفه اوست. پژوهش حاضر به روش توصيفي ـ تحليلي و با هدف بررسي اين مسئله از ديدگاه قرآن صورت داده شده و حاکي از آن است که مفهوم «امر فردي» و «امر اجتماعي» مربوط به دو حوزه جداگانه است:‌ يکي حوزه رفتار و ديگري حوزه حکم شرعي، و در هر دو حوزه تعريف و معيار مشخصي دارند. دلايل و شواهد قرآني بيانگر آن است که حجاب، هم به‌مثابه «رفتار اختياري زنان» و هم به‌منزله «حکم شرعي» داراي معيارهاي امر اجتماعي است، نه امر فردي و بدين‌روي، حجاب از ديدگاه قرآن امري اجتماعي و در حيطه دخالت حکومت اسلامي است.

براساس روايات، موافقت با قرآن موجب اعتباربخشي به حديث فاقد سند معتبر مي‌شود. در اين صورت اين سؤال مطرح مي‌شود که چنين حديثي تا چه ميزان معتبر خواهد بود: همة‌ محتوا همراه با جزئيات آن، يا فقط مقداري از محتوا و جزئياتي که موافقت آن با قرآن احراز شود؟ استفاده از تفسير «الميزان» به‌خاطر به‌کارگيري گستردة‌ عرضة‌ احاديث به قرآن، مي‌تواند نقش مهمي در روشن کردن اين مسئله داشته باشد. «روشن شدن اعتبار بسياري از جزئيات روايات فاقد سند»، «افزايش دقت در به‌کارگيري اين روايات در تفسير قرآن»، «بديع بودن نظرات تفسير الميزان در اين زمينه» و نکاتي مانند آن ايجاب مي‌کند ابعاد اين مسئله با دقت بررسي شود. بررسي «تحليلي ـ انتقادي» چند حديث در «الميزان» نشان مي‌دهد: با وجود موافقت محتواي کلي اين احاديث با قرآن، همه‌ جزئيات آنها مورد تأييد قرآن نيست و فقط ميزاني از محتوا معتبر است که موافقت آن با قرآن ثابت شود. با ضميمه کردن قاعده‌ «حُكم الأمثال فيما يجوز و فيما لايجوز واحد» به اين بررسي، مي‌توان اين نتيجه را به تمام احاديث فاقد سند موافق با قرآن تعميم داد.