جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مطابق نظر سهروردی، واقعیت‌های گوناگون، چیزی غیر از نور نیستند که از لحاظ شدت و ضعف با یکدیگر تفاوت دارند. هستی‌شناسی سهروردی مبتنی بر نظام نور و مراتب آن است. وی معتقد است عوالم، مراتب گوناگون دارد که بالاترین آنها نورالأنوار است. نورالأنوار بالاترین مرتبه هستی می‌باشد و اوست که سرچشمه نورانیت بوده و همه هستی از او سرچشمه می‌گیرد. او بهترین برهان برای اثبات نورالأنوار را برهان صدیقین می‌داند. در بحث صفات، معتقد است نورالأنوار، نه دارای صفات ظلمانی و نه دارای صفات نورانی است. درعین‌حال وی برای نورالأنوار اضافات فراوانی قائل است؛ مانند اضافه رزاقیت، اضافه مبدأیت، اضافه عالمیت و... و درنهایت می‌گوید همه این اضافات به یک اضافه برمی‌گردد و آن اضافه مبدأیت است. افزون‌براین شیخ اشراق صفات سلبی بسیاری را باور دارد؛ ازجمله اینکه نورالأنوار جسم نیست، غاسق نیست، ممکن نیست، ذوجهت نیست و... که درنهایت همه این صفات سلبی را به یک صفت سلبی یعنی امکان برمی‌گرداند. تمامی این صفات اضافی و سلبی، جزء صفات اعتباری است و هیچ‌یک امور عینی مستقل زاید بر ذات نیستند و هیچ نحوه ترکیبی را در ذات الهی لازم نمی‌آورند.

مسئله تصرف و نقش انسان در تحقق امور عالم، از مهم‌ترین مباحثی است که در طول تاریخ، نزاع‌های شدیدی را میان مذاهب اسلامی از معتزله، اشاعره، ماتریدیه، شیعه، سلفیه و... برانگیخته است. این نظریات در میان دوسویه افراط و تفریط از انکار مطلق نقش انسان تا اختیار مطلق انسان در نوسان بوده است. پس از پیدایش سلفیه، این نزاع شدت گرفت؛ چراکه به‌وسیله عده‌ای، مستلزم تکفیر و شرک دانسته شد. در نوشتار حاضر تحلیل سهم انسان در ایجاد افعال و نسبت آن با تصرف الهی باتوجه به دیدگاه جاجروی به‌عنوان یکی از شخصیت‌های برجسته علمی دیوبندیه، بلکه تأثیرگذارترین اندیشمند دیوبندیان مماتی ـ در پاکستان و نیز در بسیاری از مناطق شرق ایران ـ مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. مهم‌ترین مدعای جاجروی، نفی هرگونه تصرف و قدرت انسان در تحقق امور عالم طبیعت است که مستلزم تأیید شرک‌دانستن هرگونه یاری‌خواستن و توسل به اولیای الهی می‌باشد، ولی به این نظریه، نقدهای متعددی مانند نقد نقضی، حلّی و نیز نقد مبنایی وارد است.

مسئله معرفت نفس و جایگاه وجودی آن در عوالم هستی همواره مورد توجه حکمای مسلمان بوده است؛ در تبیین مشائین، پیدایش وجود نفس انسان در سیر نزول هستی، متأخر از پیدایش عالم طبیعت یا همراه آن خواهد بود. همچنان‌که در سیر صعود هستی، نهایت سیر آدمی رسیدن به مرتبه عقل مستفاد و متصور‌شدن به همه صورت‌های علمی، و عالمی عقلی مشابه عالم عینی‌شدن است. در حکمت اشراق، سهروردی در سیر نزول هستی، جایگاه نفس را در انتهای نظام نوری می‌داند که رب النوعِ او، یعنی حضرت «جبرئیل» آن را به وجود آورده است. و در سیر صعود هستی معتقد است که نهایت سیر انسان، رسیدن به عالم نور و مفارقات و جزء عالم قدسی‌شدن است. اما صدرالمتألهین در نظر نهایی خویش معتقد است که نفس انسان به تجردی خاص، این توانایی را دارد که با حفظ وحدت و هویت خویش، در سیر نزول هستی از عالم اله به عقول و مثال و سپس به عالم مادّه نزول می‌کند و آنگاه در سیر صعود نیز این توانای را دارد که مجدداً به عالم اله راه پیدا کند.

آنچه به عنوان مکر در اصطلاحات و محاورات روزمره و به نام های نیرنگ، خیانت، کَلَک، گول زدن، حیله و ... متداول گشته با اصطلاح و کاربرد آن در زبان قرآن کریم و ادبیات عرب کاملاً متفاوت می باشد. مکر فعلی است که از خدا، انسان و شیطان سر می‌زند که با توجه به هدف آن‌ها، آن‌گاه که از خدا سرزند «محمود» است و آن‌گاه که از شیطان سر زند «مذموم»؛ و انسان آن‌گاه که صبغه‌ی الهی دارد مانند معصوم مکرش با مکر خدا هم‌پوشانی دارد و آن‌گاه که چنین نیست مکرش مذموم است. یعنی به میزان قرب و بُعد انسان نسبت به خدا، مکرش قابل ارزیابی از جهت خوب و بد بودن است. و مکر خدا را ویژگی‌هایی است همچون «سرعت» و «فراگیری» و... که آنرا از غیر، متمایز می‌کند، لذا گرچه مکر خدا با مکر انسان و شیطان همنام است ولی همسان نیست و این مطلب از بررسی مصادیق مکر الهی مثل مکر خدا در برابر انسان‌هایی که علیه دعوت پیامبران، به سوی حقّ، دست به مکر زدند به دست می‌آید.

مرحوم سید علی قاضی طباطبایی(رضوان‌الله تعالی علیه) از عرفای قرن چهاردهم هجری قمری و متعلق به مکتب عرفانی نجف است. در اینکه طریقه عرفانی او به کدام عارف می‎رسد، اختلاف نظر است ولی قول اصح این است که طریق عرفانی او از استادش، سید احمد کربلایی و از او به ملاحسین قلی همدانی و از او به سیدعلی شوشتری و از او به عارفی گمنام به نام ملاقلی جولای قزوینی می‎رسد و به فرمایش خودش به هیچ سلسله عرفانی منتسب نیست. سوالی که مطرح است و در این تحقیق به آن پرداخته خواهد شد، شاخصه‎های نظری مکتب عرفانی این عارف بزرگ و همچنین روش سلوکی وی و نوآوریهایی است که وی در این زمینه‎ها دارد و همچنین نقشی است که وی در عصر اخیر در گسترش عرفان اسلامی در حوزه تشیع داشته است. در این مقاله و با مراجعه به منابع دست اول، این حقیقت تحقیق خواهد شد که این عارف بزرگ در باب توحید و ولایت و روش سلوکی، دارای مکتبی خاص بود و شاگردانی را تربیت نمود و آثاری را بجای گذاشت که موجب شد جهت و جایگاه عرفان در جهان تشیع بطور عام و در حوزه‎های شیعی بطور خاص، از قهقرا و سقوطی که از قرن نهم شروع شده بود، یکسره دگرگون شود و مقام والا و مقبولی را بدست آورد.

یکی از آیاتی که همواره از صدر اسلام تاکنون توسط امامیه جهت اثبات امامت امیرالمؤمنین و ائمه پس از ایشان مورد استفاده قرار گرفته، آیه مشهور به اولوالارحام است که در دو جای قرآن کریم با اندک تفاوتی آمده است: یکی آیه 75 سوره انفال و دیگری آیه 6 سوره احزاب.از جمله پرسش‏های مطرح در مورد این آیات این است که:نزول دقیق هر یک از آیات یاد شده چه زمانی بوده است؟ شأن نزول هر یک از آیات فوق چیست؟چرا بخشی از این آیات تکراری است؟آیا آیه اولوالارحام ناسخ است یا محکم؟کدام یک از این دو آیه ناسخ است؟آیه منسوخ کدام آیه است؟چگونه می‏توان از این آیات برای امامت امیرالمؤمنین و دیگر ائمه اطهار استناد کرد؟اهل سنت راجع به این استدلال و برداشت چه نظری دارند؟آیا دیگر گروه‏ها و فرقه‏های اسلامی می‏توانند از این آیه به نفع دیدگاه خود در باب امامت بهره‏برداری کنند؟در روایات چه برداشتی از این آیه ارائه شده است؟بدیهی است که تحقیق در مورد این پرسش‏ها در یک مقاله نمی‏گنجد و مجال وسیع‏تری را می‏طلبد. ما قصد داریم در این مقاله به پرسش‏های مربوط به امامت امیر المومنین(ع)پاسخ دهیم و ضمن نقد نظریات متکلمین اهل سنت ، نظریه مختار را با استفاده از معتبرترین منابع شیعه و سنی و تحلیل آنها به منصه اثبات برسانیم.

مسأله معاد به عنوان یکی از اصول اعتقادی شیعه در مقایسه با مباحث دیگر در فلسفه و کلام اسلامی و نقش آن در چگونگی زندگی پسادنیوی و سرانجام انسان پس از مرگ، اهمیت زیادی در میان دانشمندان علوم اسلامی دارد. در این پژوهش تلاش شده است، شناخت معاد و چگونگی جاودانگی انسان از دیدگاه دو متکلم برجسته شیعه؛ شیخ صدوق و سید مرتضی مورد بررسی قرار گیرد. روش پژوهش توصیفی- تحلیلی به صورت کتابخانه ای با بررسی اسناد و مدارک معتبر، و هدف از انجام آن تبیین اندیشه های کلامی و واکاوی و تأمل بیشتر، درباره ی حقیقت معاد از دیدگاه شیخ صدوق و سید مرتضی است. نتایج پژوهش نشان می دهد، شیخ صدوق و سید مرتضی هر دو اصل معاد را پذیرفته اند اما شیخ صدوق با پذیرش ساحتی غیر مادی در انسان و تجرد نفس، به جسمانی نبودن روح معتقد است. از نظر وی نفس همان روح مایه حیات است و یکی از نکات مهم در اندیشه صدوق، اشاره او به صاحب ادراک بودن روح مستقل، پس از مفارقت از بدن است، لیکن سید مرتضی برخلاف شیخ صدوق دیدگاهی مادی انگارانه از انسان دارد و اصل وجود نفس را نمی پذیرد و بین نفس و روح تفاوت قائل است.

از میان دیدگاه های گوناگون در تحلیل اوصاف خداوند، نوشته حاضر دیدگاه معروف به «الهیات تنزیهی» را برگزیده تا وزن و عیار آن را به میزان کتاب و سنت بسنجد. پس از نگاه تاریخی به دیدگاه مهمترین دانشمندان معتقد به این گرایش فکری و بررسی بسیار فشرده آن، برداشت نویسنده این است که ناتوانی این گروه در تحلیل اوصاف الهی و نداشتن تصور دقیق از معقول ثانی فلسفی سبب سرگردانی آنان در مقام نسبت ذات و صفت گردیده است. برخی از آنان خواسته اند ضعف دیدگاه فلسفی شان را با پشتوانه و پیشتیبانی کتاب و سنت جبران کنند. روایات دست‌آویز آنان در سنجش با روایات مقابل بسامد کمتر دارد و نیزبا توجه به قراین، تاویل و تفسیری می‌تواند بپذیرد که متبوع و مقبول این گروه نیست.از قضا برخی دانشمندان دیگر از همین روایات دقیقا برداشت مخالف آنان داشته‌اند. استناد برخی از تنزیه گرایان به آیات و روایات بیشتر برای توجیه و توضیح دیدگاه نظری مقبول شان صورت گرفته و کار شان در حقیقت از باب جری و تطبیق است.

به نظر حکمای اشراقی، شدت وضعف، کمال ونقص و زیادت ونقصانی که در افراد برخی از ماهیات مشاهده می شود، مستلزم تشکیک در ماهیات است. نظر آنها بیشتر معطوف به تشکیک در افراد ماهیتهای عرضی از قبیل کیفیات وکمیات است، نه در افراد ماهیتهای جوهری، اما فلاسفه مشائی منکر تشکیک در مطلق ماهیات شده و بر نفی آن استدلال کرده اند و تشکیک را به مفاهیم عرضی از قبیل ابیض و اسود ونه بیاض و سواد، برگردانده اند وپس از دریافت این نکته که مفهوم از آن نظر که مفهوم است قابل تشکیک نیست، تفاوت شدت وضعف، کمال ونقص تشکیکی اشیای خارجی را به خصوصیتهای فردی آنها ارجاع داده اند. این نظر حکمای مشائی، زمینه تحقیق صدرالمتالهین را فراهم نمود تا بر مبنای اصالت وجود، تمام شدت وضعف، کمال ونقص، تقدم و تاخر و اولویت و عدم اولویت تشکیکی موجودات را مربوط به هویت عینی آنها که همان وجود است بداند.