جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

حفظ قرآن به‌معنای به خاطر سپردن آیات و سوره‌های آن، از زمان نزول قرآن تابه‌حال، همواره مورد عنایت مسلمانان قرار داشته و از ارزش و جایگاه والایی برخوردار بوده است. فراموشی الفاظ قرآن پس از حفظ آن نیز امری ناپسند قلمداد می‌شود. این باور گاه تا به آنجا پیش می‌رود که بر مبنای برخی روایات نظیر روایت نبوی «مَن تَعَلَّمَ القُرآنَ ثُمَّ نَسِیهُ لَقِیَ اللهَ أَجذَمُ» فراموش‌کنندۀ قرآن، مستحق عقوبت در روز قیامت دانسته می‌شود. نویسندگان این مقاله، با روش «توصیف و تحلیل» برای دستیابی به مفهومی صحیح از حدیث یادشده، ابتدا با استفاده از قواعد و معیارهای حدیث‌شناختی، به بررسی سلسلۀ سند حدیث می‌پردازند و اشکالات آن را مطرح می‌کنند، سپس با نگاهی به نظریات شارحان و محدثان، به تحلیل متن حدیث پرداخته و از مفهوم صحیح آن که نوعی تشبیه و یا کنایه است، پرده برمی‌دارند.

در میان اندیشمندان علوم اسلامی، به اعتبارهای مختلف، حالات و تقسیمات متنوعی برای رؤیا ذکر شده است که از جملۀ آن‌ها، تقسیم رؤیا به اعتبار شخصی است که در رؤیا دیده شده است؛ با این توضیح که مطابق روایت مشهور «من رآنی...»، «رؤیت معصوم در خواب» به‌دلیل ویژگی خاصی که دارد، با رؤیت دیگران یا دیگر چیزها متفاوت شمرده شده و ثمرات ویژه‌ای بر آن مترتب شده است. با وجود این، بسیاری از علما با تشکیک در سند یا مضمون روایت و یا با بیان معارضات عقلی و نقلی، از پذیرش آن امتناع کرده‌اند. در این جستار سعی شده است به بررسی و نقد نظریات مخالفان حجیت یا مقبولیت این‌گونه خاص از رؤیا پرداخته شود. مطابق یافته‌های این پژوهش، مجموعه روایات رؤیت معصوم در رؤیا یا در حد تواتر معنوی است و یا دست‌کم متظافر است؛ توجیهاتی که برای تأویل محتوا گفته شده، ضعیف و غیرقابل پذیرش است؛ و سرانجام، برخی تعارض‌های ادعایی واقعی نیست و برخی دیگر، قابل جمع هستند و نوبت به تساقط روایات نمی‌رسد. روشن است که در مباحثی از این دست، نقد ادلۀ مخالفان، به معنی کاستی و ناکارآمدی ادله است و نه لزوماً به معنای پذیرش قول مقابل.

حدیث، گزارش‌کنندۀ سنت نبوی و ولوی است و بر پایه‏ای محکم و متین به نام سند استوار است. نقل حدیث همراه با سند مورد تأکید و توصیۀ معصومانk بوده است. یکی از طرق ارزشیابی حدیث، ارزیابی سند و راویان آن است. بدین سبب علمی به نام «علم رجال» تأسیس و ده‌ها اثر رجالی تدوین شده است. در میان کتب رجالی، کتاب جامع الرواه از موقعیت و جایگاه ویژه‏ای برخوردار بوده و دارای امتیازات مهم و سودمندی است. مؤلف اندیشور آن با مجاهدت علمی و تلاش بیست‌سالۀ خویش توانسته است تحولی درشناخت راویان و شیوۀ نقد سند به وجود آورد و روش نوینی را ابداع کند که در میان پیشینیان سابقه نداشته است. ایشان با این روش ابتکاری، توانسته است به آسیب‏شناسی اسناد روایات کتب اربعۀ حدیثی شیعه بپردازد و به نتیایج بسیار مهم و ارزشمندی درشناخت راویان و اسناد دست یابد؛ از جمله شناسایی تصحیف در نام راویان مانند تصحیف «حسین» به «حسن» و برعکس، شناسایی تصحیف در الفاظ تحدیث مانند تصحیف «عن» به «بن» و برعکس، تمییز راویان مشترک مانند تمییز «احمد بن محمد» که مشترک بین تعدادی از راویان ازجمله «احمد بن محمد بن عیسی اشعری»، «احمد بن محمد بن خالد برقی»، «احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی» است، شناخت مترادفات راوی و یکسان‌سازی عناوین متعدد مانند ثابت بن دینار، ثابت بن ابی صفیه، ابوحمزه ثمالی، الثمالی که همۀ آن‌ها یک شخص می‌باشند، شناخت تعلیق در اسناد، شناخت افتادگی در اسناد این مقاله به تبیین و توضیح منهج جدید و روش ابتکاری محقق اردبیلی و نتایج به‌دست‌آمدۀ آن می‌پردازد.

با توجه به جایگاه مهم شوخی در تعاملات انسانی و نمود آن، شادی، که نیاز ضروری روح آدمی است، واکاوی نحوۀ برخورد پیامبر اکرم2 و ائمهk در این باره به‌عنوان اسوه، بسیار حائز اهمیت است. در بررسی‌های اولیه، دو دسته روایت سلبی و ایجابی در این موضوع رخ می‌نماید. در این مقاله در درجۀ اول، چیستی شوخی، سپس جمع‌بندی روایات در این زمینه، شکل‌های وقوع شوخی در کلام معصومانk و اهدافی که آن بزرگواران از شوخی داشتند، مطرح شده است. در این نوشتار بر آنیم تا با جمع‌آوری داده‌ها به روش کتابخانه‌ای و تحلیل ادبی آن داده‌ها، تبیین شایسته‌ای برای این موضوعات ارائه دهیم.

وجود اصطلاحات و مجازها اعم از استعارات، کنایات، تشبیهات و ... در متون، هر چند لازمۀ هر کلام رسا و شیوایی است، اما گاه موجب دشواری در فهم مراد جدی و معنای دقیق آن‌ می‌گردد. این مسئله در متون روایی نیز به چشم می‌خورد به گونه‌ای که برای دستیابی به مقصود اصلی و مفاهیم صحیح این عبارات، در نظر گرفتن فضا و سبب صدور احادیث و سیاق کلام، امری لازم و غیر قابل اغماض است. عبارت کنایی «لا أبا لَک» از جمله این اصطلاحات است که در وهلۀ اول شبهۀ «وجود الفاظ دشنام‌گونه در کلام معصومانR» را به اذهان متبادر می‌سازد. این پژوهش، در پی زدایش ابهام از فحوای این روایات، با روش توصیفی ـ استنتاجی در گردآوری مطالب و مقایسۀ تحلیلی داده‌ها، سعی دارد مفهوم صحیح و معادل امروزیِ تعبیر «لا أبا لَک» را بیابد. مراجعه به مفاهیم لغوی و کاربست این اصطلاح در متون کهن و اصیل عرب، واکاوی دیدگاه شارحان و نیز سیاق و فضای صدور روایات، نشان می‌دهد که نه تنها مفهوم ذمی که نگاهی رایج و باوری عمومی است، همواره معنای دشنام و ناسزا نمی‌دهد، بلکه فراتر از آن، این عبارتِ کنایی در روایات صرفا به معنای نکوهش، مدح و تعجب به کار ‌رفته است.

آگاهی از تاریخ اندیشه‌ها هر محققی را ناگزیر رهسپار کانون‌های زایش آن تفکر می‌کند. بنابراین پی‌جویی از تاریخ تفکر و سیر اندیشۀ شیعی نیز نیازمند آشنایی و واکاوی حوزه‌های اندیشه‌ساز آن است. در این میان، حوزۀ حدیثی شیعیان در بغداد در تولید علم و عالم‌پروری از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بود. در پژوهش حاضر، تأسیس این حوزه و مراحل بالندگی آن تا انتهای سدۀ سوم و نیز عملکرد حوزۀ بغداد در سه عرصۀ علم‌آموزی، تألیف آثار و انتقال مکتوبات گذشتگان بررسی، تبیین و تحلیل می‌شود. بر اساس یافته‌های این پژوهش، پیشینۀ حرکت علمی شیعیان بغداد اغلب به عالمان محلۀ کرخ در عصر صادقینv می‌رسد. تلاش علمی این گروه و جمعی از مهاجران کوفی‌ در دوران تأسیس شهر بغداد به‌دلیل فقدان ظرفیت علمی لازم و شرایط سخت سیاسی به تأسیس حوزۀ بغداد نینجامید. این حوزه از زمان تأسیس تا انتهای قرن سوم سه مرحله را گذرانید. مرحلۀ نخست(دوران مهاجران)، حوزۀ بغداد به‌وسیلۀ عالمان مهاجر کوفی پایه‌گذاری شد. مرحلۀ دوم(دوران بومیان)، شکوفایی این حوزه به‌ دست عالمان بومی‌اش بود و حتی دوران خفقان متوکل نتوانست روند رو به رشد آن را متوقف سازد. مرحلۀ سوم(عصر غیبت صغری)، تلاطم‌های عقیدتی مانع پویایی این حوزه به‌واسطۀ فعالیت عالمان بغدادی و رحله‌های علمی نشد. تجربۀ دو نمای متفاوت از علم‌آموزی، پرتألیفی، جامع‌نگاری‌های متعدد و پیشتازی در نگارش برخی تک‌نگاری‌ها ـ که بررسی اعتبار این آثار نشانگر منزلت والای حوزۀ بغداد است‌ـ و انتقال گستردۀ میراث معتبر و کهن ثقات متقدم شیعه، گزارشی از عملکرد حوزۀ حدیثی بغداد است.

در روایتی در کتاب کافی از امام صادقR از چگونگی قرار گرفتن زمین سؤال شده است. در پاسخ منسوب به امام آمده است که زمین بر پشت ماهی است. این حدیث که در این جستار از آن با عنوان «حدیث حوت» یاد می‌کنیم دارای سندی صحیح است، اما ظاهر آن با قطعیات علمی و تجربیات مسلم بشری ناسازگار است. برخی از حدیث‌پژوهان درصدد برآمده‌اند با ارائۀ راهکارهایی معنای حدیث را روشن کنند اما ناموفق بوده‌اند. روشی که ما در بررسی این حدیث برگزیده‌ایم توجه به پیشینۀ تاریخی آن است. برای این منظور احادیث هم‌خانوادۀ این حدیث را در سه دسته بیان می‌کنیم و سپس با بررسی این روایات و کتب گذشته همچون کتب یهود با شباهت‌های حیرت‌آوری همچون یکسان بودن نام ماهی و گاوی که گفته شده زمین بر آن‌ها استوار است مواجه می‌شویم. با توجه به شواهد دال بر اسرائیلی بودن این روایت، نبود توجیه معقول و منطقی برای آن، مخالف بودن با قطعیات علمی و عدم کارایی خبر واحد در این‌گونه موارد ناچار به طرح این حدیث هستیم.

در احادیثی از پیامبر2، بهترین زنان، کسانی معرفی شده‌اند که فرزند بسیاری به دنیا بیاورند. گاهی این احادیث، چالش‌هایی را ایجاد می‌کند و نپرداختن به آن‌ها موجب پذیرش حکم یکسان برای همۀ موقعیت‌ها می‌گردد که قصد شارع نیست و این، اهمیت و ضرورت امر را روشن می‌سازد. در این مقاله با مراجعه به قرآن و روایات و حکم عقل، بررسی می‌شود که داشتن این ویژگی، همیشه در اختیار انسان نیست؛ از جمله عقیم بودن و... . علاوه بر اینکه صِرف داشتن فرزند، موجب فضیلت زنان نمی‌شود بلکه داشتن فرزند صالح است که زن را بهتر می‌کند. مطلب سوم اینکه حدیث به خیر و بهتر بودن پرداخته است و آن می‌تواند یک امر دنیوی باشد و ربطی به فضیلت نداشته باشد، و باتوجه به اینکه ملاک برتری انسان‌ها در آیات قرآن، داشتن تقواست، اموری که خارج از اختیار انسان باشد، نفیاً و اثباتاً نمی‌تواند معیاری برای فضیلت و یا رذیلت باشد.

در مصادر روایی فریقین، روایاتی وجود دارد که مرتبط با تفویض امر دین به پیامبر اکرم2 می‌باشد، که غالب آن‌ها از نظر سندی معتبرند و از لحاظ دلالی نیز علمای فریقین، تفویض تشریع به پیامبر2 را پذیرفته‌‌اند و معتقدند که تفویض به آن جناب و امر به اطاعت از ایشان، هرگز با توحید در طاعت منافات نداشته و اطاعت از ایشان، همان اطاعت از باری تعالی است؛ زیرا به‌دلیل تربیت الهی‌گونۀ حضرت که بر پایۀ حبّ پروردگار صورت گرفته، هرگز اراده‌ای خلاف ارادۀ خداوند نداشته‌ و هر حکمی که داشته‌ در طول فرمایشات خالقش بوده و نه در عرض مشیت او. بنابراین، خداوند اجازۀ جعل برخی احکام را به رسول خویش داده و اطاعت از او را همانند اطاعت از خویش شمرده است و حکمت آن را امتحان مردم و شناسایی بندگان مطیع از عاصی بیان نموده است. البته دیدگاه یادشده، مورد تأیید عقل نیز می‌باشد.

بدون تردید کتاب صحیفه اهل الصفاء فی ذکر اهل الاجتباء نشان‌دهندۀ عمق تفکرات اخباری‌گری محمد بن عبدالنبی نیشابوری مشهور به میرزا محمد اخباری است؛ زیرا در این کتاب مبانی رجالی و حدیثی وی به‌خوبی انعکاس یافته است. سودجویی او از مباحث رجالی به‌دلیل تقابلی است که در این موضوع با جریان اصول‌گرای هم‌عصر وی پدید آمده بود. وی در این اثر کوشیده است تا از کیان احادیث در مقابل جریان اصول‌گرای عصر خویش دفاع کند. وی از سویی با بازخوانی آرای عالمان متقدم رجالی و از سوی دیگر با نقد آرای رجالی متأخران، درصدد است نظریه‌ای بدیع را در علم رجال و در عین حال مخالف با نظریۀ اصولیان عرضه کند. جستار پیش رو سعی نموده با بررسی کتاب میرزا محمد به مبانی رجالی وی دست یابد و از رهگذر این بررسی، تقابل‌های گفتمانی عصر وی را پی‌جویی نماید. در ادامه با تمرکز بر روش‌شناسی اثر، مزیت‌های آن از جمله توثیقات رجالی، صحت طرق روایات، نقد آرای مخالفان اصول‌گرا را مورد کاوش قرار دهد.