جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله رابطه نفس ناطقه با بدن و واسطه بودن روح بخاری، به شکل‌گیری مباحث فلسفی فراوانی در این زمینه منجر شده‌است. یکی از این مواردْ علل و نشانه‌های بیماری‌های روانی، مانند افسردگی مالیخولیائی است که از دیدگاه ابن‌سینا مهم‌ترین دلیل به‌وجود‌آمدن آن و مؤثرترین شیوه درمان آن را باید در رابطه نفس ناطقه با بدن جست‌و‌جونمود. افسردگی مالیخولیا به‌معنای انحراف افکار و صورت‌های ذهنی انسانی از مسیر صحیح است که در این حالت انطباق مفاهیم علمی با خارج مختل می‌شود و لذا شخص در افکار و پندارهای نادرست خود غرق‌می‌گردد. این بیماری روانی دارای مراتب مختلفی است که در شدیدترین حالت آن، یعنی مانیا، ادراکات فرد بیمار تا حد زیادی از عالم واقعیت منحرف‌می‌گردد، دائماً به مردگان می‌اندیشد و ممکن است خود را فوت‌شده تلقی‌نماید. ازنظر ابن‌سینا علت اصلی این بیماری را باید در ضعف روح بخاری جستجوکرد که این ضعف موجب ضعف ارتباط نفس با بدن می‌شود. ریشه این ضعف نیز غلبه مزاج سودائی در مغز است که باعث اختلال در عملکرد روح بخاری به‌عنوان رابط نفس و بدن می‌شود. درمجموع نحوه مواجهه ابن‌سینا با افسردگی مالیخولیا نشان‌دهنده روی‌کرد جامع وی در مواجهه با اختلالات روانی است. روی‌کردی که هم در مبانی فلسفی وی و هم شواهد و مطالعات تجربی ریشه دارد.

حمل یکی از موضوعات مهم در منطق اسلامی است و حمل اولی ذاتی نوع جدیدی از حمل است که عمدتا در متون فلاسفه دوره متاخر اسلامی یافت می شود. پیشینه تاریخی شکل گیری این حمل یکی از موضوعات بحث برانگیز در میان شارحان صدراست. اما به نظر می آید آن را باید در مباحث ابن سینا درباره معنای حمل جستجو کرد. برای نشان دادن این مطلب تمرکز من در این مقاله بر دو قطعه از سخنان ابن سیناست که او در آن ها از معنای حمل سخن می گوید؛ یکی در اشارات و تنبیهات و دیگری در منطق المشرقیین. در اشارات چنین می خوانیم که در گزاره ای چون «الف ب است» منظور این است که «آن چیزی که الف است، همان نیز ب ست» و نه اینکه «حقیقت الف حقیقت ب باشد». احتمالاً به این دلیل که کلمه «حقیقت» در اینجا اندکی دارای ابهام است، متفکران پس از ابن سینا ترجیح داده اند تا در تفسیر این عبارت از عبارت دیگری از او استفاده کنند که او در آنجا می گوید منظور این نیست که «معنای الف همان معنای ب است». بحث تاریخی طولانی ای در این زمینه وجود دارد که ابن سینا دقیقاً می خواهد کدام معنا را از معانی حمل خارج نماید. با این حال، کاملا برخلاف چیزی که ابن سینا در اینجا در سر دارد، متفکران مسلمان اواخر دوره اسلامی از چیزی به نام حمل اولی ذاتی سخن می گویند که منظور از آن در گزاره هایی چون «الف ب است» این است که «معنای الف همان معنای ب است». مشخص است که در اینجا حلقه هایی از بحث مفقود است؛ حلقه هایی که من می خواهم بخشی از آن ها را در این مقاله و با پیش کشیدن برخی مباحث تاریخی حول و حوش این مسئله نشان دهم. رویکرد من به طور کلی رویکرد تحلیل متنی است که شامل توصیف، تبیین و فهم سخنانی می شود که در تفسیر سخنان ابن سینا در این دو موضع آمده است.

مسئلۀ این‌همانی شخصی افراد انسانی در طول حیات دنیوی و اخروی یکی از مباحث اساسی در تاریخ فلسفه و الهیات است. فیلسوفان از منظرهای مختلف به بررسی این مسئله پرداخته و آرای متعارضی در این زمینه مطرح کرده‌اند. این پرسش برای ابن‌سینا و ملاصدرا نیز تا حدودی مطرح بوده و هر دو فیلسوف در چارچوب نظام فلسفی خویش به بررسی آن پرداخته‌اند. ابن‌سینا بر این باور بود که انسان نوع واحدی است که نفس مجرد او، با عوارض و لواحقی، متشخص و متمایز می‌شود و هویت و تشخص فرد انسانی با بقای آن همچنان محفوظ است، هرچند بدن او تغییر کرده باشد یا به کلی از بین رفته باشد. ملاصدرا نیز طبق مبانی فلسفی خود، به ویژه حرکت جوهری، براین باور بود که هویت آدمی در تحول وجودی به سر می‌برد و حرکت اتصالی مساوقِ وحدت شخصی است. بنابراین با بقای این وجود متصل و جامع، هویت فرد در دنیا و آخرت محفوظ است و بر آن اساس می‌توان گفت که فرد اخروی همان فرد دنیوی است. گرچه هر دو نظر، بر اساس مبانی فلسفی خود، نکات برجسته و قابل دفاعی دارند، لکن از آنجا که طبق نظر هر دو فلسفه، در حیات اخروی، بدن مادی با ویژگی‌های دنیوی حضور ندارد، لذا شناسایی افراد در حیات اخروی توسط ناظر بشری و تطبیق آنها با افراد دنیوی با چالش مواجه است. بررسی این دو دیدگاه از جهات مختلف با رویکرد توصیفی-تحلیلی وظیفه‌ای است که این مقاله آن را بر عهده گرفته است.