جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ارسطو قضیه را به سخنی تعریف کرده است که یا صادق است یا کاذب. اما ابن‌سینا، که در همة کتاب‌هایش به جز اشارات و تنبیهات، تعریف ارسطویی را ذکر می‌کند، در کتاب اخیر از این نظر عدول کرده، قضیه را به صدق و کذب «گوینده‌اش» تعریف کرده است: «الترکیب الخبری وهو الذی یقال لقائله إنه صادق فیما قال أو کاذب». این یعنی صدق و کذب وصف گویندة سخن است و نه خود سخن، و این بر خلاف تعریف ارسطو و خود ابن‌سینا در همة آثار پیشین است که صدق و کذب را وصف سخن می‌گیرند و نه گویندة سخن. برخی از معاصران دلایلی بر عدول ابن‌سینا از تعریف نخستین به تعریف دوم طرح کرده‌اند که ضمن گزارش آنها، نشان می‌دهم که انتساب هیچ یک از آنها به ابن‌سینا مستند نیست. در برابر، دلیل تازه‌ای مطرح می‌کنم که احتمال استناد آن به ابن‌سینا اگر بیشتر نباشد کمتر نیست و آن اینکه واژه‌های «صادق» و «کاذب» در زبان عربی پیش از عصر ترجمه به معنای «راست» و «دروغ» در زبان فارسی و مانندهای آن در دیگر زبان‌ها نبوده است بلکه به معنای «راست‌گو» و «دروغ‌گو» در زبان فارسی و مشابه‌های آن در دیگر زبان‌ها بوده است. معادل‌های «راست» و «دروغِ» فارسی در زبان عربی پیش از عصر ترجمه، بر خلاف آنچه معمولا گمان می‌رود، «حق» و «باطل» است و نه «صادق» و «کاذب». احتمالا با تفطن به این نکتة زبان‌شناختی، ابن‌سینا در کتاب اشارات و تنبیهات تعریفی ارائه کرده است که به لغت‌شناسیِ زبان عربی پیش از عصر ترجمه وفادارتر است.

شعر یکی از صناعات خمس در منطق است. صناعات خمس همگی در قالب قیاس و از مادۀ متناسب با هر صناعت صورت پذیر می‌شوند. مادۀ شعر مخیلات است که قیاس شعری از آن ترکیب می‌شود. منطق‌دانان در ارائۀ صورت قیاس شعری آراء متفاوتی دارند. فارابی و ابن‌سینا به عنوان دو منطق‌دان بزرگ، هر یک در این خصوص به راهی رفته‌اند. فارابی قالب قیاس شعری را یکی از ضروب نامنتج شکل دوم قیاس و ابن‌سینا آن را یکی از قالب‌های معتبر شکل نخست قیاس دانسته است. علاوه بر این ابن‌سینا مثال قضیۀ شعری را گاه نتیجۀ یک قیاس و گاه مقدمۀ صغرای قیاس دانسته است. در این مقاله کوشیده‌ایم تا ضمن توضیح آراء هر یک از این دو منطق‌دان دربارۀ قیاس شعری، این امر را تبیین کنیم که چرا هر یک از آنها شکل و ضرب خاصی از قیاس را به عنوان صورت قیاس شعری انتخاب کرده اند. خاصی را برای مشخص کردن وجه اختیار شکل و ضرب خاصی از قالب قیاس شعری از جانب هر یک از آن‌ها را توضیح دهیم و در خصوص ابن‌سینا نیز وجه تفاوت دو مثالی را که وی به عنوان نمونه‌های قیاس شعری ذکر کرده است، بیان کنیم.

برهان امکان و وجوب یکی از برهان‌های اثبات وجود خداوند متعال است که علاوه بر اندیشمندان مسلمان، مانند فارابی و ابن‌سینا، اندیشمندان غربی، مانند توماس آکوئیناس و لایب‌نیتس، نیز تقریرهایی برای این برهان ارائه داده‌اند. در مقالة حاضر بررسی می‌شود که از میان تقریرهای موجود برای برهان امکان و وجوب کدام‌یک در مقابل نقدهای بیان‌شده از اتقان بیشتری برخوردار است؟ در مجموع شانزده نقد مختلف بر تقریرهای گوناگون برهان امکان و وجوب بیان و تحلیل خواهند شد. برخی از این نقدها بر اساس هر سه تقریر و برخی صرفاً بر اساس تقریر ابن‌سینا قابل پاسخ هستند. با تحلیل این نقدها مشخص می‌شود از میان تقریرهای مختلفی که برای برهان امکان و وجوب بیان شده تقریر ابن‌سینا به سبب استناد این اندیشمند به مبانی متقن‌تر، مانند در نظر گرفتن امکان ماهوی به عنوان ملاک نیاز معلول به علت و شروع برهان از مفهوم امکان، نسبت به تقریرهای اندیشمندان دیگر، مانند توماس آکوئیناس و لایب‌نیتس، از قوت و اتقان بیشتری برخوردار است و با دستگاه فلسفی ابن‌سینا می‌توان به همة نقدهای واردشده بر این تقریر پاسخ گفت.

اضافه در حکمت سینوی به اضافۀ وجودی و عقلی تقسیم می‌شود. اضافۀ وجودی اضافه‌ای است که در خارج تحقق دارد. این تحقق خارجی مستلزم این است که عارض شدن اضافه بر موضوع و معیتش با طرف دیگر از اوصاف خارجی باشد و به دلیل لزوم تسلسل، این امر محال است و محال بودنش، محال بودن اضافۀ وجودی را به دنبال دارد. در این پژوهش، با تجزیه و تحلیل پاسخ­های ابن سینا این نتیجه به دست می­آید که از طرفی، او عروض را برای اضافۀ وجودی اضافه‌ای خارجی می‌داند که به نفس ذاتش عارض است، نه به واسطۀ عروضی دیگر، تا تسلسل لازم آید و از طرف دیگر، باور دارد معیت یک ویژگی ذاتی برای وجود اضافه است؛ بنابراین، وجود اضافه امری غیرقائم به ذات معرفی می‌شود. این نوع وجود که تمامی اشیاء را با یکدیگر مرتبط و متصل می‏کند، از علاقه‌ای حکایت دارد که در ماهیتِ اضافه نهفته است و در ذهن و در خارج جعل می‏شود و بر همین اساس، رابطۀ بین موجودات در عقل و خارج را نوعی عینیت می‏بخشد.

بحث دربارۀ وجود و ماهیت، و رابطۀ میان آنها، از مباحث بنیادین فلسفه است و از جهات گوناگون، میتوان تصاویری از این رابطه را در قالب تمایز طبیعی، منطقی و فلسفی نشان داد. واژۀ «تمایز» در این موارد، مشترک لفظی، و در هر یک، ناظر به معنایی خاص است؛ با وجود این، در تاریخ فلسفه بارها میان این معانی خلط شده است. یکی از ابداعات فلسفۀ اسلامی، طرح نظریۀ تمایز وجود از ماهیت است. این دیدگاه تنها در پرتو فهم معنای حقیقت وجود میسر گردید. فیلسوفان اسلامی، بویژه فارابی و ابن‌سینا، بواسطۀ گسست معرفتی از سنت یونانی، کوشیدند وجود را متفاوت از ارسطو فهم نموده و پرسش از هستی را به پرسش از چیستی شی‌ء فرونکاهند. اما این رهیافت منتقدانی نیز داشته است. یکی از کسانی‌که به تمایز ماهیت از وجود اشکال گرفته، ابن‌رشد است. او در مورد رابطۀ وجود و ماهیت و عروض وجود بر ماهیت، ابن‌سینا را متهم به سوء فهم و بدعت کرده و معتقد بود ابن‌سینا میان معانی مختلف وجود و واحد، خلط کرده و گرفتار مغالطۀ اشتراک لفظ شده است. ابن‌رشد اصل تشکیل‌دهندة اشیاء را جوهر میدانست و وجود را تنها مفهومی قلمداد میکرد که از اشیاء موجود، قابل انتزاع است. اشکال عمدة وی در این مسئله بر ابن‌سینا هم اینست که عرضی دانستن وجود برای ماهیت، باعث فسادهایی متعدد، ازجمله جوهر دانستن وجود، میشود. اما واقعیت اینست که درواقع خود ابن‌رشد، معنای عرضی بودن وجود از دیدگاه ابن‌سینا را بدرستی درنیافته بود. به اعتقاد او، ابن‌سینا وجود و عرض بمعنای امر ماهوی را یکی دانسته، درحالیکه مراد ابن‌سینا از معنای عروض وجود بر ماهیت، معنای اضافه و زیادت است.

حقیقت و ماهیت زیبایی به‌عنوان معقول ثانی، موضوع بحث فیلسوفان واقع شده است. در پژوهش حاضر با استفاده از روش تحلیلی - تطبیقی به بررسی حقیقت زیبایی و نسبت آن با لذت و خیر از دیدگاه فلوطین و ابن‌سینا پرداخته شده است و نشان داده می‌شود که اندیشه‌های این دو فیلسوف علی‌رغم تفاوت‌های مبنایی در مبانی متافیزیکی، در این زمینۀ خاص قرابت قابل توجهی دارند. هر دو فیلسوف به تبع مراتب هستی، زیبایی را نیز دارای مراتب می‌دانند. فلوطین هرچند تحت تأثیر سنت افلاطونی، برای تناسب و تقارن در زیبایی امور محسوس نقش خاصی قائل است، اما به هیچ وجه این امر را علت و ملاک اصلی زیبایی در نظر نمی‌گیرد و ملاک زیبایی محسوس را نزد علل معقول آن و در رأس آنها خیر یا نیکویی مطلق می‌جوید و زیبایی محسوس را سایه‌ای از زیبایی معقول می‌داند. ابن‌سینا نیز هرچند به نظریۀ مثل باور ندارد، اما معتقد است که علت و ملاک زیبایی کمال یک موجود است. از نظر ابن‌سینا هم خود زیبایی و هم قدرت درک زیبایی ریشه در کمال موجود دارد. لذا عقول که فوق عالم محسوس‌اند از مرتبۀ بالاتری از زیبایی برخوردارند و واجب‌الوجود که کمال مطلق است، در اوج زیبایی و شکوه است و در عین حال، واجد کامل‌ترین ادراک از زیبایی.