جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چکیدهمباحث انسان‌شناسی یکی از شاخصه‌های مکاتب فکری است که بدون بررسی و لحاظ آن در هر مکتبی، نمی‌توان ادعا کرد به زوایا و مختصات مهم آن تفکر دست یافته‌ایم. شناخت ماهیت نفس و ویژگی‌های آن، از موضوعات ریشه-ای و تأثیرگذار در مجموعه مباحث کلام اسلامی است که بررسی تطورات آراء در مورد آن، در طول حیات علمی کلام شیعه، می‌تواند تا حد زیادی یک محقق را در جریان تحولات فکری شیعه قرار دهد. در زمان معاصر، می‌توان مدرسه کلامی خراسان یا مکتب تفکیک به مرکزیت مشهد و نوصدرائیان به مرکزیت شهر قم را، دو سر طیف کلامی در مذهب امامیه به حساب آورد. در این نوشتار چهار مسئله‌ی تعریف نفس، مراحل خلقت نفس، جسمانیت و تجرد نفس، قوه‌ی عقل و رابطه نفس با آن، عمدتا از کتاب "تنبیهات حول المبداء و المعاد"اثر مرحوم آیت الله مروارید از اندیشمندان شاخص کلام خراسان و کتاب "شرح جلد هشتم الأسفار الأربعه" اثر آیت الله مصباح یزدی از چهره‌های شاخص نوصدرایی، مورد بررسی و مقایسه قرار می‌گیرد. در تمامی این چهار مسئله، تفاوت دیدگاه وجود دارد که عمده علت آن تفاوت متد و روش علمی است.آیت الله مروارید با پیگیری روش "اجتهاد متن محور" با مراجعه به آیات و روایات در تعریف نفس، آن را حادث، جسم رقیق، ذاتاً فاقد نور علم و عقل، می‌دانند. مراحل خلقت نفس از ماء عذب و أجاج، سپس عالم اظلّه و ارواح و عالم ذرّ را می‌پذیرند. قائل به جسمانیت رقیق نفس شده و نهایتا عقل و نفس را دو حقیقت متباین دانسته و قائل می‌شوند که نور عقل از خارج نفس، بر آن افاضه می‌گردد. در مقابل آیت الله مصباح روش عقلی را با مبانی فلسفی مشاء و حکمت متعالیه پیگیری می‌کنند و علیرغم نوصدرائی بودن در تعریف نفس از تعریف مشائیین پیروی کرده و ملاحظات مرحوم صدرا بر این تعریف را نمی‌پذیرند؛ در مراحل خلقت نیز به ادله شرعی همچون آیه میثاق تمسک کرده و حدوث نفس مجرد را پیش از حدوث بدن، بر خلاف قاطبه فلاسفه و حکمت متعالیه می‌پذیرند. در جسمانیت و تجردِ نفس، ابتکار مرحوم ملاصدرا یعنی "جسمانیه الحدوث و روحانیه البقاء" را نپذیرفته و به اندیشه مشائیین یعنی تجرد همیشگی نفس قائل می‌شوند. در رابطه عقل و نفس نیز با وجود قول به عینیت عقل و نفس، بازگشت نفوس به عقل فعال و مندک شدن در آن را از صدرالمتألهین نمی‌پذیرند.کلید واژه‌ها‌: نفس، مدرسه کلامی خراسان، نوصدرائیان قم، آیت الله مروارید، آیت الله مصباح یزدی.

اصلاح اخلاق، اعم اکتساب فضایل اخلاقی و زدودن رذائل اخلاقی است. برای تحقق اصلاح اخلاق، عوامل درونی و عوامل بیرون از نفس انسان مؤثرند. از دیدگاه آیت الله مصباح یزدی راهکار درونی اصلاح اخلاق چیست؟ یعنی فارق از عوامل بیرونی، ایشان چه عامل یا عوامل درونی را برای اصلاح اخلاق ارائه می‌نمایند؟ در این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی آثار آیت الله‌مصباح یزدی بررسی شده و راهکار درونی اصلاح اخلاق از آن استخراج شده است. فرآیند اصلاح اخلاق در یک تشبیه، مانند تحقق یک فعل بسیط است. مراحل تحقق فعل بسیط اختیاری عبارت است از بینش، گرایش و اراده انجام عمل. اصلاح اخلاق نیز مراحل فوق را دارد. در ضمن به یک مرحله مقدماتی به نام یقظه هم نیازمند است. مرحله بینش متشکل از بینش نسبت به متعلقات ایمان، رابطه خود با خدا، هدف، فواید تزکیه، رذایل و فضایل و همچنین نسبت به تکالیف الهی است. این بینش‌ها، گرایش به هدف و گرایش به فعل را ایجاد خواهد کرد. تحقق این گرایش‌ها، مسبب اراده و در نتیجه اعمال مورد نیاز جهت اصلاح اخلاق می‌شود. این اعمال عبارتند از اعمال عمومی جهت اصلاح اخلاق، و اعمال اختصاصی ویژه هر یک از فضایل یا رذایل.

در فلسفه و کلام اسلامی و مسیحی در پاسخ به مساله شر و عدل الهی روش‎ها و دیدگاه‎های مختلفی مطرح شده است. در این پژوهش دیدگاه‌های دو فیلسوف و متکلم اسلامی و مسیحی، آقای الوین پلنتینگا و آیت الله مصباح یزدی مورد بحث قرار گرفته است. این دو شخصیت با دو رویکرد متفاوت اما عقلی و گاهی درون دینی، به تحقیق درباره مسأله شر پرداخته و پاسخ شبهه ناسازگاری وجود شرور طبیعی و اخلاقی با وجود خدای کامل مطلق را داده‌اند. پلنتینگا با ابتنای بر معرفت شناسی اصلاح شده، طرح جهان‌های ممکن و دفاع مبتنی بر اختیار، اثبات کرد که ادعای وجود تناقض بین مسأله منطقی شر و وجود خدا درست نیست. آیت الله مصباح، ضمن پذیرش راه حل‌های فلاسفه مسلمان، این پاسخ‌ها را کافی ندانسته و بر راهکار غایت انگاری یا همان کمال و سعادت محور بودن همه افعال انسان، تاکید خاصی کرده است. دو متفکر، در اصل اعتقاد به خدای کامل مطلق و تاکید بر اختیار انسان به عنوان یک خیر حداکثری، اشتراک نظر داشته، و در روش و نوع مواجهه با نظریه عدل و حکمت الهی اختلاف نظر دارند.

هدف ما در این تحقیق آن است که با ارائه تعاریف سعادت از دیدگاه سه حکیم یونانی و برخی از حکمای مسلمان که رویکرد اخلاقی آنها فلسفی است، نشان دهیم که جوهره و خمیر مایه اصلی تعاریف اندیشمندان مسلمان، برگرفته از نظریات حکمای قدیم یونان است، آنگاه به این پرسش بپردازیم که آیا این اقتباس با جوهره و مبانی و اهداف اخلاق اسلامی سازگار است یا خیر؟ مهم ترین یافته این پژوهش آن است که گرچه بسیاری از اصول اخذ شده مباینتی با اخلاق اسلامی ندارد، اما اخلاق یونانی به دلیل تهی بودن از خدامحوری و اعتقاد به معاد فاقد توانمندی لازم برای انگیزش و تغییر اخلاقی است.

مقابله با هواي نفس، از وظايف ضروري هر فرد براي رشد اخلاقي است. راه‌کارهاي گرايشي و کنشي براي مهار هواي نفس مؤثر است. اما اينکه راه‌هاي بينشي چه تأثيري در مقابله با تمايلات نفساني داشته و چه مصاديقي دارد، سؤالي است که اين مقاله در‌صدد پاسخ به آن است. بنابراين، تبيين راه‌هاي بينشي مقابله با هواي نفس از ديدگاه علامه مصباح يزدي(ره)، هدف اين مقاله است كه به روش توصيفي ـ تحليلي و با گردآوري، تنظيم و تحليل آثار اخلاقي علامه مصباح يزدي(ره)، به نگارش درآمده است. نتايج تحقيق حاکي از اين است که اولين گام در مقابله با هواي نفس، غفلت‌زدايي است که با کمک راه‌هاي بينشي حاصل مي‌گردد. منظور از راه‌هاي بينشي، صرفاً افزودن بينش‌هاي جديد نيست، بلکه تأکيد عمده بر يادآوري و مرور بينش‌هاي صحيح در ذهن مي‌باشد، به‌گونه‌اي‌که حضوري تأثيرگذار داشته باشند. بينش‌افزايي و يادآوري بينش‌ها، عمدتاً از راه تفکر و ذکر حاصل مي‌شوند.

انسان تربيت‌يافتة اخلاقي، فردي است که ضمن كنترل بر عواطف خود، آنها را در مسير رضايت الهي ايجاد و ابراز مي‌کند. ازاين‌رو، بايد عواطف پسنديده، به‌وسيلة روش‌هايي در جان متربي، ايجاد و در ادامه، تثبيت و تقويت شود و در صورت وجود عواطف ناپسند در انسان، اصلاح و به نوعي نابود شود. اگر مربي در مسير برطرف کردن خصلت‌هاي ناپسند اخلاقي در بُعد عاطفي موفق باشد، ولي نتواند عواطف پسنديدة اخلاقي را جايگزين آنها كند متربي دچار خلأ روحي مي‌شود و از کمال و سعادت اخلاقي باز مي‌ماند. ازاين‌رو، مي‌توان به اهميت روش‌هاي ايجادي تربيت اخلاقي در بعد عاطفي پي برد. هدف اين مقاله، استخراج روش‌هاي ايجادي تربيت اخلاقي در بعد عاطفي، با تکيه بر آثار آيت‌الله مصباح‌يزدي مي‌باشد. روش تحقيق، توصيفي- تحليلي اسنادي و با مراجعه به يادداشت‌ها، تأليف‌ها و سخنراني‎هاي استاد صورت گرفته است. اين تحقيق نشان مي‌دهد که براي ايجاد عواطف ممدوح در تربيت اخلاقي، مي‌توان از روش‌هاي تقويت دل، آگاهي‌بخشي، ارائة الگوي عاطفي پسنديده، ترغيب، محبت و مهرورزي، معاشرت نيکو، تلقين، تکرار و ذکر بهره گرفت.

چيستي معيار ارزش اخلاقي در اسلام و تأثيرپذيري آن از معرفت حصولي و حضوري به خداوند متعال، مسئله‌اي است که اين تحقيق در‌صدد بررسي آن است. اين مقاله، به روش توصيفي- تحليلي و با بررسي، تنظيم و جمع‌بندي آيات قرآن و روايات و نيز استفاده از آثار علامه مصباح يزدي(ره) و مراجعه به نظرات برخي محققان، به بررسي رابطة معرفت به خدا با معيار ارزش اخلاقي پرداخته است. نتايج تحقيق حاکي از اين است که معيار ارزش اخلاقي در اسلام، قرب الهي است و قرب الهي به معني شهود قلبي خداوند متعال و درک رابطة خود با خداست. معرفت حضوري شهودي به خدا، با معيار ارزش اخلاقي که قرب الهي است، ارتباط مستقيم داشته و ساير معرفت‌ها به خدا، به اندازة تأثيرشان در درک شهودي، در معيار ارزش اخلاقي ايفاي نقش مي‌کنند.

سنّت آزمايش، يکي از سنّت‌هاي الهي است که خداوند متعال با فراهم آوردن زمينه‌هاي آن، بندگان خود را به سمت رشد و تکامل معنوي هدايت مي‌کند. در تربيت اخلاقي، به‌عنوان يکي از ابعاد تربيتي انسان، تلاش مي‌شود زمينه‌هاي گرايش به فضايل و روي آوردن به اخلاق حسنه، براي رسيدن به سعادت و کمال جاودانه فراهم آيد. به همين منظور، اين پژوهش با روش تحليل و بررسي اسنادي و كتابخانه‌اي، به تبيين آثار تربيتي – اخلاقي سنت آزمايش و نقش آن در تربيت معنوي و اخلاقي انسان، از ديدگاه آيت‌الله مصباح يزدي(ره) پرداخته است. يافته‌ها حاكي از اين است که از نگاه آيت‌الله مصباح(ره)، سنت آزمايش که خود يکي از اهداف آفرينش محسوب مي‌شود، در شکوفايي استعدادهاي دروني انسان، تطهير گناهان، تنبّه و بيداري، توبه و بازگشت به خداوند، رشد و تکامل معنوي و قرب الهي وي تأثير به‌سزايي دارد.

يکي از ضروريات دين اسلام، اعتقاد به انبيا و اهل‌بيت‌‌(ع) است. در قرآن و روايات، ويژگي‌هاي مختلفي براي آنها بيان شده است. يکي از اين ويژگي‌ها، که بسيار مورد تأکيد آيات و روايات اسلامي است، مسئلة علم اين ذوات مقدسه است. با توجه به اينکه رفتار و اعمال انسان متناسب با نوع شناخت و جهان‌بيني اوست؛ اعتقاد داشتن به اين ويژگي، تأثير مهمي در تخلق به اخلاق اسلامي خواهد داشت. اين مقاله در‌صدد بررسي آثار اعتقاد به‌ويژگي علم انبيا و اهل‌بيت‌(ع)، در تخلق به اخلاق اسلامي است. اين موضوع، با روش توصيفي و تحليلي و ناظر به ديدگاه استاد مصباح يزدي(ره) مورد پژوهش قرار مي‌گيرد. يافته‌هاي پژوهشي اين نوشته در سه جهت قابل بيان است: اول اينکه، اعتقاد به چنين ويژگي، موجب مي‌شود با شناخت فضائل و رذائل اخلاقي از منبع موثق، زمينة تخلق به اخلاق اسلامي فراهم شود. دوم اينکه در ساية اين علم مي‌توان مسائل بنيادي اخلاق، مانند معيار ارزشمندي رفتارهاي اخلاقي را تبيين کرد. سوم اينکه اعتقاد به آگاهي آنها و نظارت بر اعمال انسان، موجب حياء و ترک گناه مي‌شود.