جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بحث سیره معصومین(ع) از شمار موضوعاتی است که از دیرباز برای مورخان و پژوهندگان حوزه تاریخ، قرآن و حدیث و علوم دینی اهمیت ویژه‌ای داشته است.معصومین نور واحد هستند و از حیث الگو بودن یکسان‌اند.برخی از پیشینه های این ‌موضوع عبارت است از:کتاب عیون اخبار الرضا، فقه الرضا،معانی الاخبار شیخ صدوق، مسند امام رضا(ع) و اخبار و آثار حضرت رضا(ع) عطاردی می باشد و نیز مقالات گوناگونی در این زمینه به رشته تحریر در آمده است. این پژوهش درصدد است با روش توصیفی_تحلیلی آموزه‌ها و اصول تربیتی و اخلاقی امام رضا(ع) را در دو حوزه فردی و اجتماعی بررسی نماید. در حوزه فردی به سیره فردی آن بزرگوار از جمله تقوا، عزت نفس، زهد، صبر و بردباری و... می‌پردازد. به فضایل اخلاق فردی در تعامل با خدا ازجمله : توحید و خداشناسی، رعایت تقوا، توبه کردن، استغفار و... در تعامل با اهل بیت علیهم السلام از جمله: تولی و تبری، همراه شدن با امام، سلام کردن بر امام و... هم چنین فضایل اخلاق فردی در تعامل با خود از جمله: صبر و بردباری، تواضع و فروتنی، خوش اخلاقی، حیاء و حجاب و... می‌پردازد. هم چنین به رذایل اخلاق فردی از جمله: ارتکاب گناه و پیروی از هوای نفس، خشم و غضب، دروغ و... می‌پردازد. نیز به برخی از توصیه‌های اخلاقی و تربیتی امام رضا(ع) از جمله: توصیه به علم آموزی، توصیه‌هایی پیرامون غذا خوردن و... می‌پردازد. به آموزه‌ها و اصول تربیتی و اخلاقی در سیره‌ی امام رضا(ع)درحوزه اجتماعی با محوریت خانواده از جمله: آداب و شرایط ازدواج از جمله:عدم وصلت با بد اخلاق و شارب الخمر، وصلت با صاحبان دین و اخلاق، تعیین مهریه و... می‌پردازد.آداب و شرایط آمیزش جنسی، آداب و شرایط تعامل با همسرداز جمله: محبت و خوش اخلاقی، آراستگی، گشایش برای اهل خانه، حفظ عفت و... می پردازد.آداب و شرایط تعامل با فرزند از جمله: گفتن اذان و اقامه در گوش نوزاد، نام گذاری فرزند، صدقه برای سلامتی فرزند و... می‌پردازد. سیره عملی امام رضا(ع) در تعامل با فرزندش امام جواد(ع) از جمله: محبت کردن به فرزند، تشویق فرزند، خود اتکایی فرزند، و... می‌پردازد. به آداب و شرایط تعامل با والدین می‌پردازد. به آموزه‌ها و اصول تربیتی و اخلاقی در سیره‌ی امام رضا(ع) در حوزه اجتماعی با محوریت جامعه از جمله: سیره اجتماعی امام رضا(ع) در تعامل با مهمانان، زیر دستان و ... می‌پردازد. نیز به تبیین حکمت‌های برخی از اعمال واجب مانند نماز، روزه، خمس و...، اعمال حرام مانند دزدی،شراب، قتل نفس، و... مستحبات مانند نماز جمعه و نماز جماعت می‌پردازد. به فضایل اخلاق اجتماعی از جمله: صله رحم، یاری کردن مردم، مهمان نوازی، و... هم چنین به رذایل اخلاق اجتماعی از جمله: بخل، طلب نیاز از مردم، هم نشینی با بدان، مجادله و خصومت با مردم و... می‌پردازد.

پدیده بینامتنیت، که به ارتباط و تأثیرگذاری متقابل متون بر یکدیگر می‌پردازد، گرچه در زبان‌شناسی معاصر مطرح شده، اما ریشه در مفاهیم کهن ادبی دارد. این مفهوم در متون اسلامی، به‌ویژه در ارتباط با قرآن کریم، نمود بارزی دارد. امامان معصوم (ع) از این منبع الهی در استدلال‌های خود بهره جسته‌اند که نمونه برجسته آن در مناظرات امام رضا (ع) مشهود است. هدف این مطالعه، نشان دادن نقش قرآن کریم به عنوان منبعی حاضر در اندیشه و استدلالات امام رضا (ع) است. این پژوهش به درک بهتر تعامل میان علم و دین در گفتمان‌های دینی کمک می‌کند و نشان می‌دهد چگونه امام رضا (ع) با بهره‌گیری از علم ظاهر و باطن قرآن، توانستند در مناظرات خود با اربابان ادیان و مذاهب مختلف، مرجعیت علمی و معنوی خود را به عنوان امام شیعیان و مفسر واقعی قرآن تثبیت نمایند. این پژوهش به بررسی حضور قرآن کریم به عنوان متن غایب در مناظرات هفت‌گانه امام رضا (ع) می‌پردازد. تحلیل این حضور در سه سطح صورت می‌گیرد: بینامتنیت لفظی، موضوعی و ساختاری. در سطح لفظی، استفاده مستقیم امام از آیات قرآن به عنوان شاهد در مناظرات بررسی می‌شود. سطح موضوعی به مفاهیم قرآنی که به صورت غیرمستقیم در مناظرات بازتاب یافته‌اند، می‌پردازد. سطح ساختاری، شباهت‌های ساختاری مناظرات امام با مناظره‌های قرآنی را مورد مطالعه قرار می‌دهد.

«تاریخ‌گذاری احادیث» از مباحث و ابزارهای نوین در عرصه حدیث پژوهی عصری جهت سنجش سندی و دلالی حدیث، فهم تطوّرات تاریخی، تعیین تقریبی زمان و مکان و پدیدآورنده آن و بررسی حلقه مشترک و نقش آن در گسترش حدیث است.از این رو آشنایی با روش خاورشناسان در تاریخ‌گذاری احادیث و روش تحلیل اسناد- متن ومیزان ثمربخشی شیوه آنان در تأیید و صحت روایات فضایل اهل‌بیت (ع) از ضرورت‌های این پژوهش است.روش تاریخ‌گذاری اسناد- متن که یکی از انواع روش‌های تاریخ‌گذاری حدیث است بدین‌صورت است: روایت‌های مختلف یک حدیث بر اساس سیر زمانی گردآوری می‌شود. سپس اسنادهای مختلف حدیث در یک شبکه به شکل نمودار ترسیم می‌گردد. گام دوم تحلیل متن حدیث است که بررسی شود و بدانیم ساختار متنی و محتوایی نقل‌ها باهم مشابهت دارند یا اختلاف و اختلاف‌های آنها از کدام قسمت‌ها و الفاظ است. درنهایت دسته متن‌های مختلف با گروه اسنادهای مختلف برای شناسایی همبستگی و ارتباط احتمالی باهم مقایسه می‌شوند. اگر همبستگی و ارتباط وجود داشت، نتیجه آن خواهد شد که حلقه مشترک، متن اصیل را روایت کرده است، در حقیقت همبستگی و ارتباط با اسانید و متن‌های مختلف یک حدیث نشان‌دهنده جریان واقعی نقل است. اما در صورت نبود همبستگی مسئولیت تغییرات متن حدیث در مراحل بعدی بر عهده طبقه بالاتر خواهد بود. به‌این‌ترتیب تاریخ پیدایش حدیث بر اساس تحلیل سند و متن به دست می‌آید و تغییراتی که در فرایند نقل اتفاق افتاده است شناسایی می‌شود و صحت و یا عدم صحت حدیث مشخص می‌گردد.موضوع و مسأله این رساله،بررسی احادیث مربوط به فضایل اهل‌بیت (ع) از مشایخ اهل تسنن شیخ صدوق می‌باشد که با روش تحلیل اسـناد- متن مورد واکاوی قرار گرفت. در همین زمینه در ابتدا به کلیات و مفاهیم بحث پرداخته شد و بعد از آن به انواع تاریخ گذاری و روش تاریخ گذاری روایات اشاره شد. برای گونه‌شناسی روایات مشایخ اهل تسنن شیخ صدوق (مشایخ نامبرده در فرضیات رساله)،در ابتدا دسته‌بندی جامع این روایات صورت گرفت و سپس از میان این روایات آنچه می‌تواند ذیل موضوع فضایل اهل‌بیت (ع) در کتب عیون اخبارالرضا (ع) و الخصال قرارگیرد، شناسایی شد؛ سپس با شناسایی روایات با موضوع فضایل اهل‌بیت (ع) از مشایخ سنی‌مذهب صدوق در این کتب، در نهایت یکی از این روایات تاریخ گذاری شد. سپس با نمونه‌های روایتی مدنظر، میزان کارآمدی این نوع روش و تحلیل آن در بررسی این روایات نشان داده شد. این رساله با روش توصیفی - تحلیلی و کتابخانه‌ای در پی بررسی سندی و متنی روایات فضایل اهل‌بیت (ع) در فضای اهل سنت از دریچه نگاه شیخ صدوق است. نتایج نشان داد که صدوق با انگیزه تقریب مذاهب و نیز استفاده از روایات مذهب رقیب در جهت اثبات و تأیید فضایل اهل بیت (ع) این احادیث را از مشایخ اهل تسنن نقل نموده است.شاید هدف دیگر صدوق از نقل روایات از مشایخ اهل تسنن این بوده که نگرش عالمان و محدثان و فقیهان اهل سنت را نسبت به اهل بیت(ع) نشان دهد لذا صدوق تلاش کرده که از این روایات نیز استفاده کند تا تمامی مطالب مربوط به فضایل اهل بیت (ع) محفوظ بماند .

درپژوهش کنونی تبیین اندیشه های رضوی در موضوع توحید با تحلیل روایات عیون اخبار الرضا علیه السلام با استفاده از روش کیفی تحلیل محتوامورد بررسی قرار گرفت. در میان چهارده معصوم، بیشترین روایات توحیدی از دو امام همام امیر المومنین حضرت علی بن ابیطالب و حضرت علی بن موسی الرضا علیهما السلام نقل شده است. در این راستا پژوهشگر به دنبال دریافت اندیشه های رضوی در موضوع توحید به سراغ بخش توحیدی عیون اخبار الرضا و سایر احادیث در سایر فصول این کتاب برآمد و به بررسی ابعاد توحیدی از منظرحضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام پرداخته تا با تبیین اندیشه های رضوی نسبت به درک بهتر مباحث توحیدی اقدام نماید. توحید به تایید آیات قرآن اصلی ترین پیام وحی خداوند و عترت به گواهی حضرت محمد (ص) موثق ترین مرجع فهم و تفسیر قرآن است ، چه اینکه رسول خدا(ص) قرآن و عترت را ازمیراث های گرانسنگ خویش معرفی کرد . بی گمان اصل توحید از جایگاه والا درمیان اصول اعتقادی ، دینی برخورداراست به گونه ای که دیگراصول اعتقادی براین اصل استوار گشته اند . این پایان نامه به بررسی مباحث توحید الهی که به تصریح قرآن، پیام تمامی پیامبران الهی دعوت به توحید به ذات اقدس الهی است پرداخته، کما اینکه آیات فراوانی از قرآن نیز درباره اثبات توحید ونفی شرک است، تا آنجا که ملاصدرا در کتاب تفسیر خود هدف اصلی قرآن کریم را اثبات توحید خداوند دانسته است ،که بی شک اصلی ترین موضوع تاکید قرآن کریم، توحید است و اینکه پیامبر(ص) و امامان معصوم تاکید ویژه ای برموضوع توحید داشته اند و احادیث و روایات زیادی دراین زمینه وجود دارد که بخش قابل توجهی از این روایات از امام رضا(علیه السلام) به طرح مباحث مربوطه به توحید اختصاص یافته است که بررسی و تحلیل این روایات از اهمیت زیادی برخوردار است . . یکی از معتبر ترین کتاب هایی که به جمع آوری روایات امام رضا (ع) پرداخته کتاب عیون اخبارالرضا (ع) اثرمحدث امامی محمدبن علی ابن بابویه معروف به شیخ صدوق است که در باب یازدهم کتاب خود رابه روایات امام رضا (ع) درتوحید اختصاص داده که شامل 49 و دوخطبه است .

احادیث ائمه اطهار علیهم السلام از سرمایه‌های بزرگ معرفتی و هدایتی در تبیین و تفسیر آیات الهی‌اند و دارای ابعاد مختلفی هستند. یکی از ابعاد آن ها که مورد توجه ما در این پژوهش است، بیان معارف باطنی و توحیدی و عقلی است. عموماً در مراجعه به احادیث و روایات، بیشتر به ظاهر آن ها توجه شده و به بحث هایی که جنبه باطنی و فلسفی و عقلی دارند، کمتر پرداخته می شود. از طرفی، برخی از احادیثی که فلاسفه مسلمان، در تأیید نظریات خود از آنها وام گرفتند و به جنبه های عقلی و فلسفی آن احادیث پرداخته اند، از سوی مخالفان مورد تردید یا حتی انکار قرار گرفته اند. در این پژوهش، این نکته اثبات می شود که احادیث اعتقادی، حتی اگر از جهت سندی دارای قوت کافی نباشند، از جهت محتوا و دلالت، کارکرد خود را همچنان دارند و میتوان از این جهت، حجیّت آنها را اثبات کرد. همچنین ما در این نوشتار به روش توصیفی _ تحلیلی به بررسی محتوایی احادیث منتخب، در همخوانی و هماهنگی با آیات قرآن، روایات معتبر و براهین فلسفی، می پردازیم.

قرن دوم و سوم در جهان اسلام قرن تنوع فرقه ها و مذاهب اسلامی و حضور ادیان ابراهیمی چون مسیحیت و یهودیت و غیر ابراهیمی چون زرتشتی در گستره خلافت عباسیان و از طرفی ترجمه کتب یونان در عصر امام رضا(ع) است. این تنوع و تعدد به طور طبیعی سبب شکل گیری پرسش هایی میان خود مسلمانان و مسلمانان با دیگران شد. قرآن به عنوان منبع مهم اسلامی هم مورد پرسش قرار می گرفت و شبهاتی درباره آن وجود داشت. مسلمانان می بایست سوالاتی که در درون جامعه اسلامی درباره قرآن بود، پاسخ گویند. از سوی دیگر قرآن ظرفیت روشنگری و پاسخگویی هم داشت و بایسته بود از این ظرفیت پاسخگویی استفاده شود. امام رضا(ع) به عنوان امام و هادی امت و مفسر قرآن هم وظیفه داشتند به شبهات درباره قرآن و محتوای آن پاسخ گویند، هم از قرآن برای جواب به پرسشهای مطرح بهره گیرند. از این رو روایات تفسیری قابل اعتنایی از امام رضا(ع) به جا مانده است که در راستای وظیفه امامت امام رضا (ع)از آن حضرت صادر شده است. راویان از آن امام به تناسب گرایش و دانش خود از این معارف تفسیری و قرآنی امام استفاده می بردند. هر راوی به دلیل تفاوت در مذهب با راوی دیگر، راوی روایات متفاوتی است. گاه نیز امام رضا(ع) به دلیل تعلق راوی به مذهبی، روایتی را متناسب با او بیان می کردند. میان روایات مشترکاتی هم وجود دارد که تحلیل آن می تواند اتفاق یا اجماع مذاهب مختلف بر یک امر را برساند. این پژوهش بر آن است تا گونه ها و موضوعات احادیث تفسیری امام رضا(ع) را تبیین کند. پس از تبیین، ارتباط آن با راوی روایت نیز تحلیل شود. و بعد ، تفاوتها و اشتراکات میان راویان امامیه و غیر امامیه به دست خواهد آمد. و در نهایت روشن شود با بازشناسی راویان روایات تفسیری امام رضا (ع) به این مهم دست یابیم که مذهب در نقل روایات، موضوعات و گونه های روایی و تعاملات امام با ایشان تا چه اندازه اثر گذار است.

معروف کرخی از بزرگان عرفان اسلامی در سدۀ دوم هجری و سرسلسلۀ بسیاری از سلسله‌ها و طریقت‌های عرفانی است؛ که به همین مناسبت او را «شیخ السلسله» و «امام الصوفیه»، و سلسلۀ منتهی به ایشان را «معروفیه» و «ام السلاسل» خوانده‌اند. مهم‌ترین و بحث‌انگیزترین دوران حیاتش، پیوند تاریخی و معنوی او با امام رضا(ع) است؛ که در دو دوره از حیاتش ـ دورۀ کودکی- نوجوانی و دوران پیری ـ اتفاق می‌افتد. دراین‌باره و با این عنوان، پژوهشی انجام نگرفته، اما در برخی از تحقیقات معاصران دربارۀ تصوف و نیز در شرح احوال معروف، ازجمله جستجو در تصوف ایران از زرین‌کوب، و الصلة بین التصوف و التشیع از کامل مصطفی شیبی، و در مقالۀ معروف کرخی، به قلم حسن ذوالفقاری، در نشریۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان، اشاراتی دربارۀ پیوند معروف با امام رضا(ع) شده است؛ که البته در بیشتر آن‌ها، این پیوند و ارتباط، مورد تردید و یا حتی ردّ و انکار قرار گرفته است؛ لذا به‌دلیل اهمیت این موضوع در تاریخ تصوف، و پیوند تصوف و تشیع، در این مقاله کوشیده‌ایم با استناد به منابع کتابخانه‌ای و روش توصیفی‌تحلیلی، این پیوند تاریخی را در هر دو دورۀ حیات معروف کرخی اثبات کنیم. معروف کرخی، در دوران کودکی و نوجوانی خدمت حضرت امام رضا(ع) می‌رسد و به دست آن حضرت مسلمان می‌شود و نزد ایشان به سلوک معنوی می‌پردازد؛ و بعدها در سنین پیری نیز در مدت کوتاهی که امام رضا(ع) به بغداد سفر می‌کند، معروف توفیق خدمتگزاری ایشان را می‌یابد.

مناظره و احتجاح از قدیمی‌ترین روش‌های آموزش و مبادله آگاهی علمی است. در قرآن و سیره پیامبر (ص) و نیز ائمه (ع) به این روش اشاره شده است. معاصر با دوره امام رضا (ع)، علمای فرق، نحله‌ها و ادیان مختلف برای معرفی و ترویج باورهای خود با علمای دیگر مباحثه و مناظره می‌کردند. نهضت ترجمه و فعالیت‌های بیت الحکمه و علاقه مامون عباسی به روش علمی مناظره موجب رشد این روش علمی در این دوره شده است. مامون بعد از انتقال امام رضا (ع) از مدینه به مرو در پی اهداف سیاسی مناظراتی میان آن بزرگوار با علمای اهل کتاب ترتیب داد. پژوهش تاریخی حاضر با بهره گیری از روش توصیفی ـ تحلیلی و گردآوری از منابع دست اول به صورت کتابخانه‌ای در پی پاسخ به این پرسش است که مناظره امام رضا (ع) با جاثلیق مسیحی در چه مضمونی بود و چه نتایجی داشت؟. برطبق نتایج هدف مامون از اجرای این مناظره تخریب چهره امام (ع) در نظر خواص و عامه بود اما به خواسته خود نرسید. امام (ع) توحید و بی همتایی خداوند را برای جاثلیق مسیحی با نفی مقام الهی عیسی (ع) اثبات نمود و مقام مسیحی را وادار نمود تا نبوت حضرت محمد (ص) را تصدیق نماید. استدلال‌های عقلی و منطقی، بهره گیری از منابع دینی متعدد چون انجیل، تورات و قرآن، جدال احسن، توجه به پیام، کسب اعتماد طرفین و احترام و تکریم او از مهم‌ترین مولفه هایی بود که امام در مناظره‌اش بر آن‌ها توجه داشت.