جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

امامان همیشه خود را جانشینان برحقِ پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم­ معرفی کرده و جز خود را شایسته منصب خلافت نمی‌دانستند. با وجود این امام رضا علیه السلام به رغم اصرار مأمون، خلافت را نپذیرفت و در نهایت با فشار و تهدید او به شرط عدم دخالت در کارها، ولی‌عهدی را قبول کرد. چرایی دوری گزیدن امام رضا علیه السلام از حکومت از دیرباز مورد بحث بوده است. این نوشتار شکل حکومت مورد نظر مأمون را، علت امتناع امام رضا علیه السلام از پذیرفتن خلافت می‌داند و مسئله آن بررسی شکل حکومتی است که مأمون در نظر داشت. جستار پیشِ‌رو به شیوه تحقیقی- تحلیلی و با تکیه بر اسناد کتابخانه‌ای فراهم آمده و دستاوردهای آن چنین است: عدم مشروعیت در بین آل عباس و عرب‌ها چالش اصلی مأمون بود. وی سعی کرد با طرفداری از آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم­ مشروعیت کسب کند. بدین منظور بر آن شد که خلافت را با کنترل و اشراف خودش به امام رضا علیه السلام ­واگذار کند. امام علیه السلام ­به‌هیچ وجه تسلیم این خواسته مأمون نشد. لذا او امام علیه السلام را به اجبار ولی‌عهد خویش ساخت تا از جایگاه معنوی ایشان به نفع حکومتش بهره ببرد. مأمون همچنین تلاش کرد مشروعیت الهی امامان شیعه علیهم السلام ­را به نفع خود مصادره کند؛ از این روی دو دخترش را به همسری امام رضا و امام جواد علیهم السلام درآورد؛ اما هیچ کدام از اغراض مأمون از نگاه امام رضا علیه السلام ­دور نماند. بنابراین امام علیه السلام ­به‌گونه‌ای رفتار کرد که مردم بدانند مأمون خیرخواه خاندان پیامبر نیست. ایشان با روشی نرم و به‌دور از خشونت با مأمون مقابله کرد و توانست مانع رسیدن او به اهدافش شود. امام علیه السلام پیشنهاد خلافت را قبول نکرد. چنانکه ولایت‌عهدی را به‌شرط عدم دخالت در امور پذیرفت تا مردم بدانند آنچه از مأمون و کارگزارانش سرمی‌زند به دستور ایشان نبوده است. همچنین امام رضا و امام جواد علیهاالسلام ­از دختران مأمون فرزندی نداشتند.

به گواهی تاریخ، فرهنگ و تمدن اسلامی نماد تمدن جهانی از زمان پیدایش آن تا به امروز بوده است و از زمان شکل گیری آن تاکنون، هیچ تمدنی نتوانسته در برابر تمدن اصیل اسلامی قرار گیرد و فرهنگ و تمدن اسلامی را ضعیف و یا ناکارآمد جلوه دهد. این تمدن، در جهان بی نظیر بوده و هرچه زمان می­گذرد ابعاد تازه­تری از آن هویدا می گردد. ائمه معصومین(ع) به عنوان بنیان­گذاران فرهنگ و تمدن اسلامی، توانستند این تمدن فاخر را هم در حوزه فردی و هم در حوزه اجتماعی ایجاد نمایند. آنها با شناخت دقیق از ابعاد فرهنگ الهی، بر لزوم حفظ و استقلال جوامع اسلامی تأکید و بنیان­گذار فرهنگ و تمدنی گردیدند که در ایجاد، استقلال و استمرار آن، تلاش­های بی نظیری انجام دادند.آن ها از هیچ تلاش و فعالیتی در این زمینه­ برای حفظ، توسعه و گسترش تمدن اسلامی فروگذار نکردند و هرکدام از آن انسان های مقدّس، با نگرشی منطبق با شرایط و مقتضیات زمان خود، تاثیر بسیار ژرفی بر پیشبرد فرهنگ اسلامی گذاشتند.بررسی این نقش از آغاز تا امام رضا(ع) هدف نوشتار فعلی است.

عصر امام رضا علیه السلام دوران اوج خلافت عباسی و زندگی متجملانه و پر اسراف درباریان بود. دریافت مالیات‌های سنگین، غارت و مصادره‌ اموال و زندگی اشرافی با اموال شبهه‌ناک اصل سرمایه را در فعالیت‌های اقتصادی به خطر انداخته‌بود و ناامیدی را برای قاطبه‌ مردم در ساختن زندگی بهتر رقم‌زده‌بود و کشاورزی و صنعت مورد بی‌ مهری قرار‌گرفته‌بود. از این رو امام رضا علیه السلام با درک واقعیت‌های جامعه و نیاز مردم، همچون طبیبی دوار به مداوای اوضاع آشفته‌ جامعه پرداختند و برای توانمندسازی اقتصاد جامعه توجّه به سرمایه‌ حلال، تحذیر از ثروت‌اندوزی، بالابردن کیفیت کالای تولیدی، توجّه به حقوق کارگران، حمایت از صنعت و حرفه‌های مختلف، تجارت و صادرات، تأمین اجتماعی و ایجاد روحیه‌ ساده زیستی را در دستور کار خود قرار‌دادند.