جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب حاضر بنام کاشف الحقائق شرحی است بر کتاب نفیس و گرانقدر تقویم الایمان. مرحوم میرداماد خواسته است در این اثر یک دوره عقائد شیعی را تبیین نماید. خود در مقدمه می‌فرماید: خواستم کتابی جهت تصحیح عقائد و ارائه معیاری برای سنجش متفکرین و مشتاقان علوم دینی و طالبان حکمت و عرفان عرضه نمایم. پس می‌توان گفت تقویم الایمان کتابی است موجز در بیان مبانی اصول اعتقادی. و با اینکه اثری است کلامی ولی به شکل و روش فلسفی بحث نموده است . و تقریبا همه ابواب رائج فلسفه در آن آمده است که نیم اول آن می‌تواند تمهید برای نیم دیگر باشد که همانا بحث الهیات و بخصوص ابحاث مربوط به توحید می‌باشد. در این کتاب نفیس ارتباط مطالب و نحوه ورود و خروج مطالب به نحوی است که خواننده را به تعجب وامی‌دارد. نویسنده پس از استناد بابطال تسلسل و امتناع صدفه، وجود خداوند را اثبات و آنگاه به خصائص ذاتیه وی می‌پردازد و بی‌همتائی او را از همین راه اثبات می‌نماید. و بعد وارد بحث صفات ثبوتیه و سلبیه شده و آنرا مشروحا بیان می‌کند و بقیه کتاب نیز روالی بر همین شیوه دارد. هرچند سبک نگارش و بیان مبانی فلسفی مغایرت با حکمت مشاء ندارد ولکن می‌توان گفت روح فلسفه اشراق بر کتاب حاکم است .

پس از بیان ویژگی های این تحقیق در فصل اول و تحت عنوان مقدمه، در هر یک از فصول به بیان و بررسی مسائلی پرداختیم که هر یک ما را در دستیابی به هدف این تحقیق در شناخت نظریه اضافه اشراقیه سهروردی و علت تأثیر پذیری حکمای پس از او از آن و نیز مقایسه دیدگاه ها با یکدیگر، یاری و راهنمایی نمود.در فصل دومنظام فلسفی و اصول و مبانی شیخ اشراق مورد بررسی قرار گرفت و بدست آمد:سهروردی نظام فلسفی خود را بر پایه ای بنیان می نهد که قبل از او بی سابقه بوده و از ابداعات وی به شمار می رود. او بر خلاف رسم معمول به جای وجود و ماهیت، نور را اساس فلسفه خویش قرار می دهد و با استدلالات گوناگون بر اعتباری بودن وجود تأکید می کند. از نظر او وجود از معقولات ثانیه و مفهوم عام و مطلق ذهنی و عقلی است که از ماهیات محقق در خارج انتزاع می شود. اما ماهیت در نگاه شیخ تمام حقیقت شیء بوده و منشأ آثار است. با توجه به اینکه نور اساس فلسفه سهروردی است و از طرفی ماهیت عین حقیقت شیء است، می توان نتیجه گرفت که ماهیات متحصل در خارج چیزی جز حقایق نوری نیستند. ممکن است این سوال پیش آید که اختلاف این حقایق که همه در نور بودن با یکدیگر شریکند، چیست؟ در این جاست که اصل تشکیک در فلسفه سهروردی باید مورد توجه قرار گیرد. سهروردی بر خلاف حکمای مشاء با پذیرفتن تشکیک در ماهیات، اختلاف انوار را به شدت و ضعف می داند. بنابراین واقعیت از دیدگاه سهروردی عبارت است از حقایق شدید و ضعیف نوری. بر اساس چنین ویژگی هایی در فلسفه سهروردی، او تفسیری متفاوت از علیت ارائه می دهد. از نظر او چون وجود امری اعتباری است، شیء با تمام ذات و هویت خود وابسته به علت و عین الربط به آن است. برخلاف حکمای مشاء و به ویژه ابن سینا که با در نظر گرفتن دو حیثیت در شیء یعنی وجود و ماهیت، شیء را تنها از جنبه وجودی متعلق به علت می دانستند. به چنین رابطه ای در اصطلاح اضافه اشراقیه گفته می شود. در اضافه اشراقی بر خلاف اضافه مقولی که در آن دو مستقل داریم و یک رابط، یک مستقل و یک رابط داریم. به عبارت دیگر می توان گفت علت نور قوی و معلول نور ضعیف است که اضافه اشراقیه نور قوی است. بر اساس تشکیک وجود و نیز چنین تبیینی از علیت ملاک نیاز شیء به علت در فلسفه سهروردی از امکان ماهوی به امکان فقری تغییر می یابد. پذیرش نظریه اضافه اشراقیه پیامدهایی را در خصوص بحث علیت در فلسفه سهروردی به دنبال می آورد که مهم ترین آنها عبارت اند از اثبات فاعلیت بالرضا برای خداوند و نیز فاعل مباشر مستقیم دانستن انوار برای آثار شیء. سهروردی با انکار ماده و صورت به عنوان دو جزء جوهر جسمانی، بر خلاف ابن سینا آثار را به صور نوعیه مستند نکرده، بلکه آنها را مستقیماً به انوار استناد می دهد. مسلم است که اتخاذ چنین دیدگاهی منجر به برقراری رابطه بسیار عمیق تری بین علت و معلول می گیرد و همین ویژگی دیدگاه شیخ اشراق را از دیگر فلاسفه متمایز می سازد.در فصل سوم دیدگاه محقق دوانی و میرداماد در خصوص بحث علیت به عنوان کسانی که در این بحث پیرو سهروردی هستند، مورد بررسی قرار گرفت و به دست آمد:دوانی و میرداماد اگر چه نور و ظلمت را اساس فلسفه خود قرار ندادند، اما با اعتباری دانستن وجود، ماهیت شیء را متعلق به علت دانستند. تأکید آن ها در آثارشان بر پذیرش جعل بسیط به جای جعل مرکب، موید این مطلب است. فضای حاکم بر حوزه فلسفی شیراز و اصفهان و نیز بهره گیری آنان از تعالیم شیعی و نیز انتقادات متکلمان بر فلاسفه از جمله اموری است که آنان را به پذیرش دیدگاه سهروردی سوق داده است.اما علی رغم پذیرش دیدگاه سهروردی، محقق دوانی و میرداماد علاوه بر تفاوت در اساس فلسفیمبنی بر پذیرش وجود و ماهیت به جای نور و ظلمت، تلاش کردند تا تفسیر متفاوتی از ربط بین علت و معلول نیز ارائه دهند. محقق دوانی که انتزاع مفهوم وجود را تنها از ماهیات مجعول کافینمی دانست، چرا که این امر موجب انقلاب ماهیت از امکان به وجوب می گردد، معتقد می شود که صادر از جاعل و اثر آن، تنها ماهیت نیست، بلکه ماهیت و حیثیت اکتسابی آن که جهت ربط به مبدأ است، هر دو اثر جاعل است و تا این حیثیت به ماهیت ضمیمه نشود، مفهوم وجود از نفس ماهیت انتزاع نشده و بر آن حمل نمی گردد. اما میرداماد این عقیده را نمی پذیرد. از نظر او لحوق امری و انضمام آن به ماهیت برای انتزاع مفهوم وجود، جعل بسیط را به جعل مرکب تبدیل خواهد کرد که اعتقاد حکمای مشاء و باطل است. میرداماد با در نظر گرفتن دو حیثیت وجود و ماهیت برای شیء، وجود را امری اعتباری و ماهیت را اصیل می داند و معتقد است، نفس ماهیت مصحح حمل وجود بر آن است و از همین راه استدلال می کند که اگر ماهیت مجعول نباشد، واجب می شود. اگر چه دیدگاه دوانی و میرداماد برتری هایی نسبت به دیدگاه سهروردی دارد، اما به دلیل اشکالاتی از جمله بحث سنخیت و ... مورد انتقاد صدر المتألهین قرار می گیرد و باعث می شود، ملاصدرا علی رغم تأثیر پذیری از آنها دیدگاه کاملاً متفاوتی ارائه دهد.نکته دیگری که به آن باید اشاره کرد این است که محقق دوانی با نظر نهایی خود مبنی بر طرح مسئله تشأن و اینکه معالیل شوون و حیثیات علت اند، از سهروردی فاصله می گیرد.در فصل چهارم با طرح اصول اساسی فلسفه ملاصدرا، به طرح دیدگاه وی در خصوص رابطه علیت پرداخته شد و بدست آمد که:ملاصدرا نیز با قرار دادن وجود و ماهیت به جای نور و ظلمت به عنوان اصل فلسفی خویش با دوانی و میرداماد همگام و از سهروردی فاصله می گیرد اما با طرح اصالت وجود به جای اصالت ماهیت و به تبع آن تقدم وجود بر ماهیت، دیدگاه متفاوتی از آن دو ارائه می دهد. از دیدگاه وی نه ماهیت مجعول علت است و نه نسبت میان وجود و ماهیت، بلکه تنها وجود معلول است که مجعول است. او نیز مانند سهروردی نظریه اضافه اشراقیه را در مورد رابطه علت و معلول می پذیرد و معتقد می شود که اضافه واجب به ممکنات اضافه اشراقی است و لذا نفس ذات واجب برای تحقق اضافه و نسبت و برای تحصل طرف دیگر که متفرع بر اضافه و نسبت است، کفایت می کند. آنچه دیدگاه ملاصدرا را از سهروردی متمایز می کند، این است که ملاصدرا با قائل شدن به اینکه وجود یک حقیقت واحد است که دارای مراتب شدید و ضعیف است، و معلول یک مرتبه از آن و علت مرتبه ای دیگر از آن است از سهروردی فاصله می گیرد. سهروردی اگر چه معلول را عین الربط به علت می دانست و به همین خاطر رابطه عمیق تری بین علت و معلول نسبت به دیگر فلاسفه در نظر می گرفت، اما به عقیده او باز هم برای معلول می توان هویتی مستقل از علت در نظر گرفت. اما از نظر ملاصدرا چنین استقلالی هم مورد اشکال است. تفاوت بحث تشکیک از منظر ملاصدرا و شیخ اشراق موید این مطلب است. نظر نهایی ملاصدرا مبنی بر اینکه علت امری است حقیقی و معلول شأنی از شوون آن است و گذر از وحدت تشکیکی به وحدت شخصی دیدگاه او را کاملاً متمایز از نظر سهروردی می سازد. از آنچه بیان شد به طور کلی می توان نتیجه گرفت که سهروردی برای گریز از اشکالات وارد بر مبحث علیت و نیز همسان سازی آن با تعالیم دینی، با طرح مبانی جدید سعی می کند، تفسیر و تبیین جدیدی از علیت ارائه دهد. همین امر سبب می شود دیدگاه او مورد استقبال متفکران پس از وی قرار بگیرد و مسیر تازه ای در این جهت به وجود آید. اما آن ها نیز بر اساس مبانی خویش می کوشند آن را به شیوه ای دیگر ارائه دهند تا ایرادات وارد بر دیدگاه های گذشته را مرتفع سازند تا اینکه، ملاصدرا با طرح نظریه خویش به اوج این مسیر رسیده و دیدگاه وی بعد از سهروردی نقطه عطف دیگری در تاریخ فلسفه به شمار رفته و زیربنای تأملات بعدی محسوب می شود.

مباحث مطرح شده در این رساله به شرح ذیل است: معرفی کتاب تقویم الایمان فضیلت شیعه مبادی حکمت و فلسفه تعریف و شرافت حکمت تعریف واجب الوجود بالذات معنای اضافه در مورد خداوند متعال واجب الوجود بالذات علت نمی خواهد نیازمندی عالم به مبداء واجب الوجود شیوه های مختلف فکری درشناخت مبداء هستی بحث در ذات و صفات خداوند متعال بحث در ماهیت خداوند متعال مفهوم واجب الوجود بالذات نمی تواند بیشتر از یک مصداق داشته باشد خداوند متعال جسم و جسمانی نیست خداوند متعال کثرتی ندارد تنها وحدت خداوند متعال حقیقی است وحدت خداوند متعال چگونه وحدتی است وحدت واجب الوجود بالذات صفات ممکنات تجلیات صفات حق تعالی هستند .

میرداماد (ره)، از عالمان برجسته امامیه در نیمه دوره صفویه است، وی حکیمی سترگ و عارفی بزرگ و نمونه کاملی از یک فیلسوفِ اشراقی ـ مشّایی به شمار می‌رود. علوّ رتبتِ وی در حکمت، تا حدّی بود که پس از ارسطو و فارابی، به او لقب <معلّم ثالث> دادند، وی فلسفه مشّایی یونان را با تبیین، بسط و تعلیقاتِ فارابی و ابن‏سینا، به طور کامل مطالعه کرد و همزمان، با ریاضاتِ عرفانی، تعالیم اشراقی ـ خسروانی سهروردی را با سیر آفاقی و انفسی خود، به کمال رساند و روی هم‌رفته تأثیراتِ اشراقی و عرفانی در افکار و آثار فلسفی وی، مجالی وسیع یافت. او، از دو طریق بر اندیشه‌های بعدِ خود، تأثیر گذاشت، یکی از طریق تربیتِ شاگردان متبحّر، که هر کدام از آنان، متأثّر از اندیشه‌های متعالی وی، آثار با ارزشی از خود برجای گذاشته‌اند و دیگری با نوشته‌ها و تألیفاتش که بیش از یکصد جلد کتاب و رساله بوده است. در این نوشتار، گوشه‌ای از آثار وی، به خصوص یک مجموعه‌ نفیس دستنویس بخط میرداماد (ره) در کتابخانه چستربیتی، بازنموده شده است.

نام ها و کنیه امام عصر (عج) مانند دیگر ویژگی های آن بزرگوار همواره مهم و در خور توجه بوده است. مساله مورد بحث، جواز، کراهت یا حرام بودن علنی کردن نام و کنیه امام مهدی (عج) است. از جمله نام های مبارک حضرت، «محمد» است. در یک دسته از روایات امامیه نه تنها به نام محمد تصریح نشده است، بلکه تصریحاتی دلالت بر حرام بودن علنی کردن این نام وجود دارد. در مقابل، روایاتی نیز هست که علنی کردن این نام حضرت را جایز دانسته اند و هر دو دسته روایات، مسند و صحیح اند. در میان دانشمند مشهور، حکیم میرداماد حرام بودن اعلان و نام گذاری به این اسم را برگزیده است و شیخ حر عاملی از حلال بودن اعلان و نام گذاری دفاع کرده است. این نوشتار بر آن است که این دو دیدگاه را بررسی کند و وجه جمعی ارائه دهد.