جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

انسان در جهان جایگاهی متفاوت دارد و نگاه نظام‌های‌ فکری به انسان متفاوت است. عارفان مسلمان نیز تفسیر خاص خود را از جایگاه و ماهیت انسان دارند. علاءالدوله سمنانی، از عرفا و متکلمان قرن هشتم هجری سلسله کبرویه در دوره ایلخانان مغول، در آثار خود اهمیت و ابعاد وجودی انسان را مطرح کرده است. این پژوهش در پی یافتن دیدگاه علاءالدوله درباره جایگاه انسان در هستی، چگونگی رابطه وجودی انسان با خداوند و ابعاد وجودی او است. به باور علاءالدوله، انسان به دلایل متعددی همچون استعدادهای خاص، جامعیت و خلافت از جایگاهی ویژه در میان موجودات بهره‌مند است. او انسان‌ها را به دو قسم انسان کامل و انسان حیوان تقسیم می‌کند. انسان کامل کامل‌ترین وجود در میان موجودات، علت غایی و علت بقای عالم است. دسته دوم نیز دارای مراتبی هستند. انسان دو بُعد جسم و روح دارد و روح دارای مراتبی و هر مرتبه ویژگی‌هایی را بازمی‌تاباند؛ علاءالدوله از این مراتب با عنوان لطایف هفت‌گانه یاد می‌کند.

هرچند نمی‌توان بررسی تاریخی دقیقی درباره خاستگاه تصوف خراسانی و تشخص آن در قرون اولیه دربرابر طریقت‌ها و مکاتب عرفانی عراق و شام صورت داد ولی می‌توان استقلال این مکتب را چه قبل و چه بعد از ابن‌عربی به رسمیت شناخت، تأثیر و تأثرات آن را در مواجهه با مکتب ابن‌عربی و شارحانش بررسی نمود، عرفان نظری آن را بیشتر شناخت و با عرفان نظری محیی‌ الدینی مقایسه کرد. اوج مخالفت‌های صوفیه را با وحدت وجود، می‌توان در عرفای خراسانی یافت؛ تا آنجا که دربرابر آن، نظریه «وحدت شهود» را مطرح کردند. به‌رغم این مخالفت‌ها، گرایش تدریجی عرفای خراسانی به ابن‌عربی نیز موضوع بسیار مهمی است. با در کنار هم گذاشتن حقایقی از این دست، می‌توان نظام فکری کاملاً متفاوتی برای صوفیانِ رسمیِ دارای سلسله در نظام‌های سنتیِ خانقاهی ترسیم کرد، دربرابر عرفان نظری ابن‌عربی و شارحانش. پیدایش نظریه «وحدت شهود» دربرابر وحدت وجود، تنها با بررسی این‌گونه از تفاوت‌ها قابل توجیه خواهد بود. انگیزه‌های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و مواردی از این دست، در برابر تفاوت‌های چشمگیر نظری رنگ می‌بازند و درنتیجه، بر عمق مخالفت‌های ابتدایی عرفای مکتب خراسان در این باب افزوده می‌شود.

موضوع انسان کامل و ولایت به عنوان دو موضوع کلیدی در سیر عرفان اسلامی از ابتدا مطرح بوده و محل اختلاف برخی از عرفا با یکدیگربوده است. این مفاهیم در ابتدای شکل‌گیری و سیر عرفان و تصوف اسلامی، چندان محل توجه نبوده و ییچیدگی خاصی نداشته و به مرور زمان و تقریبا در قرن شش و هفت به صورت مبسوط و مفصل و در قالب اصطلاحات متعدد و متنوع توسط عرفا ارائه شده است. علاء‌الدوله سمنانی یکی از مشاهیر عرفان در قرن هفت و هشت هجری و از مشایخ کبرویه در دوره اوج و رونق عرفان و تصوف با آرا و آموزه‌های عرفانی خاص خود مورد توجه بسیاری قرار گرفت. وی در موضوع انسان کامل، به صورت مبسوط بحثی را مطرح نکرده است و گفته‌ها و اقوال وی، ناظر بر جنبه جایگاه وجودی انسان در عالم به عنوان خلیفه خدا است و معتقد است با طی سلوک و عبور از مقامات و تحت ارشاد پیر، می‌تواند به جایگاه انسان کامل برسد. وی در موضوع ولایت، بر خلاف آن چیزی که ابن عربی بیان فرموده، معتقد به ختم ولایت نیست و در ضمن مباحث خود، آرای سایر عرفا در این موضوع را بیان و نقد می‌کند. این پژوهش با روش کتابخانه‌ای، پس از بیان مباحث مفهوم‌شناسی موضوع در صدد توضیح و تبیین جایگاه انسان کامل و ولایت در اندیشه و آثار شیخ علاء‌الدوله است. وی انسان را خلیفه الهی می‌داند که با سیر در مقامات عرفانی و گذر از لطایف سبعه و مراعات ارکان قصر ولایت و شروط آن، می‌تواند به مقام ولایت برسد.

مراقبه از جمله موضوعات مهم سلوک در سنت­های عرفانی مسیحیت و اسلام است. اینکه مراقبه حال است یا مقام. میان عارفان این دو سنت دینی تفاوت وجوددارد که در عرفان به­وفور از آن یادمی­شود. در میان عارفان این دو سنت می­توان از یوحنا صلیبی و علاءالدوله سمنانی یادکرد که درباره مراقبه سخن­گفته­اند و مقایسه نظرات این دو نتایج بدیعی را به­دنبال آورده­است. هر دو بر این باورند که برای تحقق مراقبه باید عزلت و خلوت درپیش­گرفت که بدون آن­ها نمی­توان به مراقبه دست­یافت. ضمن اینکه هر دو بر امر تمرکز، بی­توجهی به محیط اطراف، از خودبی­خود­شدن، تفکر برای رسیدن به قرب الاهی، توجه عاشقانه به خدا، نفی خواطر و حواس ظاهری، خود شناسی، صبر و استقامت در نیایش در تحقق مراقبه تأکیدکرده و آن­ها را از عوامل مهم مراقبه به­شمارآورده­اند. با وجود اینها از نظر یوحنا صلیبی فرد باید فقط با توجه به خدا، بدون انجام اعمال خاصی، مراحل را پیش­ببرد درحالی­که علاءالدوله سمنانی ذکر زبانی و قلبی را برای سالک در رسیدن به مراقبه ضروری­می­داند. نحوه ورود به مراقبه نیزاز دیدگاه این دو عارف متفاوت است. یوحنا صلیبی انجام مراقبه را به پله­های نردبان تشبیه­کرده و آن را به­صورت­کلی بیان­کرده، ولی شیخ علاءالدوله شرایط و روش­های ورود به مراقبه را با جزئیات بیشتر و واضح­تر بیان­نموده­است. در پردازش شیوه­های مراقبه یوحنا جزئی­نگرتر از سمنانی است و تفصیلات بیشتری را بیان­می­کند.

ترجمه ماشینی: تحلیلی نافذ از نوشته‌های عارفان بزرگ ایرانی در جست‌وجوی سپیده‌دم در سیر معنوی. سهروردی، سمنانی، نجم الدین کبری و صوفیان دیگر.

اندیشه‌های ابن‌عربی درباره «وحدت وجود» و به‌ویژه در عبارت «سبحان من اظهر الاشیاء و هو عینها» مخالفت‌های وسیعی را برانگیخت که مشهورترین آنها در نامه علاءالدوله سمنانی به عبدالرزاق کاشانی متبلور گشت. این مخالفت‌ها به پیدایش نظریه «وحدت شهود» علاءالدوله سمنانی در مقابل وحدت وجود انجامید و توسط میر سیدعلی همدانی (شاگرد نامدار علاءالدوله) و بزرگانی مانند سیدمحمد گیسودراز و شیخ‌‌احمد سرهندی در شبه‌قاره هند رواج یافت.

نظریه وحدت وجود یکی از اندیشه‌های اساسی عارفان مسلمان است که از سده‌های نخستین شکل‌گیری تصوف و عرفان اسلامی در بیان و نوشته‌های ایشان به آن اشاره شده است. با ظهور ابن‌عربی در قرن هفتم هجری این نظریه از تحلیل‌ها و تبیین‌های دقیق و منسجم تری برخوردار شد و بن‌مایه اصلی مکتب عرفانی وی را تشکیل داد. پس از ابن‌عربی، قونوی و دیگر شارحان اندیشه‌های وی به تثبیت و تحلیل عقلانی نظریه وحدت وجود پرداختند. تا جایی که دیدگاه ابن‌عربی میان مشایخ تصوف و عرفان مقبولیت فراگیری پیدا نمود. در این میان شیخ علاءالدوله سمنانی(م736 ق) و سید محمد گیسودراز(م825 ق) و شیخ احمد سَرهِندی (م 1034 ق) از مشایخ تأثیرگذار خراسان و شبه قاره هند مقابله جدی با وحدت وجود ابن‌عربی نموده‌اند. انتقادات ایشان ناظر به: 1ـ استعمال قید اطلاق بر وجود خداوند 2ـ یکی دانستن حق و خلق 3ـ متصف شدن خداوند به صفات مذموم 4ـ حلول و اتحاد حق با خلق و 5ـ قرب، معیت، سریان و احاطه ذاتی حق نسبت به عالم می‌باشد. سمنانی و به پیروی وی، گیسودراز و سرهندی از طرفداران نظریه وحدت شهود در مقابل وحدت وجود می‌باشند. در پژوهش حاضر پس از تبیین نظریه وحدت وجود با توجه به آثار ابن‌عربی و شارحان مکتبش و نیز بیان آراء وجودشناسی و انتقادات سمنانی و گیسودراز و سرهندی، در مقام تحلیل و نقد انتقادات، این نتیجه حاصل شده که ایرادات ایشان برخاسته از 1ـ شرایط فرهنگی و اجتماعی زمانه و در نتیجه تفکیک اعتقادات دین اسلام از هندوئیسم و بودیسم بوده است. همچنین2ـ عدم وصول به عمق کلام ابن‌عربی در اطلاق مقسمی وجود و3ـ خلط میان اعتبارات وجود (قسمی و مقسمی)4ـفضای تنزیهی حاکم بر نظام وجودشناسی سه عارف فوق الذکر از مواردی است که در مقام تحلیل و بررسی مورد توجه قرار گرفته است.

علاء الدوله‌ سمنانی‌، عارف‌ قرن‌ هشتم‌ هجری‌، بر آن‌ بوده‌ است‌ که‌ در پایان‌ عمر تفسیر باطنیِ کاملی‌ در 24جلد بر قرآن‌ بنویسد ؛ او این‌ قصد خود را با تکمله‌ای‌ که‌ بر تفسیر عرفانی‌ نجم‌ الدین‌ رازی‌، معروف‌ به‌ بحرالحقائق‌ و المعانی‌، می‌نویسد، عملی‌ می‌سازد و در همان‌ جا یاد آور می‌شود که‌ این‌ جلد به‌ منزله‌ جلد نخست‌ از تفسیر مفصّل‌ «مطلع‌ النُّقط‌ و مجمع‌ اللُّقط‌» خواهد بود. تفسیر علاء الدوله‌ از سوره‌ طور آغاز می‌شود و تا پایان‌ قرآن‌ ادامه‌ می‌یابد، ولی‌ در همان‌ آغاز، سوره‌ فاتحه‌ را نیز (به‌ رغم‌ اینکه‌ در تفسیر بحر الحقائق‌ و المعانی‌ رازی‌، تفسیر شده‌ بود) تأویل‌ می‌کند. تکمله‌ علاء الدوله‌ سمنانی‌ ضمناً این‌ نکته‌ را به‌ اثبات‌ می‌رساند که‌ بر خلاف‌ پندار برخی‌ معاصرین‌، تفسیر بحر الحقائق‌ و المعانی‌ از آن‌ نجم‌ الدین‌ کبری‌ نیست‌. در پایان‌ این‌ مقاله‌، مقایسه‌ای‌ میان‌ نثر علاء الدوله‌ و نجم‌ رازی‌ تفسیر صورت‌ گرفته‌ است‌.

نظریۀ وحدت وجود از اساسی‌ترین آموزه‌های تصوف و عرفان اسلامی‌ است. از نگاه عارفان مسلمان، موجود حقیقی تنها خداست و مخلوقات، ظهورات و شئونات آن موجود حقیقی هستند. این اندیشه از همان دورۀ نخست شکل‌گیری عرفان اسلامی ‌مطرح بوده و با ظهور ابن‌عربی از تبیین‌های دقیق‌تری برخوردار شد. شیخ علاءالدوله سمنانی، از عارفان تأثیرگذار سدۀ هشتم هجری، با این نظریه مخالفت کرده است. در این مقاله، با روش تحلیلی پس از اشاره به احوال و آثار سمنانی و وضعیت زمانۀ وی، انتقاداتش درباره نظریۀ وحدت وجود را بررسی و نقادی کرده‌ایم. در‌نتیجه برآنیم که سمنانی به‌واسطۀ اعتقادش به ضرورت تفکیک میان آموزه‌های دین اسلام و آیین‌های هندی همچون بودیسم و جلوگیری از بروز انحراف در توحید اسلامی، و به سبب نرسیدن به عمق کلام ابن‌عربی دربارۀ وجود مطلق مقسمی ‌و تنزیۀ نهفته در آن و نیز خلط میان اعتبارات وجود، کلام وی در موضوع وحدت وجود را نقد کرده و به وحدت شهود قائل شده است. سمنانی وحدت شهود را نیز کمال نهایی سلوک ندانسته و مقام عبودیت را آخرین منزل از منازل سلوک عرفانی می‌داند

پژوهش حاضر به بررسی دیدگاه­های ابن­عربی و علاءالدوله سمنانی دربارة مسألة رؤیا پرداخته است. ابن­عربی که کاشف عالم خیال بوده، با ارتباط دادن عالم خیال- خیال منفصل- و رؤیا- خیال متصل- به این مسأله پرداخته است. از سوی دیگر علاءالدوله سمنانی، قائل به اهمیت رویا در سلوک بوده و به نقش و اهمیت شیخ در ارتباط با آن معتقد بوده است و رؤیا را به لطایف سبعه که از مهم­ترین مسائل در تفکر وی بوده، ربط داده است. دو عارف در بحث رؤیا دربارة بینندة رؤیا، خود رؤیا و اضغاث احلام دیدگاه­هایی را مطرح کرده­اند. علل تفاوت دیدگاه­های آن دو عارف را می­توان در سطح عمیق­تری ناشی از تفاوت نگرش­ آنان در حوزه­های عملی و نظری و دیدگاه­های معرفت­شناختی و هستی­شناختی دانست که تأثیر آن در رویکرد آن دو و تحلیل­هایشان در باب رویا دیده می­شود. این پژوهش به شیوة تحلیلی به مقایسة اقوال و نظرات این دو عارف بزرگ و با هدف فهم شباهت و تفاوت دیدگاه این دو، در مسألة رؤیا صورت گرفته است.