جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

رساله حاضر به بررسی مفهوم معاد و زندگی پس از مرگ در اندیشه‌های شیخ علاءالدوله سمنانی و سید حیدر آملی می‌پردازد. هرچند پیروان ادیان مختلف بر اصل بازگشت به زندگی پس از مرگ توافق دارند، اما در چگونگی تحقق آن و ماهیت زندگی اخروی تفاوت‌های قابل توجهی وجود دارد. برخی معاد را صرفاً روحانی و برخی دیگر آن را جسمانی می‌دانند. این تنوع در تفسیر معاد ریشه در تفاوت‌های بنیادین میان مکاتب فکری دارد. در قرآن نیز آیات متعددی به موضوع معاد پرداخته شده است که اهمیت آن را در آموزه‌های دینی نمایان می‌سازد. در عرفان اسلامی، معاد به بازگشت روح به مبدأ اصلی خود، یعنی خداوند، اشاره دارد. سمنانی و آملی هر یک به تبیین نظام هستی و معاد پرداخته و قیامت را به عنوان مقدمه‌ای برای معاد در نظر می‌گیرند. سمنانی بر وجود قیامت‌های متعددی تأکید دارد و آملی نیز معاد را فرآیندی چندلایه می‌داند که شامل قیامت‌های آفاقی و انفسی است. این پژوهش به تحلیل و تطبیق دیدگاه‌های این دو عارف بزرگ در زمینه معاد و مفاهیم وابسته به آن می‌پردازد.

مقالۀ حاضر به بررسی دیدگاه‌های شیخ علاءالدوله سمنانی، فقیه و عارف قرن هفتم و هشتم هجری، در نقد ابوعلی سینا و حکما می‌پردازد. سمنانی با رویکردی توصیفی- تحلیلی، مبانی فلسفی و عرفانی را بررسی می‌کند. این پژوهش با استفاده از شیوۀ تحقیق کتابخانه‌ای و روش توصیفی‌تحلیلی انجام شده و هدف آن ارائۀ دیدگاه سمنانی به‌عنوان یک صوفی دربارۀ ابوعلی سینا به‌عنوان یک فیلسوف است. سمنانی در نقد نظریات مختلف در زمینه‌های کلامی، فلسفی و عرفانی، انتقادات جدی به آرای ابوعلی سینا وارد کرده و او را در زمرۀ حکما و پیروان حکمت یونانی قرار می‌دهد. به اعتقاد سمنانی، سخنان حکما در بسیاری موارد غلط و بی‌اساس است که بیشتر بر مبنای عقل و برخلاف مذهب سنت و جماعت است. سمنانی در چهار مسئلۀ کلیدی، شامل علم خدا به جزئیات، قدیم بودن عالم، انکار معاد جسمانی و تنعم و تألم روح در قیامت، به منازعت با آرا و اندیشه‌های ابن سینا می‌پردازد و براساس مشی کلامی و عرفانی خود به آن‌ها پاسخ می‌دهد. در بررسی آرای سمنانی و ابن‌سینا، تفاوت‌های بنیادینی در رویکردهای کلامی و فلسفی آن‌ها مشهود است. سمنانی، به‌عنوان یک عارف و متکلم، بر آموزه‌های دینی تأکید می‌کند و علم خدا را جامع و حادث بودن عالم را می‌پذیرد، درحالی‌که؛ ابن‌سینا با تفسیر کلی از علم خدا و تأکید بر پیچیدگی‌های حدوث و معاد روحانی، رویکردی فلسفی و آزاداندیشانه دارد.

شیخ علاء‌الدوله سمنانی از مفسّران عرفانی قرآن ضمن به‌کارگیری آیات و روایات در آثار خود، دو نوع رویکرد تأویل‌پذیری و عدم تأویل‌پذیری درباره آیات دارد. وی با تفسیر ‌و ‌تأویل آیات متشابه، مخالف، اما نسبت به سایر آیات موافق است. او برخلاف بیشتر مفسّران، معتقد است که اضغاث احلام، نیازمند تفسیر و تأویل‌اند و از تفسیر ‌و ‌تأویل درحوزه‌های اصول و فروع دین، مکاشفات عرفانی،حروف، آیات و روایات استفاده می‌کند. وی تأویل را راهی برای عدم تکفیر مسلمانان، جذب دیدگاه‌های مختلف در دین اسلام ، نیفتادن در ورطه تناسخ و تعبیر مکاشفات عرفانی می‌داند. سنجش صحت تأویل ‌و‌ تفسیر از نظر وی، مطابقت با قرآن، حدیث، واقعیت، لغت عرب و عقل است. تفسیر وی ذوقی، بدون حشو و زواید، دارای رگه‌هایی از علم کلام، مشابهت و تأثیرپذیری از تفسیر ابن‌عربی و شارحانش است. این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی در پی واکاوی جایگاه تفسیر و تأویل در نزد این عارف است.

با رشد و تقویت نظریۀ ولایت در تصوف و عرفان اسلامی، پیرامون زندگی اولیاءالله، به ویژه دربارۀ نحوۀ زندگی قطب، سایه روشن هایی فراوان و حواشیی گوناگون نیز شکل گرفت. هرکدام از این سایه روشن ها، بخشی از کنجکاوی مردم برای آشنایی هرچه بیشتر با اولیاءالله و چگونگی زندگی ایشان را بیان می کنند. این حواشی، اموری متعدد نظیر نحوۀ زندگی اولیا، مسکن و مدفن اقطاب، مرگ قطب و چگونگی انتخاب جانشین، میزان قدرت اولیا در تصرف احوال و امور خارجی، سیر و سیاحت ایشان و مسائلی نظیر آن را شامل می شوند. در این مقاله سعی برآن خواهد بود تا ضمن تبیین مهمترین نمونه های این سایه روشن ها، معروفترین مسائل مرتبط با این مفاهیم، مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرند

فاقد چکیده

یکی از مباحث مطرح در جهان‌بینی عرفانی، بحث تجلی و ظهور حق تعالی در جهان است. شیخ علاءالدوله سمنانی، یکی از عرفای برجسته قرن هشتم هجری است که ایدۀ تجلی در مهم‌ترین کتابش، العروه، جایگاه ویژه‌ای دارد. در این جستار به ‌شیوۀ توصیفی-تحلیلی و با بیان انواع تجلی و اصطلاحات و تمثیل‌های خاص آن نزد ابن‌عربی کوشیده‌ایم تا به استناد شواهدی از العروه نشان دهیم که سمنانی انواع تجلی و اصطلاحات مربوط به آن را از ابن‌عربی ‌وام گرفته‌است. این پژوهش، معلوم می‌دارد که منبع اصلی سخنان علاءالدوله در باب تجلی، افکار ابن‌عربی است و از این‌رو باید دیدگاه رایج را دربارۀ رابطۀ علاءالدوله با ابن‌عربی تصحیح کرد. شیخ سمنانی با وجود مخالفت مشهورش با ابن‌عربی در مسأله وحدت وجود، در اندیشۀ تجلی به‌ راه او رفته‌است. در عین حال، ایدۀ تجلی در کتاب العروه، متأثر از عقاید اشعری و در ارتباط وثیق با آموزه‌های مربوط به علم و ارادۀ الهی تشریح شده‌است؛ نکته‌ای که توجه به آن، برخی از ادعاها دربارۀ شیعه بودن سمنانی را به چالش می‌کشد.

انسان در جهان جایگاهی متفاوت دارد و نگاه نظام‌های‌ فکری به انسان متفاوت است. عارفان مسلمان نیز تفسیر خاص خود را از جایگاه و ماهیت انسان دارند. علاءالدوله سمنانی، از عرفا و متکلمان قرن هشتم هجری سلسله کبرویه در دوره ایلخانان مغول، در آثار خود اهمیت و ابعاد وجودی انسان را مطرح کرده است. این پژوهش در پی یافتن دیدگاه علاءالدوله درباره جایگاه انسان در هستی، چگونگی رابطه وجودی انسان با خداوند و ابعاد وجودی او است. به باور علاءالدوله، انسان به دلایل متعددی همچون استعدادهای خاص، جامعیت و خلافت از جایگاهی ویژه در میان موجودات بهره‌مند است. او انسان‌ها را به دو قسم انسان کامل و انسان حیوان تقسیم می‌کند. انسان کامل کامل‌ترین وجود در میان موجودات، علت غایی و علت بقای عالم است. دسته دوم نیز دارای مراتبی هستند. انسان دو بُعد جسم و روح دارد و روح دارای مراتبی و هر مرتبه ویژگی‌هایی را بازمی‌تاباند؛ علاءالدوله از این مراتب با عنوان لطایف هفت‌گانه یاد می‌کند.

هرچند نمی‌توان بررسی تاریخی دقیقی درباره خاستگاه تصوف خراسانی و تشخص آن در قرون اولیه دربرابر طریقت‌ها و مکاتب عرفانی عراق و شام صورت داد ولی می‌توان استقلال این مکتب را چه قبل و چه بعد از ابن‌عربی به رسمیت شناخت، تأثیر و تأثرات آن را در مواجهه با مکتب ابن‌عربی و شارحانش بررسی نمود، عرفان نظری آن را بیشتر شناخت و با عرفان نظری محیی‌ الدینی مقایسه کرد. اوج مخالفت‌های صوفیه را با وحدت وجود، می‌توان در عرفای خراسانی یافت؛ تا آنجا که دربرابر آن، نظریه «وحدت شهود» را مطرح کردند. به‌رغم این مخالفت‌ها، گرایش تدریجی عرفای خراسانی به ابن‌عربی نیز موضوع بسیار مهمی است. با در کنار هم گذاشتن حقایقی از این دست، می‌توان نظام فکری کاملاً متفاوتی برای صوفیانِ رسمیِ دارای سلسله در نظام‌های سنتیِ خانقاهی ترسیم کرد، دربرابر عرفان نظری ابن‌عربی و شارحانش. پیدایش نظریه «وحدت شهود» دربرابر وحدت وجود، تنها با بررسی این‌گونه از تفاوت‌ها قابل توجیه خواهد بود. انگیزه‌های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و مواردی از این دست، در برابر تفاوت‌های چشمگیر نظری رنگ می‌بازند و درنتیجه، بر عمق مخالفت‌های ابتدایی عرفای مکتب خراسان در این باب افزوده می‌شود.

موضوع انسان کامل و ولایت به عنوان دو موضوع کلیدی در سیر عرفان اسلامی از ابتدا مطرح بوده و محل اختلاف برخی از عرفا با یکدیگربوده است. این مفاهیم در ابتدای شکل‌گیری و سیر عرفان و تصوف اسلامی، چندان محل توجه نبوده و ییچیدگی خاصی نداشته و به مرور زمان و تقریبا در قرن شش و هفت به صورت مبسوط و مفصل و در قالب اصطلاحات متعدد و متنوع توسط عرفا ارائه شده است. علاء‌الدوله سمنانی یکی از مشاهیر عرفان در قرن هفت و هشت هجری و از مشایخ کبرویه در دوره اوج و رونق عرفان و تصوف با آرا و آموزه‌های عرفانی خاص خود مورد توجه بسیاری قرار گرفت. وی در موضوع انسان کامل، به صورت مبسوط بحثی را مطرح نکرده است و گفته‌ها و اقوال وی، ناظر بر جنبه جایگاه وجودی انسان در عالم به عنوان خلیفه خدا است و معتقد است با طی سلوک و عبور از مقامات و تحت ارشاد پیر، می‌تواند به جایگاه انسان کامل برسد. وی در موضوع ولایت، بر خلاف آن چیزی که ابن عربی بیان فرموده، معتقد به ختم ولایت نیست و در ضمن مباحث خود، آرای سایر عرفا در این موضوع را بیان و نقد می‌کند. این پژوهش با روش کتابخانه‌ای، پس از بیان مباحث مفهوم‌شناسی موضوع در صدد توضیح و تبیین جایگاه انسان کامل و ولایت در اندیشه و آثار شیخ علاء‌الدوله است. وی انسان را خلیفه الهی می‌داند که با سیر در مقامات عرفانی و گذر از لطایف سبعه و مراعات ارکان قصر ولایت و شروط آن، می‌تواند به مقام ولایت برسد.

مراقبه از جمله موضوعات مهم سلوک در سنت­های عرفانی مسیحیت و اسلام است. اینکه مراقبه حال است یا مقام. میان عارفان این دو سنت دینی تفاوت وجوددارد که در عرفان به­وفور از آن یادمی­شود. در میان عارفان این دو سنت می­توان از یوحنا صلیبی و علاءالدوله سمنانی یادکرد که درباره مراقبه سخن­گفته­اند و مقایسه نظرات این دو نتایج بدیعی را به­دنبال آورده­است. هر دو بر این باورند که برای تحقق مراقبه باید عزلت و خلوت درپیش­گرفت که بدون آن­ها نمی­توان به مراقبه دست­یافت. ضمن اینکه هر دو بر امر تمرکز، بی­توجهی به محیط اطراف، از خودبی­خود­شدن، تفکر برای رسیدن به قرب الاهی، توجه عاشقانه به خدا، نفی خواطر و حواس ظاهری، خود شناسی، صبر و استقامت در نیایش در تحقق مراقبه تأکیدکرده و آن­ها را از عوامل مهم مراقبه به­شمارآورده­اند. با وجود اینها از نظر یوحنا صلیبی فرد باید فقط با توجه به خدا، بدون انجام اعمال خاصی، مراحل را پیش­ببرد درحالی­که علاءالدوله سمنانی ذکر زبانی و قلبی را برای سالک در رسیدن به مراقبه ضروری­می­داند. نحوه ورود به مراقبه نیزاز دیدگاه این دو عارف متفاوت است. یوحنا صلیبی انجام مراقبه را به پله­های نردبان تشبیه­کرده و آن را به­صورت­کلی بیان­کرده، ولی شیخ علاءالدوله شرایط و روش­های ورود به مراقبه را با جزئیات بیشتر و واضح­تر بیان­نموده­است. در پردازش شیوه­های مراقبه یوحنا جزئی­نگرتر از سمنانی است و تفصیلات بیشتری را بیان­می­کند.