جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از باورهای قطعی مسلمانان این است که با پیامبر گرامی اسلام« صلی الله علیه وآله و سلم » باب نبوت و رسالت برای همیشه بسته شده و پس از آن حضرت کسی به عنوان پیامبر ظهور نخواهد کردوخاتمیت تحقق می یابد. پس از پیامبر اسلام تبیین و تبلیغ دین توسط امامان معصوم و اوصیاء به حق آن حضرت انجام خواهد شد. اصل و اساس خاتمیت بر چند پایه استوار است که عبارتند از جاودانگی و جامعیت و دارای مراتب بودن دین اسلام و این که کمال دین، آن را جاودانه نموده و پس از طی مراحل و مراتب مختلف به عنوان دین کامل در اسلام تجلی یافته است. برخی از نویسندگان معاصربر این باورند که وحی مربوط به دوران غریزه است و حاکمیت آن تا زمان ظهور اسلام حجیت خود را حفظ نمود، ولی با ظهور عقل تجربی و استقرایی پیوستگی آن با عالم ماوراء طبیعت پایان یافته و باید به چشم یک تجربه کاملاً طبیعی بدان نگریسته و مورد نقد قرار داد وسروش معتقد است پس از پیامبر و ختم نبوت ولایت هیچکس دیگری از ارزش و اعتبار برخوردار نیست ولی ادعای ایشان از استحکام لازم برخوردار نیست .این روشنفکران تحلیل و تفسیری از خاتمیت مطرح کرده اند که با دلایل عقلی و نقلی سازگاری نداردو نتایج نادرستی از آن بروز یافته است .بدین جهت مورد نقد قرار گرفته است.

محمد اقبال لاهوری، از متفکران شبه‌قاره هند و تأثیرگذار بر نحله‌های مختلف فکری است.، او گرچه اندیشه‌های بدیع مختلفی داشت لیکن تفکر وی بیشتر با «پروژة تجدید بنای دینی در اسلام» شناخته می‌شود. تحقیق حاضر در پی واکاوی تلقّی اقبال از فلسفه‌ی اسلامی با روش تحلیلی- انتقادی است. با بررسی آثار منثور و منظوم اقبال، به این نتیجه می‌رسیم که وی هیچ‌گاه ماهیت فلسفه‌ی اسلامی را درست نشناخته و توضیح کاملی نداده است؛ بلکه وقتی از فلسفه‌ی اسلامی سخنی به‌میان می‌آورد یا منظورش بحث عقل به معنای عام است، یا به دانش تجربی و گاهی به شخصیت‌های فلسفی اشاره می‌کند؛ از طرفی اقبال در دوره‌های مختلف زندگی‌اش تلقّی‌های مختلفی از فلسفة اسلامی ارائه داده است و سرانجام بعد از طرح پروژة تجدید بنای دینی، فلسفة اسلامی را یونانی‌مآبی و متاثر از آن تلقّی کرده است. اقبال، سنت فلسفی در جهان اسلام را در بهترین حالت نیمه‌راهِ رسیدن به حقیقت می‌داند. این تلقّی با اشکالات جدی مانند عدم تعریف منطقی فلسفه‌ی اسلامی، عدم توجه به نحوة ورود فلسفه در جهان اسلام و میراث فارابی، عدم توجه به جنبه‌های مفید و مثبت فلسفه در اسلام، ترجیح غیر منطقی و گاه خطر آفرین تفکرات رقیب بر فلسفه و یکسان دانستن تلقّی همة فلاسفة اسلامی نسبت به یونان، مواجه است.

محمد اقبال لاهوری از مصلحان مسلمانی است که اندیشه‌های اصلاح‌گرایانه‌اش، انعکاسی جهانی داشته است و در ردیف متفکرانی چون سید جمال قرار دارد. این مقاله کوشیده با تمرکز بر اندیشه‌های اقبال لاهوری و بررسی زمینه‌هایی که اقبال درآن قرار داشته و نیز مبانی فلسفی اندیشۀ او، چارچوبی را که در آن به نظریه‌پردازی پرداخته است، بازسازی نماید وچگونگی تأثیر آنها بر اندیشه‌اش را نشان دهد. این نوشتار بر آن است که نواندیشی اقبال تحت تاثیر غرب‌گرایی سیداحمدخان از یک طرف و نیز مبارزات ضد استعماری و اندیشه وحدت‌گرایانه سید جمال از طرف دیگر، شکل گرفته است. هم‌چنین اقبال در معرفت‌شناسی با تأثیرپذیری از فضای غلبۀ حس‌گرایی عصر خود و با نگاهی سطحی به میراث فلسفی جهان اسلام تلاش کرده میان دیدگاه متفکران مسلمان و فلاسفه غرب، به نحوی پیوند ایجاد کند. ره‌آورد این شیوه، بازسازی وتهذیب دین، مبتنی بر معرفت حسی ـ ‌تجربی و ارائۀ دینی روشنفکرانه است.

اقبال لاهوری یکی از اندیشمندان دورۀ معاصر و از پیشگامانی است که با توجه به الزامات عصر جدید، راه‌های سنتی را در دفاع از دین ناکافی، بلکه مضر می‌دانست. او تلاش کرد ضرورت و درستی آموزه‌های دین را به ‌شیوه‌ای نو، موجه و پذیرفتنی کند. این تحقیق که به‌ شیوۀ توصیفی ـ انتقادی صورت‌بندی شده است، نخست خرده‌گیری‌های اقبال بر فلسفه، کلام و عرفان اسلامی را تبیین نموده و آن‌گاه بعد از بیان طرح اقبال، آن را نقد کرده است. در طرح ابداعی اقبال، به‌منظور دفاع از دین، ابتدا باید علوم تجربی را به‌کار گرفت. آن‌گاه «تجربۀ دینی» را به ‌خدمت درآورد و سپس به مباحث اجتماعی دین توجه کرد. نتایج تحقیق نشان داد که توجه اقبال به دانش تجربی و ضرورت استفاده از آن در کلام، پذیرفتنی و بایسته است؛ اما سخن او دربارۀ کنار نهادن فلسفه و کلام سنتی، صحیح نیست.