جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این مقاله در بارۀ یکی از احادیث امام کاظم در بارۀ نصّ بر امامت امام رضا؟عهما؟ است که منابع حدیثی معتبر شیعی آن را به دو صورت ثبت کرده‌اند: «نحلته کنیتی» و «نحلته کتبی». نگارندۀ مقاله، منابع هر دو نقل را آورده، و برای تأیید هر کدام، دلائلی ذکر می‌کند. در نهایت به احتمال زیاد، نقل دوم را ترجیح می‌دهد.

تجهیز امام معصوم(ع) متوفی بدست امام معصوم در قید حیات یکی از مباحثی است که در اندیشه کلامی و فقهی شیعه مورد توجه قرار گرفته است. در این نوشتار با شیوه توصیفی تحلیلی به بررسی تطبیقی باور اعتقادی دو مکتب قم و بغداد در این خصوص پرداخته می‌شود. با بررسی رویکرد و دیدگاه دو مکتب قم و بغداد روشن می‌شود که مکتب قم با تَعبُد و التزام به روایات، تجهیز معصوم متوفی بدست معصوم بعدی را به عنوان قاعده‌ای قطعی، تغییرناپذیر و فرا زمانی و فرا مکانی می‌شناسد؛ حال آنکه فقهای متکلم مکتب بغداد بر خلاف فقهای محدث مکتب قم، نه تنها روایات وارده در خصوص تجهیز معصوم را در حوزه اخبار آحاد قرار می‌دهند؛ بلکه قطعیت و تغییرناپذیری این مسئله را به عنوان یک قاعده‌ی مسلم کلامی و فقهی نمی‌پذیرند. مکتب بغداد ضمن آنکه اولویت تجهیز معصوم را بدست معصوم بعدی پذیرفته است، اما آن را به درجه‌ای از قطعیت ارتقا نداده است تا در صورتی که برای امام زنده در تجهیز امام متوفی موانع و محدودیت‌هایی به وجود آمد، همچنان خود را ملتزم و متعبد به این قاعده بداند. مکتب متکلمان و محققان، قائل به تجهیز امام حسین، امام کاظم و امام رضا(ع) بدست معصوم بعدی نیست. از گزارش‌های تاریخی نیز چنین درک می‌شود که متولی تجهیز امام کاظم(ع) یکی از دوستان آن حضرت بوده است.

همانا خوف و رجاء دو بال برای پرواز معنوی مقربان به هر مقام پسندیده و دو مرکوب برای پیمودن هر گردنه‌ی ظلمانی است، بنابراین عنان روح الجنان را، کسی که از رجاء دور باشد و بار او سنگین از بددلی و شوربختی اعضاء و جوارح باشد، به دست نمی‌گیرد، مگر با دستاویز رجاء، و از آتش دردناک دوزخ درامان نخواهد بود کسی که از انواع شهوات و اقسام لذات پوشیده باشد، مگر با تازیانه‌ی خوف و غلبه‌ی قهر. خشیت در قرآن کریم تنها برای انسان به کار نرفته است، بلکه برای جماد نیز استفاده شده است، چنان که می‌فرماید: «چه آنکه از پاره‌ای سنگها نهرها بجوشد و برخی دیگر از سنگها بشکافد و آب از آن بیرون آید و پاره‌ای از ترس خدا فرود آیند، و خدا از کردار شما غافل نیست.» در اینجا سنگ از خوف حق تعالی فرود می‌آید، در مقابل دل‌های بعضی از انسان‌ها از سنگ سخت‌تر است. لفظ خشیت 48 بار در قرآن کریم وارد شده است، گاه ترسیدن مردم از خدا و گاه ترسیدن مردم از مردم. همچنین روش ما از نوع گردآوری و توصیفی است، به این صورت که محقق پس از گردآوری آیاتی که در آنها لفظ خشیت وارد شده است، می‌کوشد چگونگی به کار بردن آنها را توسط امام کاظم (علیه السلام) در زندگی شریف خود مورد مطالعه قرار دهد. به این ترتیب چند نتیجه حاصل شد از جمله این که: مترادف‌‌های چندی برای خشیت یافت شد که با الفاظی مانند خوف، خشیت، رهب، رعب، وجل، وجف، هرع، فزع از آنها یاد شده است. همچنین چند روش لغوی و نگارشی شناسایی شد که بیان‌کننده‌ی آثار خوف و اثر آن در نفس خواننده شمرده می‌شود.

شناخت تاریخ حدیث شیعه در فهم صحیح سخنان ائمه معصومین (ع) نقش به‏سزایی دارد. امامان شیعه در همه اعصار به ترویج فرهنگ الهی در میان جامعه خود اهتمام ورزیده‌اند؛ از جمله آنان امام کاظم (ع) است که هر چند با شرایط سخت دوران عبّاسی روبرو بود، اما علی‏رغم آن، نشر احادیث به صورت مستقیم و شفاهی یا مکاتبه، مناظره، احتجاج و پرسش و پاسخ از ناحیه ایشان ادامه داشته است. امام کاظم (ع) در برابر فرقه‌های گوناگون مواجه بوده است اما مواضعی متفاوت با مواضع امام صادق (ع) اتخاذ نموده‌اند تا مدرسه پر رونق امام صادق (ع) رو به افول نگراید. اکنون از امام کاظم (ع) علی‌رغم اختناقات عدیده عبّاسیان بر امام (ع)، دو هزار حدیث باقی مانده است. توجّه به تاریخ تحوّلات حدیث در زمان امام موسی کاظم (ع) و جوّ سیاسی آن دوران، مورد توجّه جدّی محقّقان متقدّم و متأخّر شیعه در تبیین تاریخ حدیث عصر امام کاظم (ع) بوده است، از جمله «شیخ طوسی»، «نوبختی»، «طبرسی»، «شیخ عبّاس قمی»، در کتب خود و از معاصران دکتر «احمد پاکتچی» در دائره المعارف بزرگ شیعه، مدخل اصحاب حدیث مطالب عمده‌ای را به نگارش درآورده‌اند. مستشرقین شیعه‌پژوه نیز مانند «دوایت دونالدسون»، «حامد الگار»، «هاینس هالم»، «اتان کلبرگ» و «سلیمان کتانی» درباره این امام بزرگوار (ع) مقاله‌هایی در دائره المعارف اسلام لیدن و کتب مستقل خود به رشته تحریر درآورده‌اند. از نظر کلیّه این محقّقان، اوج تاریخ حدیث شیعه و تأثیرگذارترین دوره در حیات تاریخ شیعه، دوران امام کاظم (ع) است. از میان مستشرقان حدیث‌پژوه، «اتان کلبرگ» تاریخ حدیث شیعه را به طور کامل تفسیر و تبیین نموده و مقاله نسبتاً طولانی در مورد امام کاظم (ع) به رشته تحریر درآورده است و از 150 اثر متعلق به 67 خاورشناس شیعه‌پژوه، بیشترین تعداد از آثار وی است که او را معروف‌ترین و بزرگ‌ترین شیعه‌شناس غربی نموده ‌است. در پژوهش حاضر در پی پاسخ به این سؤالات بوده‌ایم که چگونگی تاریخ حدیث در دوره امام موسی کاظم (ع) را از نظر محقّقان شیعه و مستشرقان، خصوصاً «اتان کلبرگ» مورد بررسی قرار داده و به سؤالاتی همچون علل توجّه محقّقان مسلمان و خاورپژوهان به تاریخ حدیث در زمان امام موسی کاظم (ع)، پاسخ دهیم. در این پژوهش تغییر روند حدیث در دوره امام موسی کاظم (ع) به عنوان عصری خاص در میان ائمّه (علیهم السّلام) مستند به آراء محقّقان مسلمان و شیعه‏پژوهان غربی را تببین نموده و به این نتیجه رسیدیم که از نظر هر دو گروه عواملی همچون پدید آمدن انشعابات، ظهور فرقه‌های انحرافی، مصادف بودن امامت امام کاظم (ع) با چهار خلیفه عبّاسی و فشار حاکم بر شیعیان در قرن دوّم و رعایت تقیّه، بر تضییق نشر حدیث اثر مستقیم داشته است. محققان مسلمان کلیّه عوامل مؤثر بر پیشرفت و تضییق روند تغییر حدیث را مورد بررسی قرار داده‌اند؛ اما شیعه‌پژوهان غربی صرفاً بر برخی از این عوامل تمرکز کرده و تمامی زوایای تاریخ حدیث در عصر امام کاظم (ع) را مورد تدقیق قرار نداده‌اند. این تحقیق بر اساس روش تحلیلی- توصیفی و تطبیقی، و بر اساس منابع مکتوب و نرم‌افزاری تدوین گردیده است.

امام کاظم، هفتمین امام شیعیان، در یکی از سخت‌ترین ادوار تاریخی می‌زیستند. سؤال این تحقیق آن است که «اقدامات سیاسی امام کاظم در منابع تاریخی تا قرن پنجم چیست؟» این تحقیق با روش «توصیفی، تحلیلی، استنباطی» در تلاش است تا اولاً، اقدامات سیاسی این امام را دسته‌بندی نماید و ثانیاً، این اقدامات را به‌صورت مطالعه تطبیقی در شش کتاب تاریخی شیعه و شش کتاب تاریخی اهل سنت بررسی کند تا به هدف بررسی سیاست‌های امام کاظم در منابع تاریخی تا پایان قرن پنجم نایل گردد. نتیجه این تحقیق آن است که در منابع تاریخی، اقدامات سیاسی امام کاظم7 در قالب شش دسته قرار می‌گیرد: اقدامات سیاسی - علمی، اقدامات سیاسی در جهت آشکار کردن چگونگی غصب خلافت، اقدامات سیاسی در تقابل با قتل شیعیان و ظلم و جور، اقدامات سیاسی در مقابله با فرقه‌های گمراه، اقدامات سیاسی در تقابل با منصور عباسی و هارون‌الرشید، و اقدامات سیاسی در زمان زندانی شدن امام کاظم7». این اقدامات در برخی منابع تاریخی شیعه و اهل سنت، مشهود است.

اَعْلامُ الْهِدایَه عنوان چهارده جلد کتاب به زبان عربی درباره زندگی چهارده معصوم است که جمعی از محققان در معاونت فرهنگی مجمع جهانی اهل بیت جمع‌آوری و تهیه نموده‌اند. ترجمۀ دورۀ کامل أعلام‌الهدایة یا تعدادی از مجلدات آن به زبان‌های فارسی، ترکی استانبولی، اردو و مالایی نیز منتشر شده است. پیشوایان هدایت، عنوان ترجمه فارسی این مجموعه است. جلد نهم مجموعه اعلام الهدایه کتاب «باب الحوائج، حضرت امام موسی کاظم(ع)» است و چهار فصل دارد. فصل اول در مورد فضائل و شخصیت امام کاظم(ع) است. فصل دوم درباره پرورش و مراحل زندگی ایشان است. فصل سوم به ویژگی‌های عصر امام کاظم(ع)، موضع گیری ایشان در برابر منصور، مهدی و موسی الهادی عباسی و فعالیت‌های امام کاظم(ع) می‌پردازد. فصل چهارم درباره خصوصیات عصر هارون الرشید، موضع گیری امام کاظم(ع) نسبت به حکومت وی، تلاش‌های امام کاظم(ع) برای محکم کردن پیوند سیاسی شیعیان با خط اهل بیت(ع)، زندانی شدن، شهادت و میراث امام کاظم(ع) است.

«بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار (علیهم السلام)» مشهور به بحار الانوار، مفصل‌ ترین مجموعه حدیثی شیعه است که با نظارت علامه مجلسی تألیف شده است. تألیف این کتاب که مجموعه‌ ای از آموزه‌ ها و تعالیم شیعی است، بیش از ۳۰ سال طول کشیده و گروهی از شاگردان علامه مجلسی او را در این کار یاری کرده‌ اند. مؤلف، کتاب را بر اساس ۲۵ موضوع کلی طراحی و آن را در ۲۵ جلد جای داده است (در دوره‌ های اخیر به صورت ۱۱۰ جلدی منتشر می‌ شود). در هر جلد ریز موضوعات مربوط به آن را در ابواب مختلف گرد آورده است. او در هر باب، ابتدا آیات قرآنی مرتبط با موضوع را ذکر کرده و تفسیر آنها را می‌ آورد و در مرحله بعد احادیث مربوط به آن باب را نقل می‌ کند. مجلسی تلاش کرده است که در بحار الانوار تمام موضوعات و مسائل موجود را پوشش دهد. برای مثال، این مجموعه با عنوان کتاب العقل و الجهل آغاز و با مباحث مربوط به خداشناسی و توحید، عدل الهی، و تاریخ پیامبران ادامه پیدا می‌ کند. از جلد ۱۵ تا ۵۳ چاپ ۱۱۰ جلدی، به تاریخ زندگی و فضایل پیامبر اسلام (ص) و حضرت زهرا (س) و امامان شیعه (ع) اختصاص دارد. بحار الانوار به خاطر ذکر مستند بیشتر روایت‌ های منقول از ائمه شیعه (ع)، باب‌ بندی موضوعات، شرح و بیان بسیاری از روایات، تحقیقات گوناگون کلامی، تاریخی، فقهی، تفسیری، اخلاقی، حدیثی و لغوی، نزد محققان و پژوهشگران مقامی والا داشته است؛ چنانکه با وجود حجم زیاد، از همان روزگار تألیف، نسخه‌ های خطی بسیاری از آن نوشته شده و با رواج صنعت چاپ، همه یا بخش‌ هایی از آن بارها به چاپ رسیده است. برخی عناوين و موضوعاتی كه در اين جلد به آن پرداخته شده است عبارتند از: تتمة کتاب تاریخ علی بن الحسین و محمد بن علی و جعفر بن محمد الصادق و موسی بن جعفر الکاظم (ع)، أبواب تاریخ الإمام العلیم أبی إبراهیم موسی بن جعفر الکاظم الحلیم صلوات الله علیه و علی آبائه الکرام و أولاده الأئمة الأعلام ما تعاقب النور و الظلام و...