جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«حیوة الارواح» کتابی است به عربی در یک مقدمه و ۵ باب و مشتمل بر اعتراضاتی به شیخ احمد احسائی و صوفیان که محمدجعفر شریعتمدار استرآبادی ( محمّد جعفر بن سیف الدین استرآبادی تهرانی (۱۱۹۵ یا ۱۱۹۸ق ـ ۱۲۶۳ق) معروف به شریعتمدار، عالم شیعی قرن سیزدهم هجری قمری از شاگردان صاحب ریاض، بحرالعلوم و وحید بهبهانی و از پیشگامان مبارزه علیه روس‌ها ) که آن را در سال ۱۲۴۰ه‍.ق نگاشته است. میرزا حسن گوهر قراچه داغی مشهور به «گوهر» (م1266ق) از شاگردان شيخ احمد احسايي و سيد كاظم رشتي این اثر را در کتاب «جواب اعتراضات المولی محمدجعفر» یا «الرد علی رسالة حیاة الارواح» نقض کرده است. (نام های دیگر شرح حیاة الأرواح). تأليفات گوهر به شرح ذيل بیان شده است: 1- المخازن: در علم حكمت 2- اللمعات: در احوال مبدء و معاد 3- شرح حيوة الارواح، در اصول عقايد در ضمن آن اعتراضات ملا محمد جعفر استرآبادي را ردّ نموده است. 4- البراهين الساطعه:‌ايضاً در اصول عقايد و مباحث مبدء و معاد 5- رساله‌ي عمليّه، در احكام و مسائل فقه. به زبان عربي و فارسي. 6- تفسير بر آيه‌ي مباركه 68 از سوره‌ي النحل« و اوحي ربك الي النحل ان اتخذي من الجبال بيوتاً و من الشجر و مما يعرشون. 7-رساله‌ي اجوبه‌ي مسائل متفرقه که به امر استاد خود شيخ احمد احسائي نوشته است. 8- شرح خطبه‌ي مشهوره‌ي حضرت ثامن الاولياء علي بن موسي الرضا كه با اين فقره‌ي شريفه شروع مي‌‌شود:« اوّل توحيد الله معرفته. . .» 9- تفسير حديث نبوي صلي الله عليه و آله وسلم « علماء امّتي افضل من انبياء بني اسرائيل» 10- جواب بر اعتراضات ملا محمّد جعفر استر آبادي. 11- رساله‌ي صوميّه. 12- توجيه الكلمات. 13- ردّ حاج كريمخاني كرماني. 14- گوهر در اثناي كتاب شرح حيوة الارواح در صفحه‌ي 479 نوشته كتابي در خصوص اقسام نفس و مراتب آن تأليف خواهد نمود.

دیدگاه‌های شیخ احمد بن زین الدین احسائی جدال‌‌هایی پُر دامنه در عرصۀ پاره‌‌‌ای از مباحث فکری برانگیخته است‌‌‌‌. «هورقلیا» یکی از واژه‌های کلیدی نظام فکری شیخ احمد احسائی است که در آثار متفکران پیش از او - از جمله شیخ اشراق - نیز به‌کار رفته است‌‌‌‌. ضمن توجه به پیشینۀ پژوهش‌‌‌‌‌‌، ‌با بررسی اجمالی هورقلیا در لغت و اصطلاح خاص احسائی‌‌‌‌‌‌، ‌نشان داده شده که مراد احسائی از هورقلیا در موارد گوناگونی از آثارش همان عالم برزخ و مثال است‌‌‌‌. افزون بر این‌‌‌‌‌‌، ‌گاهی هورقلیا در معنایی خاص‌تر‌‌‌‌‌‌، ‌بر افلاک عالم برزخ (عالم مثال)، ‌اطلاق شده است‌‌‌‌. همچنین ضمن بررسی دو اطلاق رایج‌تر هورقلیا در آثار گوناگون احسائی و تبیین بیشتر خصوصیات هورقلیا تلاش شده است تا با استخراج ویژگی‌های آن‌‌‌‌‌‌، ‌نسبتش با عالم مثال و برزخ‌‌‌‌‌‌، ‌روشن‌تر و تفاوت دیدگاه‌های احسائی با متفکران و به‌ویژه‌‌‌‌‌‌، ‌فیلسوفان پیش از وی تا حدودی آشکار ‌شود‌‌‌‌. از جمله این که اگر هورقلیا‌‌‌‌‌‌، ‌برزخ میان مجرّدات و مادیات دانسته شده‌‌‌‌‌‌، ‌مراد شیخ احسائی از تجرّد در این‌جا با مصطلح رایج فلسفی آن متفاوت است و مقصودش از مجرّدات در این جا عقول نیست و برزخ میان عالم نفوس و عالم اجسام مراد است‌‌.

در این کتاب نوع نگاه میرزا مهدی اصفهانی و شاگردانش به مکتب شیخیه و مساله رکن رابع در نگاه آنها، تحلیل می‌شود.

«مکتب شیخیه که یکی از فرقه‌های نوکیش و جدیدالولاده است، در دو سدة اخیر پا به عرصة جهان اسلام نهاد و افکار خاص و نسبتا نوی را در عالم تشیّع مطرح ساخت.» این مکتب نقش مهمّی در پیدایش جریانات جدید مذهبی و تحوّلات مهمّ اجتماعی در دویست سال اخیر داشته است. این پژوهش با هدف بررسی تاریخ پیدایش و تحوّلات مکتب شیخیه و مطالعة تطبیقی در خاستگاه‌های عقاید شاخص آن انجام گرفته است. مطالب اثر در پنج فصل سامان‌دهی شده که فصل نخست، به شرح احوال و آثار و روش‌شناسی «شیخ احمد احسائی» اختصاص یافته است. در فصل دوم، شاخص‌ترین عقاید شیخ احمد احسائی در سه حوزة جهان‌شناسی، معادشناسی و امام‌شناسی بررسی شده و در فصل سوم، احوال، آثار و افکار جانشینان شیخ احمد احسائی شرح داده شده است. در فصل چهارم به فرقه‌های شیخیة کرمان، آذربایجان و همدان پرداخته شده و در فصل پایانی، جمع‌بندی و نتیجة پژوهش آمده است.

کتاب النظرة الدقيقة في قاعدة بسيط الحقيقة ، نوشته محمود شهابی، کتابی است به زبان عربی با موضوع فلسفه و عرفان اسلامی. نویسنده در این اثر، درباره وحدت وجود و قاعده بسيط الحقيقه بحث کرده و معنی دقیق این کلمه را مشخص کرده است. هدف او بیان اشتباهات و سوء فهم‎های شیخ احمد احسائی از این قاعده است. شهابی، درباره هدف از نگارش این کتاب می‎نویسد: یکی از فضلای شیخیه کرمانی در 28 تیر 1337ش، در روستای میگون از ییلاقات تهران، کتابی از میرزا ابوالقاسم خان ابراهیمی را به من داد و خواست تا نظرم را درباره آن بگویم. در میان مطالب آن به کلامی از شیخ احمد احسائی (متوفی1243 هجری) درباره قاعده «بسيط الحقيقة كل الأشياء»، برخوردم که کنه معنای آن بر وی پوشیده مانده بود؛ ازاین‎رو، بر خودم لازم دانستم به بیان معنی دقیق این کلمه بپردازم و به برخی از سؤالات در این زمینه نیز پاسخ بدهم. برای تحقق این مقصود کتاب حاضر را نوشتم که در آن از کلمات معقول و منقول آنان استفاده کردم و برخی مطالب هم به آن افزودم و «النظرة الدقيقة في بيان قاعدة بسيط الحقيقة» نامیدمش. هر علمی را اصطلاحات خاصی است که معنی دقیق آن را اهل آن تشخیص می‎دهند. این مطلب درباره حکمت و عرفان نیز صادق است. اما شیخ احسائی با تمام نبوغی که داشته، به این دلیل که در فلسفه استاد ندیده و خودش به کتاب‎های فیلسوفان و عرفا مراجعه کرده و از ابتدا نیز نوعی جبهه در مقابل آرای آنان می‎گرفته، معنی دقیق برخی کلمات و قواعد را متوجه نشده؛ هرچند به ظن خودش آن را فهمیده باشد؛ ازاین‎رو آنها را طعن کرده و صریحا نسبت کفر و الحاد به ایشان داده است. از جمله مواردی که نسبت کفر به صدرالمتألهین شیرازی (که علاوه بر اقرار به اسلام، مناسک آن را انجام می‎داد و هفت بار پیاده به حج رفت و در هفتمین بار در همان مسیر از دنیا رفت) داده است، در اوایل شرحش بر رساله «حکمت عرشیه» اوست. احسائی، پس از نقل این قول صدرا: «إن الموجود إما حقيقة الوجود أو غيرها و نعني بحقيقة الوجود، ما لا يشوبه شيء غير الوجود من عموم أو خصوص أو حدّ أو نهاية أو ماهية أو نقص أو عدم و هو المسمى بواجب‌الوجود. فنقول: لو لم تكن حقيقة الوجود موجودة لم يكن شي‏ء من الأشياء موجودا لكنّ اللّازم باطل، بديهة، فكذا الملزوم»، به ابطال آن پرداخته و این نوع تقسیم‎بندی او را باطل دانسته و تقسیم دیگری ارائه داده و این‎گونه نوشته: «محلّ التقسيم مع لحاظ تسمية من يصدق عليه اسم الوجود من حيث إنّه «هست» كما في الّلغة الفارسیة ثلاثة أنواع: أحدها: ‎مثال الفاعل و اسمه كالقائم بالنّسبة إلى زيد... و ثانيها: ‎الفعل أعني المشية و الإرادة و الإبداع... و ثالثها: ‎المفعول الأوّل و هو عندنا هو النّور المحمّدي». شیخ احمد، گویا متوجه این امر شده که منظور ملاصدرا در تقسیم، یک چیز بوده و خودش چیز دیگری را نقد کرده است؛ ازاین‎رو می‎نویسد: اگر فکر می‎کنید صدرا چنین چیزی را اراده نکرده، می‎توانید به کلمات دامادش ملا محسن فیض کاشانی در «الكلمات المكنونة» مراجعه کنید. وی پس از ذکر عباراتی از ملا محسن فیض، می‎گوید: اگر این کلمات به وحدت وجود - که علما بر تکفیر معتقد به آن اجماع دارند - ‎اشاره ندارد، پس وحدت وجود، چه معنایی می‎تواند داشته باشد؟ بلکه کلمات او امری بالاتر، یعنی وحدت وجود و موجود را می‎رساند. محمود شهابی، پس از بیان این کلمات، نقد ظریفی را از دیگر شارح حکمت عرشیه، یعنی مولی محمداسماعیل بن مولی سمیع اصفهانی ذکر می‎کند که پس از نقل مطلب بالا از شیخ احمد احسائی در فوق، در پاسخ به او می‎نویسد: مورد تقسیم در اینجا، موجودی است که موضوع علم الهی است، نه حقیقت وجود... من در تعجبم که چگونه احسائی احتمال عدم فهم منظور از کلام ملا محسن را نداده؛ درحالی‎که ملا محسن از شخصیت‎های عالم به اخبار اهل‎بیت(ع) است. منظور ملا محسن از وجود مضاف إلی الله تعالی، وجود منبسط، یعنی امر الهی و فعل اوست که ربط محض و اضافه اشراقیه صِرف است و في ذاته، هیچ حکمی بر آن نمی‎شود.. محمود شهابی در نهایت از انتساب کفر و الحاد به کسانی که نه‎تنها اقرار به اسلام دارند و احکام الهی را هم مراعات می‎کنند، بلکه عالم در این زمینه هم هستند، تنها به دلیل وجود برخی عبارات در کلماتشان، آن‎هم با عدم فهم معنی دقیق آن کلمات، اظهار تأسف می‎کند. وی پس از بیان معانی چهارگانه برای وحدت و بیان فسادِ فقط اعتقاد به یک نوع از این چهار نوع وحدت در وجود، قول به اصالت ماهیت را هم در نهایت بازگشت‎کننده به قول به وحدت وجود می‎داند و می‎گوید: حتی کسانی مانند شیخ احسائی هم که قائل به اصالت وجود و ماهیت باهم هستند، در حقیقت [ناخواسته] قائل به وحدت وجود می‎باشند. در مقدمه این کتاب، مباحث وجود و ماهیت، اصالت وجود و اعتباریت ماهیت، اینکه وجود حقیقت واحدی است که دارای مراتب مختلف است، منظور فلاسفه از «بساطت» و «اشیاء» در قاعده «بسيط الحقيقة كل الأشياء» بیان شده است. نویسنده، محتوای اصلی مطالب را در دو مبحث توضیح می‎دهد: استدلال بر اینکه بسیط الحقیقه کل اشیاء است و لوازم بساطت یا فروع این قاعده، مثل اینکه بسیط، واحد و احد و ازلی و... است. او هرکدام از واحدیت، احدیت، ازلیت، ابدیت و عین صفات وجودیه کمالیه بودن بسیط حقیقی را در یک فصل مجزا توضیح می‎دهد. محمود شهابی، در خاتمه کتاب، برخی از آیات و رویات قابل استشهاد در تقریر خودش از این قاعده را ذکر می‎کند.