جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از دیر باز تا کنون در میان متفکران اسلامی در مورد چیستی، علت وقوع متشابه در قرآن و تاویل آن، اختلافات فراوانی وجود دارد. هر کدام از این متفکران با توجه به مسلک و روش خود در این موضوع سخن گفته‌اند. در این میان دیدگاه «شریعت سنگلجی‌» قابل توجه است. سنگلجی –که به نواندیشی و تمایل به قرآن بسندگی شناخته شده- بر این عقیده است که متشابهات قرآنی به معنای مآل و عاقبت امر است و تنها شامل مفاهیم غیبی می‌گردد. عموم مردم به علت اشتغال فراوان با محسوسات، از درک متشابهات ناتوانند. پژوهش پیش‌رو با روش توصیفی - تحلیلی می کوشد تا ضمن گزارش دقیق دیدگاه او برخی از ابعاد نظریه سنگلجی را به بحث نشیند. نتیجه پژوهش نشان می دهد، دیدگاه سنگلجی از دقت بالا و اعتبار لازم برخوردار نیست چه این که متشابه تنها شامل مفاهیم غیبی نیست بلکه مفاهیم مادی را نیز در بر می‌گیرد. نتیجه این پژوهش در حوزه مطالعات قرآن پژوهشی و تفسیر کاربرد دارد

مسیح طبق گفتمان کتاب مقدس عبارت بود از منجی ذریه حضرت ابراهیم از بی وطنی و برخوردارسازی آنان از سرزمین شهد و شیر، و این از شرایط تاریخی و فرهنگی زندگی آنان سرچشمه گرفته بود. ذریه حضرت ابراهیم همواره انتظار چنین کسی را می کشیدند و هر دوره ای مسیح را بر کسی منطبق می ساختند که تصور می کردند، منجی ایشان است که حضرت عیسی از آن جمله بود. در همین بستر تاریخی و فرهنگی بود که حضرت محمد اعلان فرمود، من همان موعود تورات و انجیلم که در آخر الزمان ظهور می کند و صالحان را وارث زمین شهد و شیر می سازد. بر اساس همین اندیشه آخر الزمانی بود که خود را پیامبر خاتم به شمار آورد. همه پیامبران ابراهیمی از جمله حضرت عیسی و حضرت محمد تبشیری بودند؛ یعنی بشارت به وراثت چنان سرزمینی می دادند. انجیل هم چیزی جز بشارت به چنان سرزمینی نبوده است. منتها در فرهنگ یهودی چنان سرزمینی دنیوی و زمینی معرفی می شد؛ اما در فرهنگ مسیحی بیش تر جنبه اخروی و آسمانی به خود گرفت و در فرهنگ اسلامی بیش تر شبیه فرهنگ یهودی جنبه دنیوی دارد؛ بر همین اساس، معاد قرآنی جسمانی توصیف شده است.

عبدالله بن عباس یکی از مشهورترین صحابیان مفسر است که او را رئیس مکتب تفسیری مکه می‌دانند. جایگاه برجسته این مفسر به سبب کثرت روایات تفسیری نقل شده از اوست. آثار متعددی در حوزه تفسیر قرآن به او منتسب شده که در این میان برخی آثار به دلیل احتمال تألیف به دست خود وی یا نقل مستقیم از او و یا اهمیت محتوا، شهرت بیشتری دارند. یکی از آثار تفسیری مشهور منسوب به ابن عباس «تنویر المقباس» نام دارد. ارزیابی این اثر نشان می دهد که از لحاظ محتوایی به دلایلی چون اشکال در عدد کلمات و حروف برخی سور، وجود الفاظی دال بر نقل از دیگر صحابیان و تابعان، وجود اصطلاحات متأخر و وجود شواهد فرقه ای و کلامی متأخر نمی توان اصالت انتساب این اثر را به ابن عباس پذیرفت؛ همچنانکه، از دیدگاه سندی و نیز کتابشناسی و تاریخی هم ارزیابی ها همین نتیجه را تأیید می کنند.

وجوب خمس که از آیه 41 سوره انفال فهمیده می‌شود، از فروع دین اسلام و مورد اتفاق همه‌ی مسلمانان، در بعضی وجوه همچون مفهوم و گستره واژه غنیمت میان علمای فریقین اختلاف نظر وجود دارد. علمای شیعه با استناد به مطلق بودن واژه غنیمت و کلمات تأکیدی و کلمه «من شیء» در آیه و روایات معصومین (علیهم السلام) به هر بهره‌ای که انسان بدست آورد غنیمت می‌گویند. علمای اهل‌سنت نیز از آن جا که در معنی اصلی آن قیدی وجود ندارد و با استناد به کلمه «من شیء» و روایات پیامبر(صلی الله علیه و آله)، واژه غنیمت را در هر چیزی که انسان بدست می‌آورد، معنا کرده‌اند ولی به خاطر دلایل عرفی آن را مقید به غنائم جنگی می‌دانند چراکه ‌روایات پیامبر(صلی الله علیه وآله) که تنها تقسیم غنائم را بیان کرده، هرگز بیانگر انحصار خمس در غنیمت جنگی نیست و تفسیر غنائم به غنائم جنگی از سوی تابعین، بیشتر نتیجه اجتهاد آنهاست. این مقاله در تلاش است با بهره‌گیری از روش کتابخانه‌ای و تحلیلی ـ توصیفی به بررسی واژه غنیمت از منظر علمای شیعه و اهل سنت پرداخته تا دلایل اختلاف نظر علما آشکار گردد.

آیه69/ زمر به واژه "اَشرَقَت" و درخشش احساس حضور خداوند در قیامت اشاره و آن را تشبیه به طلوع خورشید از مشرق زمین و روشن شدن آن با این نور می نماید. مفسران فریقین دیدگاه های متفاوتی درباره آن بیان کرده اند، از جمله، "کنار رفتن حجاب ها، برپایی حق و برهان، عدل، روشن شدن زمین با نور چهره مؤمن، قیام امام، نور خداوند و ... ". ابتدا و خاتمه آیه هم، با اثبات عدالت و نفی ظلم همراه است. طبقات مختلفی از مفسران فریقین، محدّثان، متکلمان، فیلسوفان و عرفا، به تأویل آیه، یا تفسیر و برخی به معنای لغوی عبارت بسنده کرده اند، اما به بیان واحدی درباره آن نرسیده اند. با این وصف آیه مذکور جزء آیات دارای اختلاف قرائات، یا ازجمله آیاتی که مفسران فریقین از زاویه و دید خاص به آن نگریسته؛ نمی باشد. آشکار شدن انحصار ربوبیت خداوند بر تمام انسانها، که شواهدی دال بر آن وجود دارد و هیچکدام از مفسران این دیدگاه را بیان نکرده اند و نیز کنار رفتن پرده ها و حجابها و آشکار شدن حقایق امور در رستاخیز که برخی از مفسران آن را گزینش کرده اند، دو وجه ارجح این نوشتار است که سعی شده با استناد به سیاق آیات و روایات، دیدگاه نزدیک به مراد خداوند از عبارت مذکور به دست آید.

در مقاله حاضر، چیستی و مبانی نظریه «تفسیر سه لایه‌ای قرآن کریم» بررسی شده است. نخست، نظریه تعریف شده و بر سه لایه تایخی، فراتاریخی و عصری مشتمل دانسته شده است. لایه تاریخی همان فهم عرب حجاز عصر پیامبر(ص) از آیات قرآن به شمار آمده و اظهار شده است، برای شناخت چنان فهمی باید به معهودات آن مردم مراجعه کرد که برخی از آنها، ظاهر و سیاق آیات، آیات مشابه، شخصیت مخاطبان قرآن، حوادث آن عصر و مصر، فرهنگ و تاریخ آن مردم و عهدین بر شمرده شده است. لایه فراتاریخی نیز عبارت از یک معرفتی دانسته شده است که میان همه اقوام بشری مشترک و مقبول باشد که با الغای خصوصیات عصر و مصر نزول قرآن به دست می آید. لایه عصری عبارت از تطبیق مسائل و حاجات و مقتضیات عصر حاضر بر همان معرفت مشترک و مقبول بشری حاصل می گردد. برخی از مهم ترین مبانی این نظریه که در این مقاله بدان پرداخته شده، عبارت از عرفی و گفتاری و تدریجی النزول و تاریخمندی و حاشیه بر متن بودن از یک سو و تطور مقتضیات قومی و ضرورت حل تعارض ظاهری میان قرآن و علم و مدرنیته است.

از گذشته مسئله زبان مورد توجه فلاسفه بوده است ، اما در قرن بیستم زبان به مهمترین مسئله فلسفی تبدیل شده است. در زمینه مطالعات دینی نیز ، زبان و کارکرد های آن به یکی از مسائل مهم تبدیل شد و زبان دین و نحوه درک متون دینی به دغدغه مهمی برای علمای دین تبدیل شده است. این سوال که ماهیت زبان مورد استفاده خداوند متعال برای بیان معنا و مقصود خود چیست ، یکی از مهمترین موضوعات در مجادلات زبان دینی است. همانطور که خداوند در متون دینی ، از جمله در قرآن کریم ، ارتباط متنی با انسان برقرار کرده است ، آیا قرآن کریم قبل از پاسخ به دیگر نیازهای انسانی که برای نجات او ضروری است ، به این سوال اساسی نیز توجه نموده است؟ اهمیت این سوال در این است که روش شناسی درک قرآن را فراهم می کند. در این تحقیق ، نویسنده سعی می کند به این سوال اساسی پاسخ مثبت دهد و بیان کند که زبان قرآن زبانی عملگرا است. در این راستا ، نویسنده به منظور دفاع از زبان عمل گرایانه قرآن ، ابتدا ویژگی های زبان مناسب قرآن را شرح می دهد ، و سپس نشان می دهد که زبان عمل گرا دارای ویژگی های زبان مناسب برای قرآن است و در قرآن استفاده شده است. نتیجه این مطالعه این است که زبان قرآن یک زبان وجودی و طبیعی است.

استعاره به اذعان اهل بلاغت از شگردها و ترفندهای بیانی دیگر یعنی تشبیه، مجاز و کنایه بلیغ‌تر است. زیرا در استعاره، تشبیه به فراموشی سپرده می‌شود و ادّعا می‌گردد که مشبّه، عین «مشبّه به» است و سخنوران اروپایی هم آن را «ملکة تشبیهات مجازی» و اصلی‌ترین شکل زبان مجازی دانسته‌اند. مبالغه در تشبیه، تصویرپردازی و ایجاز سه هدف مهمّ هر استعاره‌ای است. بنابراین، استعاره در بالاترین مرتبة بلاغت قرار دارد. در مقالة حاضر که با روش توصیفی - تحلیلی فراهم آمده است گوشه‌ای از کارکردهای این فنّ بیانی در تبیین و تصویر پردازی قیامت و احوال و اهوال (ترس‌های) آن نشان داده شده است؛ و اساساً این مقاله در صدد پاسخگویی به این پرسش‌ است که آیا استعاره در تبیین آیات مشتمل بر قیامت، کارکردی داشته است یا نه؟ بر اساس یافته‌های این پژوهش، خداوند متعال در راستای هدایت انسان‌ و برای تبیین بهتر و تأثیر کلام در دل‌ها از استعاره برای اهدافی مانند تجسیم و تشخیص، تسهیل(آسان‌سازی ادراک)، تأثیرگذاری و تصویرسازی استفاده کرده است. در این میان، استعارة مکنیّة تمثیلیّه بیشترین بسامد را دارا است.

شناخت اسباب فهم قرآن برای دستیابی به معارف باطنی آن ضرورت انکار نشدنی دارد . امام خمینی (ره) و علامه طباطبایی دو تن از اندیشمندانی هستند که به این مسئله توجه ویژه نموده اند . این پژوهش در صدد است تا از رهگذر شناسایی اسباب فهم قران از منظر این دو قرآن پژوه برجسته راهکار های عملی برای دستیابی به عمق مفاهیم قرآنی را ارائه دهد . از دیدگاه امام خمینی(ره) و علامه طباطبایی اسباب فهم به دو دسته اسباب درون متنی و برون متنی فهم قران تقسیم می شوند. اسباب درون متنی که امام خمینی (ره) و علامه طباطبایی مشترکا مورد توجه قرار داده اند عبارتند از توجه به واژگان و قواعد عربی، توجه به تناسب آیات، توجه به انسجام معنایی و ساختاری ( توجه به آیات محکم و متشابه و غررآیات)‌توجه به غرض واحد در سراسر سوره، و توجه به سیاق آیات. اسباب برون متنی فهم قرآن نیز که از کلام امام خمینی (ره)‌و علامه طباطبائی (ره)‌می توان برداشت نمود عبارتند از برخورداری از طهارت باطنی، تدبر در قرآن، توجه به روایات تفسیری و انس با قران کریم .

وجود چند شان نزول ذیل آیات اولیه سوره عنکبوت و ایضا آیه 60 این سوره و صحبت از نفاق و هجرت در این سوره سبب شده تا بعضی از مفسرین قائل به نزول گسسته این سوره شوند. در حالیکه تعدد سبب نزول ها ذیل یک آیه باعث بی اعتمادی و بی اعتبار شدن آنها می گردد. دلایلی که در رد این شان نزول ها ارائه شده عبارتنداز: تعدد آنها در باره یک موضوع ثابت، وجود روایات معارض، اضطراب در روایت های ذکر شده، حامل زیاده بودن بعضی از روایات نسبت به بعضی دیگر، عدم تفاهم شان نزول ها در تخصیص شان نزول ها به آیه ای خاص یا فردی مشخص، وجود شان نزول هایی مبنی بر مکی بودن آیات مستثنا شده، مخالفت با قرآن و دلایل نحوی مبنی بر ارتباط و انسجام آیات مستثنا با ماقبل و مابعد. در این پژوهش به صورت توصیفی- تحلیلی علل پیدایش آیات مستثنیات سوره عنکبوت مورد نقد قرار گرفته و دلایل قائلان به استثنا مخدوش شده است.