جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نمادهایی مثل نماد «بَردِکِل» در فرهنگ بختیاری به عنوان یک نماد معنوی، جایگاه ویژه­ای داشته است که در این جستار به تحلیل و بررسی این نماد براساس دیدگاه­های میرچا الیاده پرداخته می­شود. روش پژوهش نیز میدانی- کتابخانه­ای و به شیوۀ تحلیل محتوای کیفی است. براساس بررسی­های شکل‌گرفته «بَردِکِل» نماد سوگند، باروری، بارش، حاجت، نگهبانی و زندگی دوباره است. با بررسی­ منابع گوناگون و تحلیل نمادهای اساطیری، «بَردِکِل» در قوم بختیاری ریشه­های مذهبی و معنوی در ایران باستان و بعد از باستان دارد. تحقیقات نشان می­دهد مردمان این سرزمین که عمدتاً عشایر هستند، با سنگ­چینی روی تپه­های مشرِف به امام­زاده­ها به دنبال القای معانی هستند که در زندگی آنان بسیار کارایی دارد. الیاده معتقد است وقتی نمادهای امر مقدس در قالب امور دنیایی پدیدار می­شوند، میان امر مقدس و دنیایی رابطه دیالکتیک برقرار می­کنند، و تبدیل امر دنیایی به امر مقدس در ضمیر ناخودآگاه آدمی وجود دارد که کاملاً از آن آگاه است. بنابراین، در این جستار بر پایۀ رابطۀ امر مقدس و دنیایی، به دنبال القای معانی و تأثیرگذاری این نماد در زندگی مردم هستیم.

مسئله شر از پرسش­های دیرینۀ بشر است. چرا خداوند، یا وجودی که خالق گیتی است، برای زدودن رنج­های بشر کاری انجام نمی­دهد؟ در ادیان غیر توحیدی مسئله شر به دلیل ماهیت ویژه و غالباً شرورانه ایزدان چندان مطرح نمی­شود. اما با رشد اندیشۀ بشری این موضوع به صورت ملموس­تری برای انسان مطرح شد. یکی از جالب‌ترین پاسخ­ها در این باره در دین زردشتی دیده می­شود. به روایت شِکَند گُمانیگ وِزار، همۀ رنج­های آدمی از جانب اهریمن است و اورمزد فقط آفرینندۀ نیکی­هاست و انسان را آفریده تا در نبردی مشترک با اهریمن، او را نابود و جهان را دگر بار پاک سازند و به رنج­های بشر پایان دهند. در این دین اهریمن خاستگاه مستقلی دارد و هیچ یک از آلام انسان را نمی­توان به اورمزد نسبت داد، که البته او نیز به سبب نیاز به آفریده­هایش و برخی ویژگی­های دیگر قادر مطلق به شمار نمی­رود.

ادیان ابراهیمی که در طول تاریخ بر بشریت نازل شدند، به سبب نوع قرائت و تفسیر عالمان دینی از آن‌ها و همچنین مطامع سیاسی صاحبان قدرت، تاریخ پر فراز و نشیبی در مواجه با هم داشته­اند. صدور فتواهای دینی علیه یک‌دیگر، درگیری‌های خونین نظامی، جنگ­های طولانی مدت، کشتار، و هتک حرمت یک‌دیگر به اسم خدا و دین و... گوشه­ای از اختلاف و تفرقۀ پیروان ادیان ابراهیمی است که در منابع تاریخی موجود می­باشد. تفکیک و دوقطبی ناشی از این تقابل در میان ادیان ابراهیمی به‌خصوص مسیحیت و اسلام، سبب پیدایش اصطلاحاتی چون دنیای مسیحی و دنیای اسلام شد. این در حالی است که قرآن به عنوان آخرین کتاب آسمانی بر تقریب و همگرایی ادیان ابراهیمی توجه داشته است. آنچه اهمیت دارد این است که عناصر و مؤلفه­های تقریب ادیان ابراهیمی از نگاه قرآن چه هست و چگونه در ارتباط معنایی با هم شبکۀ معنایی تقریب را به وجود می­آورد. هدف و خروجی شبکۀ معنایی تقریب چیست؟ به نظر می‌رسد عناصر و مؤلفه­های تقریب ادیان ابراهیمی در قرآن بیشتر مبتنی بر جوهره و ارزش­ وجودی انسان بماهو انسان است که سبب ایجاد گزاره­های مشترک زیادی میان ادیان ابراهیمی شده است. بار معنایی که هر کدام از این عناصر و مؤلفه­ها در قرآن حمل می­کنند وقتی در ارتباط معنایی با هم قرار می­گیرند، شبکۀ معنایی از تقریب ایجاد می­کنند که نه تنها بر رشد فردی انسان، بلکه بر پیشرفت و رشد جامعۀ انسانی نیز تأکید دارند. بنابراین، اگر تفسیر و قرائت صحیح و به دور از پیش­فرض­های سیاسی و دینی از عناصر و مؤلفه­های تقریب ادیان ابراهیمی در قرآن صورت گیرد، می­تواند این جوامع را به سمت همگرایی و رشد سوق دهد و از تقابل و تعارض آن‌ها بکاهد.

بی‌شک آثار فِرق‌نگاری اسلامی بی‌تأثیر از منازعات کلامی ـ جدلی به‌ویژه دربارۀ گروه‌های منتسب به شیعیان نبوده است. بنابر یک نظر، اسحاقیه یکی از همین فرقه‌های غالی شیعی است که جهت‌گیری‌های کلامی در گزارش اندیشه‌های مؤسّس آن ابویعقوب اسحاق بن محمد بن أبان نخعی احمر بصری مؤثر بوده است، از این رو برخی تلاش‌هایی را برای تنزیه وی از این اتهامات مبذول داشته‌اند. امروزه به‌واسطۀ میراث نصیریان، برخی متون و نقل قول‌های منسوب به وی در اختیار است که در صورت درستی انتساب آن‌ها می‌توان به منابعی دست اول در شناخت اندیشه‌های وی دست یافت. اهمیت این نقل قول‌ها در آن است که اطلاعاتی بی‌واسطه دربارۀ اندیشه‌های اسحاق احمر و تعالیم اسحاقیه به دست می‌دهد. این نوشتار می‌کوشد تا ضمن بازیابی این قطعات باقی‌مانده از آثار متعدد اسحاق و تاریخ‌گذاری آن‌ها، متونی دست اول از میراث اسحاقیه برای شناخت اندیشه‌ها و تعالیم آن‌ها ارائه نماید.

خیام در رباعیات در باب مسائل بنیادین انسان و هستی موضوعات یا پرسش­هایی را مطرح کرده و از همان روزگار واکنش­هایی را برانگیخته است. کسانی چون نجم رازی در عوض نقد اندیشه، شخص او را نقد و هجو کرده­اند. از دیگرسو در مخزن الاسرار نظامی مفاهیم، نمادها و تصاویری را می­توان دید که عیناً یا با تفاوت­های جزئی در رباعیات خیام به کار رفته است و به نظر می­رسد پاسخی به آن اشعار باشد. پس از تحلیل و طبقه­بندی این مفاهیم و تصاویر در سطح مسائل بنیادین انسان و هستی این نتیجه به دست آمد که نظامی با برگرفتن مفاهیم و تصاویر خیام و موضوعات و مسائلی که او مطرح کرده بود از منظری عرفانی به آن پاسخ داده و برون­شدی از آن حیرانی فلسفی ارائه کرده است.

ارامنۀ گریگوری ایران و دیگر مناطق جهان بر خود می بالند که در سال ۳۰۱ میلادی مسیحیت در ارمنستان به دستور تیرداد سوم اشکانی (۲۵۰- ۳۳۰ م.)، سال‌ها قبل از دیگر کشورها، به‌عنوان دین رسمی اعلام شد و در نتیجه آیین‌ها و باورهای مسیحی در قوانین مدنی آنان حاکم گردید. با وجود این، موقعیت جغرافیایی خاص ارمنستان و مهاجرت‌های اجباری آنان به داخل ایران و اقامت در قلمرو امپراتوری عثمانی موجب شد تحولات بسیاری در ترکیب فرهنگ، دین و قوانین آن به وجود آید به گونه‌ای که به‌رغم نسبت جمعیتی اندک از مسیحیان جهان، دارای هویت مختص خود باشند. این مقاله به بررسی تحولات تاریخی شرایط قانونی زوجین در احکام شخصیۀ ارامنۀ گریگوری ایران می‌پردازد و شرایط زوجین، از جمله دایرۀ حرمت اقارب سببی و نسبی، را در آثار کلاسیک حقوقی ارامنه جست‌وجو و مقایسه می‌کند. مهم‌ترین منابع بررسی‌شده در این مقاله عبارت‌اند از: کتاب مقدس، قوانین رسولان، سنت کلیسایی، تصمیمات شوراهای جهانی و نیز کتاب داداستان از مخیتار گُش و کتاب حقوق کلیسای ارمنیان و مقررات «احوال شخصیه» ارامنه از ملیک تانگیان. چنان‌که در مقاله دیده می‌شود ارامنه گریگوری بیشترین دایرۀ محارم را دارند.

در کتاب مقدس عبری (عهد قدیم)، برخی گناهان به انبیاء نسبت داده شده است. این گناهان در اَگّادا توجیه شده‌اند و در تحقیقات برخی از محققان جدید کتاب مقدس نیز می‌توان برای برخی از آن‌ها توجیهاتی را پیدا کرد. با توجه به اهمیت این موضوع از یک طرف، و با توجه به اهمیت هارون از طرف دیگر، این مقاله، ﺑـﺎ روش ﺗﻮﺻـﯿﻔﯽ و تحلیلی و انتقادی، بر آن است که گناهان منسوب به هارون در کتاب مقدس عبری (عهد قدیم) و توجیهات آن‌ها در اَگّادا و تحقیقات جدید کتاب مقدس را مورد بحث قرار دهد. در عهد قدیم سه گناه به هارون نسبت داده شده است. در تحقیقات جدید کتاب مقدس، این گناهان هارون یا مجادله یا افسانه و یا نقش هارون در آن ناروشن دانسته شده است؛ اما در اَگّادا، این سه گناه هارون، به‌خاطر وحی الاهی و خطاناپذیر دانسته شدن کتاب مقدس، واقعیت تاریخی تلقی شده است. توجیهات گناهان منسوب به انبیاء از جمله هارون در کتاب مقدس عبری توسط رَبِّی‌‌های اَگّادا با اصل‌های خطاناپذیری کتاب مقدس و خطاپذیری انبیاء به عقیدۀ آن‌ها همخوانی ندارد، زیرا که اگر کتاب مقدس عبری خطاناپذیر و انبیاء خطاپذیر باشند، در این صورت گناهان ثبت‌شدۀ انبیاء در کتاب مقدس درست هستند و نیازی به توجیه ندارند.

علی­رغم تلاش­های علمی صورت‌گرفته در موضوع فناء فی­الله و بقاء بالله، تعیین تحفۀ ارزشمند منزل فنا و رهاورد آن و پاسخ­گویی به تناقض ادراک سالک در حال فناء ذاتی! همچنان در هاله­ای از ابهام است. این مقاله مدعی است رهاورد این منزل، همان جان سالک است که معرفتی نوین از ادراک تام وحدت با حق، با آن آمیخته و ممزوج شده است. عارف در منازل متعدد فنا پله­پله به فنای خویش و ماسوی­الله در افعال، صفات و ذاتِ حق معرفت حضوری می­یابد و حقیقت، بی­واسطۀ حد و رسم و مفاهیم، بنا به وسعت ظرف انسان نزد او جلوه­گر خواهد شد. بنابر قرائت صحیح از فنا و دستاوردهای آن، تناقض ابتدایی رخت برمی­بندد، زیرا اساس این پارادوکس ظاهری یا بر نفی محملِ علم است و یا بر خلوّ آن از معارف در حال فناء ذاتی. وقتی جان بدون هلاکت و تغییر باقی است می­تواند ظرف علم نامحدود الاهی واقع گردد و جان هیچ­گاه از هرگونه معرفتی خالی نخواهد بود.

مراقبه، که در آیین بودایی دهیانه نام دارد، از روش‌هایی است که با مهار ذهن به منظور دریافت حقیقت امور می‌تواند انسان را از فشارهای زندگی مادی رهایی ببخشد و به سوی زندگی معنوی توأم با آرامش روانی سوق دهد. با توجه به وجود روش‌های گوناگون دهیانه در سنت بودایی و ورودشان به کشور ما با فرهنگی‌ متفاوت، نیاز به بررسی آن مطرح می‌شود. فقدان تحقیقات آکادمیک معتبر در این زمینه در کشور ما بر ضرورت انجام این تحقیق می‌افزاید. پرسش اصلی این نوشتار چیستی، تبیین مبانی، اهداف و چگونگی روش‌ها و مراتب دهیانه و نیز نتایج آن در شاخۀ مهایانه از دین بودایی بر اساس متن آمیتایوردهیانه سوتره است که از متون مراقبه‌ای مکتب «سرزمین پاک» بودیسم مهایانه است. ازاین‌رو، کوشیده‌ایم با روش توصیفی ـ تحلیلی و بر اساس مطالب ارائه‌شده در سوترۀ فوق و نیز مراجعه به سایر منابع بودایی به پرسش‌های مذکور پاسخ دهیم.

تأثیر ارادۀ نهاد قدرت بر شدت و ضعف گفتمان کثرت­گرایی دینی در اندیشه­های صوفیه مسأله­ای است که این مقاله می­کوشد میزان و چگونگی آن را در سیر تاریخی تصوف ایرانی تا پایان قرن هفتم (با تاکید بر عصر مغول) نشان دهد. بررسی­ها نشان داد که ثبات و سلطۀ گفتمان انحصارگرایی دینی در مناسبات فرهنگی جامعۀ ایرانی تا قرن هفتم، برآیند پیوند متشرعه با نهادهای قدرت بوده و خلع ید متشرعه از قدرت سیاسی موجب به‌حاشیه‌رفتن گفتمان فقه و رشد جریان تصوف، و در نتیجه اعتلای گفتمان کثرت­گرایی دینی در آراء صوفیان شده است. نمونۀ­ تاریخی صحت این مدعا حکومت (غیر دینی و سپس دینی) مغولان در ایران است که تا زمانی که مسلمان نگشته و متشرعان را در مناسبات قدرت سهیم ­نکرده بودند، کثرت­گرایی دینی در متون صوفیه گفتمان غالب بوده است؛ اما با مسلمان‌شدن مغولان پیوند مجدد متشرعه با قدرت مانع بسط گفتمان کثرت­گرایی دینی در آثار صوفیه می­شود.