جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این مقاله در نظر است تا با تکیه به برخورد نظری دو چهارچوب نظری فمنیسم و اگزیستانسیالیسم در عرصۀ فلسفۀ سیاسی، وجوهی را که در گذار جامعۀ سنتی به جامعۀ مدرن در اروپای غربی در باب خوانشی جدید از جایگاه زن در کتاب مقدس مسیحیت، با تأکید بر تورات (عهد عتیق) و اناجیل چهارگانه (عهد جدید) مطرح شده است، بررسی شود و فرآیند اسطوره‌زدایی و افسون‌زدایی که از ویژگی‌های عصر روشنگری است، از امر زنانه در غرب نوین واکاوی شود. در این حوزه، ابتدا دیدگاه فمنیستی کسانی چون سیمون دوبوار بررسی شده است و سپس به دیدگاه پدیدارشناختی شلایر ماخر و همچنین دیدگاه اگزیستانسیال و لیبرال بولتمان پرداخته شده است. در یک دیدگاه نهایی، می‌توان فهمید که جریان فمنیستی همسو با جریان روشنگری به افسون‌زدایی از مفهوم سنتی زن پرداخته است؛ و این افسون زداییِ مفهومی در رابطه­ی معناداری با تجدیدنظرهای فیلسوفان و الاهیات­دانان لیبرال و اگزیستانسیال در الهیات مسیحی قرار دارد.

در نگاه عارفان، توبه در بالاترین سطح خود به گذار از همۀ کثرات و حجاب­ها و به‌عبارتِ‌دیگر، به توبه از هرچه جز خدا منتهی می‌شود. نباید چنین پنداشت که این نگاه عارفان بی­مبنا و برخاسته از احساسات و ذوق­های عارفانه است. در این پژوهش، آن دسته از مبانی پذیرفته‌شده در علم عرفان عملی به روش اسنادی ـ تحلیلی بررسی می‌شود که می‌تواند در تحلیل و تبیین این سخن عارفان به کار آید. قاعدۀ عرفانی «روح معنا» از سویی، راه را برای طرح سطوح مترتّب بر همِ توبه باز می‌کند و از سوی دیگر، اصل «حضور منازل پایین­تر در مراحل بالاتر سلوکی» مقتضی آن است که توبه در همۀ مراتب بالاتر ازجمله مرتبۀ فنا که مرتبۀ گذار از ماسوا است، نیز حضور داشته باشد. همچنین، اصل «فناگرایی در سلوک» موجب شده است تا مراتب نهایی توبه نیز رنگ‌ورویی از فنا داشته باشد. افزون بر همۀ این‌ها، شواهد حاکی از آن است که موازین پذیرفته‌شده در علم عرفان عملی (میزان شریعت، میزان عقل و میزان مشایخ) نیز بر توبه از ماسوی‌الله به‌عنوانِ نهایی­ترین مرتبۀ توبه صحّه می‌گذارند.

به باور عرفان یهود و عرفان اسلامی، خدای متعال میان خود و مخلوقاتش واسطه‏ای را قرار داده است که در متون مقدس هر دو دین اسم‌های مشترکی دارند. یکی از این عناوین «حکمت» است. در این نوشتار بر اساس روش تطبیقی، مفهوم «حکمت» در عرفان یهودی و اسلام تحلیل شده است. مهم‌ترین نوآوری این پژوهش اثبات این فرضیه است که گرچه در یهود «حِسِد» و عشق اصل حیات‌بخش است و در عرفان اسلامی نیز حرکت حبّی همان نقش را دارد، اما در هر دو عرفان، پیش از حبّ الهی که باعث تجلی مظاهر شده است، حکمت (حوخمه) نقش‌آفرین بوده است؛ لذا این شبهه کلامی که اگر خدا همیشه محبّ و در عین‌ِحال، قادر است، پس باید از ازل مخلوق می‎داشته، در عرفان قبالا و عرفان اسلامی این‌گونه پاسخ داده می‎شود که خدا، مقدم بر حبّ ذاتی، حکیم است و حکمت اوست که حبّش را به جریان می‌اندازد.

به اعتقاد برخی وحدت­گرایی عرفانی با نفی تمایزات انسانی جایی برای شکل‌گیری مفاهیم «خود» و «دیگری» و رابطه «من - تو»یی که از لوازم تفکر اخلاقی است، باقی نمی‌گذارد. ازاین‌رو، موضوع مقالۀ حاضر چگونگی تکوّن مفاهیم «خود» و «دیگری» با ابتنای بر هستی­شناسی وحدت وجودی ابن‌عربی است و سعی شده تا با روش تحلیلی و بر اساس مبانی عرفانی «وحدت در کثرت»، «مظهریت اسمایی»، «تعدد جهات» و اصل «لاتکرار فی­التجلی» نشان داده شود که در نظریۀ وحدت وجود ابن‌عربی تمایزات انسانی از بین نمی­رود و می‌توان از رابطۀ مبتنی بر «من - تو» در ذیل مفاهیم «خود» و «دیگری» سخن گفت که بدین‌گونه شرط امکان اخلاق تأمین می‌شود. همچنین، عارف وحدت وجودی هم «خود» را مقدم بر «دیگری» می­شناسد و هم «دیگری» را در درون خود می‌یابد، بدون آنکه دیگری را به خود تقلیل دهد و اصالت و غیریت او را زیر سؤال برد. درضمن، استدلال می‌شود که قول به وحدت بنیادین انسان‌ها نه‌تنها اخلاق را ناممکن نمی‌سازد؛ بلکه از شروط ضروری آن است.

با توجه به اهمیت مسیحیان در روزگار ساسانیان، بررسی وضعیت آن‌ها در آن دوران، به درک بهتر تاریخ مسیحیت و حکومت ساسانی کمک می‌کند. روزگار خسروپرویز را باید به‌عنوانِ یکی از مقاطع مهم تاریخ ساسانی و مسیحیان ایران در نظر داشت. یکی از شخصیت­های مهم مسیحی در زمان خسروپرویز، سبریشوع بود که به مقام پاتریارخی کلیسای نسطوری رسید و نقش سیاسی - مذهبی مهمی را ایفا کرد. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که سبریشوع با فرمان مستقیم خسروپرویز و بدون رضایت رهبران کلیسای نسطوری در سال 596 م. به مقام پاتریارخی رسید و خسروپرویز در جلب نظر مساعد مسیحیان نسطوری نسبت به خود، تسلط بیشتر بر آن‌ها و مراودات سیاسی خود با امپراتور ماوریکیوس از وی استفاده کرد. همچنین، سبریشوع با حمایت خسروپرویز سعی کرد اختلافات داخلی کلیسا را حل کند و در هنگام آغاز جنگ­های خسروپرویز و بیزانس، به‌عنوانِ نمایندۀ مسیحیان نسطوری، خسروپرویز و سپاهیان ساسانی را همراهی کرد.

اثبات‌گرایی ـ البته نه دقیقاً در معنای همان پوزیتیویسم عصر روشنگری و مدرنیته ـ رویکرد غالب در مطالعات اسلامیِ آکادمیک ایران است. رویکرد اثبات‌گرایانه در مطالعات اسلامی ایران با پوزیتیویسم منطقی و فلسفۀ تحلیلی قرابت دارد. البته این شباهت شباهت‌های کلی است که مراد از آن، تشابه نحوۀ دستیابی به معرفت از طریق اثبات است و درعینِ‌حال، تفاوت‌هایی نیز در این میان وجود دارند که نباید نادیده گرفته شود. غلبۀ اثبات‌گرایی بر مطالعات اسلامی در ایران سبب شده است تا ظرفیت‌هایی که می‌توانند براساس رویکردهای تفسیری - تفهمی و تاریخیِ برخاسته از سنت قاره‌ای فعال شوند، مغفول بمانند؛ ظرفیت‌هایی مانند منظرگرایی، مطالعه در سطح فرهنگی - اجتماعی و کارکردهای دینی، ارج‌نهادن تفاوت‌ها و اهمیت‌دادن به خلاقیت، توجه به دانش‌های مبتنی بر نتایج ظنی نظیر تاریخ، مردم‌شناسی و ... ازجمله این موارد هستند.

در نظام فلسفی فلوطین، تنها سعادت ممکن برای انسان، یگانگی با احد با آگاهی و اشراقی معرفت‌شناختی است. این پژوهش به­روش توصیفی - تحلیلی، روش، اقتضائات و غایت عروج نفس و نحوۀ تحقق آن را تبیین می‌کند. از جمله یافته­های پژوهش این است که یگانه مسیر عروج نفس در نظر فلوطین، دیالکتیک عقلانی فرارونده از اندیشه‌های جزئی به ایده‌های ناب است و مؤلفه­هایی چون هدایت، کسب فضایل اخلاقی و ادراک زیبایی به­ این فرآیند یاری می­رسانند. در فرآیند عروج نفسانی، تحقق هر مرتبه از معرفت برای نفس، مساوق با برکشیده‌شدن نفس به مرتبۀ وجودی هم‌سطح آن مرتبۀ معرفتی است. نهایت معرفت ممکن در پایان سیر عقلانی نفس، یگانگی ضروری با عقل کل است که به‌مثابۀ از قوه به­فعل­آمدن بنیان ذاتی انسان تلقی می‌شود. یگانگی با احد، تبیین­ناپذیر، پیش­بینی­ناپذیر و مشمول ارادۀ نامعطوف به غایت احد است.

در این مجال نگرش دینی جوسایا رویس[1] (1855-1916) بر اساس برخی جریانات عمدۀ الهیاتی معاصر مثل فلسفۀ دین تحلیلی، الهیات تحلیلی، الهیات سیتسماتیک و الهیات پسامدرن بررسی و تحلیل می‌شود. به نظر می­رسد که پراگماتیسمِ ماخوذِ از فلسفۀ کانت، سرچشمۀ تاریخی مشترک بین اندیشۀ رویس با فلاسفۀ دین و الهیات معاصر است. او از عقاید مسیحی به‌عنوانِ مقدمه­ای برای استدلال­های خود بهره می‌برد و از این‌جهت، رویکرد او با الهیدان­های تحلیلی قابلِ‌مقایسه است. با توجه به منظومه‌ای از باورهای الهیاتی که با الهام از ایدئالیسم شخص­گرایانه شکل گرفته است، اندیشۀ او نوعی الهیات سیستماتیک محسوب می‌شود. از سوی دیگر، او همگام با فلاسفۀ پسامدرن سوژه را برساخته عوامل اجتماعی و فرهنگی می‌داند و همچنین، در پاسخ به نیازهای زمانه تفسیری نوین از الهیات مسیحی ارائه می‌دهد. با وجود تمام این جنبه‌های مشترک، اندیشۀ رویس به‌خاطرِ استفاده از شهود متافیزیکی - به‌عنوانِ یک منبع معرفتی مؤثق و واقع­نما - از سنت تحلیلی و پسامدرنیسم متمایز می‌شود.

سیمون وی و دوروتی زئله، متألهانِ مسیحی، هریک تقریری نو از الهیاتِ مسیحی ارائه داده‌اند. مقایسۀ آن‌ها نشان­دهندۀ تشابه­ها و تفاوت‌های مهمی در تفکراتشان است. مقالۀ حاضر به روش تحلیلی - مقایسه­ای به مقایسۀ اندیشه­های آن‌ها پرداخته است و کوشیده است نشان بدهد که آن‌ها با تکیه بر حساسیت­های عقلانی و اخلاقیِ خود، نگاهی انتقادی به بعضی از آموزه‌های مهمِ مسیحی دارند. اما از سوی دیگر، دیدگاه‌های معنوی - عرفانی­شان در پیِ رابطه­ای وجودی با خداوند است. توجهِ عمیقِ آن‌ها به معنویت و عرفان وجهِ جالبِ الهیاتِ آن‌ها است که از سویی، وجهِ انتقادی و سلبیِ نگرشِ آن‌ها را با تأکید­هایی ایجابی متعادل می‌کند و از سوی دیگر، نقشِ تکیه­گاهِ معنوی - عرفانی را برای کنشگری در حوزۀ سیاسی و اجتماعی ایفا می‌کند. آن‌ها به‌واسطۀ زمانۀ پرغوغای خود، به مسائلِ اجتماعی و سیاسی بی­اعتنا نیستند. بازنگریِ کامل در تئودیسۀ نظری و اتخاذِ دغدغه­های جدی دربارۀ مسائلِ اجتماعی و سیاسی از ثمراتِ این توجه است. با این‌حال، به نظر می­رسد یکی از مهم‌ترین تمایزهای این دو اندیشمند در تأکیدهای متفاوتِ عرفان و معنویتِ آن‌ها باشد؛ عرفان و معنویتِ سیمون وی سرچشمه­های معنوی‌تری دارد و زئله دغدغه­های سیاسی­تر و رهایی­بخش­تری را نشان می‌دهد.

آدمی با معطوف‌کردن انرژی خویش به پدیده‌ای و مشاهده‌ آن در درون به حضوری دست می‌یابد که جوهر آگاهی است؛ اما هنگامی که یگانگی خویش را با ذهن بگسلد و تماشاگر آن باشد، به مرتبه‌ای فراتر به نام آگاهی متعالی دست می‌یابد. رسیدن به این آگاهی در عرفان‌های شرقی به‌منظورِ آرامش ذهنی بسیار اهمیت دارد. در این پژوهش، فرآیند رسیدن به این آگاهیِ برتر در مکتب یوگا و ذن به روش تحلیلی ـ توصیفی بررسی می‌شود. رهرو در مکتب یوگا با به‌کاربستن فنون ارائه‌شده به توقف جریانات ذهنی و در نهایت، به حقیقت برتر درونی و رسیدن به رهایی در پرتو آگاهی متعالی نائل خواهد شد. در مکتب ذن نیز روشن‌شدگی همراه با ادراک حقیقت وجود از طریق تمرکز و حضور دائمی حاصل می‌آید که با شهود درونی معنا پیدا می‌کند. آنچه در این دو مکتب علی‌رغم اختلاف در روش و مبانی مشترک است، همان هدف نهایی است که رسیدن به این آگاهی متعالی را دربر‌می‌گیرد.