جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تربیت، یکی از پرکاربردترین واژه‌هایی است که در مکاتب بشری و اسلامی از آن یاد شده است. نظام­های تربیتیِ مبتنی بر دیدگاه بشری، جایگاه تربیت انسان را در محدوده­­ی دنیا و خوب زیستن تعریف می­کنند، اما نظام تربیت اسلامی با نگرش به عالم پس از مرگ خوشبختی و پیشرفت انسان در دنیا را از اهداف تربیت می‌داند. از نگاه علامه طباطبایی کمال، رشد و سعادت انسان در گرو پیروی از دستورات اسلام است. نظام تربیت اسلامی و بشری با وجود اختلافات در مبانی، دارای نقاط اشتراکی هستند. سؤال پژوهش کنونی که عبارت است از اینکه تعامل بین نظام تربیت بشری و اسلامی با تأکید بر نظریه علامه طباطبایی چگونه محقق می‌شود؟ یافته­های پژوهش، حاکی از آن است که تعامل بین آن دو نظام، ممکن و از ضروریات است. پیشنهاد بر این است که هویت نظام تربیت اسلامی با دیدگاه علامه طباطبایی و همفکران او اصل قرار گیرد و هویت نظام تربیت بشری بر آن مبنا سامان یابد.

تبیین ماهیت حرکت قطعیه و توسطیه و تحقق خارجی آن‌ها از مسائل مهم در مباحث فلسفه است. در این زمینه دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد که شاخص‌ترین آن دیدگاهِ ابن‌سینا و ملاصدرا است. هر کدام از این دیدگاه‌ها، دارای الزامات و نتایج متفاوتی است. این نوشتار سعی دارد به تحلیل نظرات این دو فیلسوف در زمینه ماهیت حرکت و نتایج هر یک بپردازد و در مقاله حاضر به لحاظ جمع‌آوری اطلاعات از روش کتابخانه‌ای و به لحاظ ماهیت روش از روش توصیفی وتحلیلی استفاده شده است. ازیافته‌های مقاله این است که ابن‌سینا قائل به وجود خارجی حرکت توسطیه است وحرکت قطعیه را خیالی وتوهمی می‌داند؛ امّا ملاصدرا حرکت قطعیه را واقعی و در خارج موجود می‌داند و آن را یک امرمتصل سیّال می‌داند که وجود واحد شخصی دارد که کلّ آن در کلّ زمان است. درک این ­حقیقت راه را برای حرکت جوهری و رفع موانع آن هموار ساخت و با اثبات حرکت جوهری بسیاری ازمسائل غامض فلسفی از قبیل معاد جسمانی، حدوث و قدم عالم و...حل شد.

مسئولیت معرفتی در قالب مؤلفه های درون‌گرایانه؛ مسئله مسئولیت معرفتی از مباحث مهم معرفت‌شناسی معاصر است. رویکرد درونگرایانه در معرفت‌شناسی با پذیرش کنترل ارادی انسان در کسب باورهای خود بر این مسئولیت تأکید دارد. غالب درون‌گرایان معتقدند تا زمانی که از بهترین قراینی که برایمان فراهم است پیروی کنیم در باورهای خود موجّه هستیم. هدف این مقاله این است تا با روش تطبیق آراء معرفت‌شناسان درون‌گرا و اندیشه آیت الله جوادی آملی، نشان دهد ایشان همچون درون‌گرایان معرفتی بر درونی بودن شرایط معرفت تأکید دارند و بر این عقیده است که فاعل شناسا نیازمند اقامه دلیل برای برخی باورهای خود است و لذا واجد مسئولیت معرفتی است و وظیفه معرفتی دارد که با پیگیری قرینه باورهای صادق را افزایش و باورهای کاذب را کاهش دهد. بنابراین در رویکرد ایشان فاعل شناسا علاوه بر مسئولیت شکل‌دهی شاکله معرفتی خود با فضایل عقلانی (مسئولیت معرفتی برونگرایانه)، مسئولیت معرفتی درونگرایانه نیز همچون اقامه دلیل در پذیرش مطلبی که بدیهی نیست و نیز توجه به اشکالات معقول و لزوم پاسخگویی به آنها را برعهده دارد.

در قرآن کریم به صورت مستقیم و غیرمستقیم به «عقل» به عنوان یکی از منابع و ابزارهای معرفتی پرداخته و بر اساس آن، بشر به تعقل و عقلانیت دعوت شده است. در برخی آیات قرآن کریم به صورت مستقیم و با دلالت مطابقی از واژه عقل و مشتقات آن استفاده شده و در دسته دیگر به صورت غیر مستقیم و با دلالت التزامی، در قالب واژه‌هایی نظیر: قلب، لبّ، فؤاد و امثال آن و با کارکردهایی نظیر تفکر، تفقه، شعور، بصیرت و درایت به عنوان کارکردهای عقل اشاره شده است. این واژگان در قرآن کریم، مترادف یا مرتبط با کارکردهای معرفتی عقل هستند. بر اساس آیات قرآن کریم، عقل دارای کارکردهای مختلف (اعم از معرفتی و غیرمعرفتی) است. این کارکردها در مسائل علوم انسانی نمایان‌تر است. در مقاله حاضر در مقام جمع‌آوری اطلاعات از روش کتابخانه‌ای و در مقام داوری (تجزیه و تحلیل اطلاعات) با روش عقلی و نقلی و با تأکید بر آیات قرآن کریم برخی کارکردهای عقل طبقه‌بندی و تحلیل شده­ است. بر اساس نتایج این نوشتار، کارکردهای نظری و عملی، طبیعی و فراطبیعی، منبعی و ابزاری، انتقادی و روش‌شناختی به عنوان برخی کارکردهای عقل از منظر قرآن مورد تحلیل قرار گرفته است.

یکی از مهمترین مباحث عرفان نظری اصطلاح «اعیان ثابته» است و از طرفی دیگر یکی از مهمترین مباحث فلسفه نیز اصطلاح «ماهیت» است. عده­ای از عرفاء و حکماء اعیان ثابته و ماهیت را یک اصطلاح و مترادف می­دانند و بسیاری از آنان نیز این دو اصطلاح را مباین یکدیگر تلقی می­کنند زیرا با توجه به اینکه عارف اعیان ثابته را امری ثبوتی می­داند و ثبوت همان وجود است لذا شبهاتی را به وجود آورده و بحث­های زیادی به دنبال داشته است، تا آنجا که عده­ای حتی اعتقاد پیدا کرده اند که اگر «اعیان ثابته» همان ماهیت باشد پس عرفاء اصالت ماهیتی هستند. در این مقاله قصد داریم به پاره­ای از ویژگی­های «اعیان ثابته» و تطبیق آنها بر ماهیات و بیان بعضی از شبهات موثر، این همانی اعیان ثابته با ماهیت را روشن کرده و معنای ثبوت در اعیان ثابته را تبیین و نیز روشن کنیم که آیا این ثبوت امری عدمی است، یا وجودی؟ و در صورت عدمی بودن چگونه امری عدمی منشأ آثار وجودی می­گردد؟ و اگر وجودی است چگونه با اعتقاد به عدمی بودن آن سازگاری دارد؟ و آیا عرفاء مانند متکلمین معتزله اعتقاد به واسطه بین وجود و عدم دارند؟

هدف از نگارش این مقاله تبیین مفهوم «عقل»، به مثابه یکی از مفاهیم مهم و پربسامد قرآنی، می­باشد. این مفهوم در قرآن­کریم جایگاهی ویژه دارد و تکرار این واژه، نشان­دهنده­ی­اهمیت وافر آن است. در این جستار با همین هدف و از رهگذر روش توصیفی- تحلیلی به تحلیل­مفهومی «عقل» و استخراج مقولات معنایی آن از آیات قرآن­کریم پرداخته شده­است. جامعه تحلیلی تحقیق، شامل کلیه آیات قرآن­کریم به همراه تفاسیرشان و پایگاه­های اطلاعاتی مرتبط با موضوع تحقیق بوده که به صورت هدفمند مورد مطالعه و تجزیه­وتحلیل قرار گرفت. با بررسی بافت(سیاق) مفهوم و از طریق استخراج مفاهیم متقارب مشخص­شد که مفهوم «آیه-آیات» در اغلب موارد در کنار عقل سامان­یافته و ازاین­رو می­تواند هم­نشین «عقل» محسوب شود. مدالیل آیات ونشانه­هایی که باید نسبت به آن­ها عقل­ورزی شود، درآیات ناظر به­تکوین(پدیده­های طبیعی)، «توحید، معاد و نبوت» و در آیات ناظر به­تشریع، «ظواهرآیات وحی» می­باشد.

یکی از مهم­ترین رویکردهای تفسیری به ویژه در آیات صفات خبری، رویکرد تأویل است که عموم معتزله و غالب شیعیان بر لزوم آن -البتّه در چارچوب ضوابط و قواعد خاصّ- معتقدند. در جهت مقابل، غالب اهل سنّت از اهل حدیث، سلفیان و بیشتر اشعری­مذهبان ظاهرگرایند. در این میان، برخی از متکلّمان شیعی معاصر با ارائۀ نظریّۀ جدیدی که می­توان آن را «ظهور تصدیقی» نامید، راه سومی را در پیش گرفته و بر این باور هستند که نه جمود بر ظاهر ابتدایی رواست و نه تأویل و تصرّف در آیات بجاست؛ بلکه لازم است با توجّه به قرائن لفظی و معنویِ کلامی و عقلی، کلام را بر همان ظاهر خود حمل کنیم و بدون دست­کشیدن از ظاهرِ به دست آمده از معنای جمله، با توجه به قرائن، معنای درست و مقصود حقیقی گوینده را به دست بیاوریم. در این مقاله با روش تحلیلی-انتقادی با تکیه بر منابع کتابخانه­ای، این نظریّه از این جهت مورد بررسی و نقد قرار گرفته­است که آیا واقعاً این نظریّه، جدا از نظریۀ تأویل است یا همان است ولی با دو ادبیّات گفتاری. در نهایت، به این نتیجه رسیده­ایم که اختلاف این دو نظریّه در برخی مصطلحات تأویل، صوری و به اصطلاح، لفظی است نه واقعی و معنوی.

مولانا جلال ­الدّین محمّد بلخی در آثار خود به­ویژه مثنوی معنوی، بر­خلاف دیدگاه فلسفیِ معروف به پانته ­ایسم و معتقدان به حلول و اتّحاد، اعتقاد به وحدت وجود را با تجلّی و تنزّه و تعالی خدا سازگار و قابل جمع می­داند و حتی مدّعی است که از این نگاه، می­توان تصویری مطلوب­تر و نزدیک­تر از هر دیدگاه دیگری نسبت به خدای دین داشت. در اینجا کوشیده شده است با کاربرد روش توصیفی–تحلیلی ابتدا به اثبات باورمندی مولوی به دیدگاه وحدت وجود بپردازیم و سپس فروع آن را تبیین و بررسی کنیم؛ به­ویژه به این پرسش پاسخ دهیم که چگونه او تجلّی و تنزّه و تعالی خدا را بر مبنای اصل اساسی مکتب خود (وحدت وجود) تبیین و اثبات می­نماید. از این­رو، برای آشنایی با مکتب عرفانی و بررسی دیدگاه مولانا، ابتدائاً به معرّفی مشرب عرفانی و اعتدال اندیشه و روش فکری او می­پردازیم و سپس بر مبنای وحدت وجود به تقسیم وحدت به وحدت آفاقی و انفسی و تمایز­گذاری میان مقام ذات و مقام اسماء و صفات الهی و اعتقاد به تشبیه در عین تنزیه و تنزیه در عین تشبیه که فروع و پیامدهای این اصل هستند مبادرت می­ورزیم.