جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دایرة‌المعارف نویسی قرآن سابقه دیرینه دارد و دانشنامه قرآن الیورلیمن «قرآن: یک دایرة‌‌المعارف» (The Quran: An Encyclopedia) دومین دایرة‌‌المعارف نگاشته شده توسط مستشرقان پیرامون قرآن‌کریم است که با سرویراستاری پروفسور الیور لیمن (Oliver Leaman) در سال 2005 م در آمریکا نوشته و در یک جلد به چاپ رسید. این دائرة‌‌‌المعارف اگرچه از آن جهت که تلاشی جدید برای ارائه مفاهیم قرآنی به مخاطب ناآشنا با کتاب وحیانی مسلمانان است، تقدیر کردنی است؛ اما از جهات مختلفی مانند: دخالت دادن ذهنیت و پیش فرض‌های رایج در اذهان مستشرقان، و اشتباهات فاحش دیگر دچار کاستی‌هایی است. دایرة‌‌‌المعارف الیور لیمن تنها دو عالم شیعه (شیخ مفید و آیت الله خویی) را در مدخل‌های خود جا داده است؛ اما علت انتخاب این دو شخصیت را روشن نکرده است. این پژوهش که به صورت توصیفی ـ تحلیلی تهیه گردیده و نقش این دو عالم شیعه را در گسترش علوم در این دائرة‌المعارف بررسی نموده و کمبودهایی که در این زمینه جبران و کامل کرده است.

تاریخ قرآن و موضوعات آن از مسائل مهم حوزه اسلام است که همواره کانون توجه قرآن‌پژوهان مسلمان و غیرمسلمان بوده است. به نظر می‌رسد مطالعات گسترده خاورشناسان که با تکیه بر پیش فرض‌های خاص آنان بوده، سعی در نادیده گرفتن آثار شیعه در این موضوع مهم داشته‌‌اند. خاورشناسان در کنار منابع مسیحی و یهودی، همگی از منابع اهل سنت استفاده کرده‌اند که پیش فرض‌های غرض ورزانه و نتیجه گیری‌های اشتباه را در موضوعات تاریخ قرآن در پی-داشته است. اکثر مطالعات تاریخ قرآن مستشرقان، برگرفته از تاریخ قرآن نولدکه بوده است. در این نوشتار سعی شده نظرات خاورشناسان پیرامون نقش شیعه در تاریخ قرآن با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی بررسی گردد.

گلدزیهر، مستشرق مجاری الاصل، در بخش اول اثر مشهور خویش «العقیدة و الشریعة فی الاسلامی»، متعرض بحث عصمت نبی اکرم شده است. وی در مقاله «محمد و اسلام» با استناد به دلایلی، صلاحیت پیامبر اکرم را به عنوان «اسوه حسنه» کاملا ردّ و سپس با تکیه¬ بر این ادعا، معصومیت ایشان را انکار می¬کند. اگرچه در واکنش به دیدگاه وی، پاسخ¬های موجزی از سوی محققان اسلامی داده شده است بخش‌هایی از آن همچنان بی¬پاسخ مانده است؛ لذا پژوهش حاضر درصدد است با اتخاذ روش تحلیلی ـ انتقادی، ضمن بیان دقیق نظریه¬ گلدزیهر در این خصوص و استخراج مبانی و مستندات نقلی و درون دینی وی هر یک را به¬طور جداگانه مورد ارزیابی و مداقّه قرار¬دهد. یافته¬های پژوهش از عدم تسلط و اشراف علمی گلدزیهر بر منابع اسلامی اعم از آیات و روایات و در نتیجه فهم ناقص و نادرست او حکایت می‌کند.

نوشتار حاضر بررسی و نقد مقاله «شفاعت» در دایرة‌المعارف قرآن الیورلیمن به قلم اسماء افسر الدین استاد دانشگاه نوتردام ایالات متحده می‌باشد. مؤلف آیات ناظر به «شفاعت» و نظر مسلمانان درباره این موضوع را مطرح کرده است، اما با تکیه بر عقیده «وهابیت» شفاعت و زیارت را مردود می‌داند، در حالی که از نظر قرآن کریم، شفاعت غیر استقلالی و با اذن الهی امری ثابت است؛ چرا که شفاعت جریان رحمت الهی و شامل کسانی است که مورد رضایت خداوند باشند و شفاعت بت‌ها که پندار ناروای مشرکان بوده، مردود دانسته شده است. شفاعت با بت‌پرستی در مواردی همچون استقلالی نبودن شفاعت شفیعان، رشد وتعالی فرد در محبت شفاعت‌کنندگان، جایز نبودن پرستش شافعان، دارای حیات و شعور بودن شفیعان، مشروط بودن شفاعت و صاحب اختیار نبودن شفیعان در ذلت یا عزت و پیروزی یا شکست، تفاوت‌های اساسی دارد؛ بنابراین، معادل دانستن این دو مقوله قیاس مع الفارق است. زیارت قبور اولیاء و توسل به ایشان نیز موافق نص شریف قرآن کریم و روایات می¬باشد و باورهای فرقه ضاله وهابیت برخلاف تعالیم مکتب اسلام است.

جمع زیادی از مستشرقان در رد و انکار وحیانیت قرآن، تلاش‌هایی کرده و دراین خصوص شبهاتی مطرح نموده‌اند. برای نمونه این دسته از مستشرقان نظریه «اقتباس قرآن ازعهدین» را مطرح کرده، بدین وسیله اصالت متن و استقلال محتوایی قرآن را مخدوش نموده، آن را در بسیاری از موارد منعکس کننده متون یهودیت و مسیحیت قلمداد می‌کنند. پرسش‌هایی که مطرح می‌شود این است که نظریه اقتباس چیست؟ پژوهشگران شیعه در راستای رفع این شبهه و پاسخ به آن به چه ادله‌ای استناد کرده‌اند؟ پژوهش حاضر در جهت بررسی این شبهه، به بیان ادله مطرح شده در رد آن از سوی علمای شیعه می‌پردازد. مستشرقان به علت وجود برخی اشتراکات در تعالیم موجود در قرآن و عهدین از قبیل: عقاید، احکام و قصص انبیا، ادعای اقتباس قرآن ازعهدین را مطرح کرده‌اند؛ امّا به منشأ مشترک همه وحی‌های الهی و تفاوت‌های ماهوی مضامین قرآن و عهدین و تناقض‌های موجود در عهدین که نتیجه تحریف در آن است و همچنین برخلاف عهدین، به عدم تعارض مفاهیم قرآن با علوم جدید و اینکه قرآن پاسخگوی نیازهای بشر در هر زمان و مکان است، توجه نکرده‌اند. این ادله اثبات می¬کند که هیچ یک از دلایل مدعیان شبهه نمی‌تواند ادعای آنان را ثابت نماید. روش مطالعه در این تحقیق از نوع پژوهش اسنادی، به صورت توصیفی ـ تحلیلی است و برای تبیین دیدگاه به کتب و مقالات مختلف مراجعه شده است که در نهایت تحلیل نگارندگان ارائه شده است.

چکیده شیعیان به عنوان پیروان یکی از دو شاخه اصلی دین اسلام، تاریخی به درازای تاریخ اسلام دارند و در این قرون متمادی میراثی بسیار ارزشمند برجای گذارده‌ و بخش‌های مهمی از این میراث کهن را در منابع و آثار خویش معرفی نموده‌اند. بخشی از این میراث را می‌توان در تولید علوم گوناگون و نقش‌آفرینی در پیشبرد دانش‌های مختلف نشان داد. دانش کلام یکی از مهم‌ترین علوم اسلامی به شمار می‌آید که به یقین، شیعیان در تأسیس و توسعه آن نقشی چشمگیر داشته‌اند. دانشمندان فراوانی تلاش کرده‌اند این نقش‌آفرینی را توصیف کنند که در این نوشتار سعی بر آن است تا دیدگاه‌های برخی از مستشرقان در این باره جمع‌آوری گردد و به این پرسش پاسخ داده شود که از نگاه نویسندگان ویراست دوم «دائرة‌‌المعارف اسلام»، شیعیان در تأسیس و گسترش علم کلام چه نقشی داشته‌اند؟ یافته‌های پژوهش نشانگر آن است که مستشرقان نیز معتقدند عالمان شیعه از چند جهت در توسعه دانش کلام تأثیرگذار بوده‌اند که یکی از مهم‌ترین جهات آن، ارائه موضوعات، مسائل، تبیین‌ها و تئوری‌های جدید در این علم بوده است. از نظر مستشرقان شیعیان در جهت تبیین عقاید اختصاصی خویش توانستند با ابداع مسائل جدید و ارائه تبیین‌های بدیع، علم کلام اسلامی را به اوج شکوفایی برسانند. در عقاید مشترک با اهل‌تسنن همچون توحید، عدل، ایمان و... تبیین‌ها و تفسیرهای متمایزی ارائه کردند و در عقاید اختصاصی خویش همچون امامت و فروع آن، مسائل بکری را به دانش کلام افزودند. این مسائل اختصاصی را می‌توان اصلی‌ترین امتیاز شیعیان در علم کلام تلقی کرد و اختصاصات اعتقادی دیگر همچون تقیه، بدا، رجعت و... را نیز به نوعی متأثر از امامت شیعی دانست.