جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قرآن، کتاب مقدس مسلمانان و معجزه جاوید خداوند، از زمان نزول تاکنون اساسی‌ ترین منبع شناخت اسلام و آموزه ‌های آن و همچنین محل رجوع مسلمانان برای حل مسائل و کسب تکالیف بوده است. علوم مختلفی که در نتیجه توجه به قرآن کریم وجود آمده ‌اند نشان از اهمیت این کتاب آسمانی نزد مسلمانان و حتی غیر مسلمانان دارد. از مهم ‌ترین این علوم می‌ توان به علوم قرآن و علم تفسیر اشاره کرد که هر یک به نحوی کمک به فهم بهتر آیات و کشف مراد خداوند می‌ کنند. از جمله ابزارهای علم تفسیر، کشف سیاق آیات است که امروزه از آن به عنوان یک قاعده تفسیری یاد می‌ شود.[1] استفاده گسترده از این ابزار در سده اخیر توسط مفسران، آن را به عنوان یکی از پیشتازترین ابزارها مورد توجه قرار داده است. علاوه بر سیاق آیات، سیاق سوره نیز از دیگر قرائن فهم قرآن کریم است که کمتر به آن پرداخته‌ شده است؛ گرچه علامه طباطبایی از این ابزار نیز در تفسیر «المیزان فی تفسیر القرآن» بهره ها برده است. سیاق سوره، به معنای دقت در سیر مباحث آیات سوره از ابتدا تا انتها، کشف ساختار و سیاق ‌های آن است. استفاده از این قاعده در نهایت، اشراف کلی بر محتوا و ساختار سوره را به دست می‌ دهد که ثمراتی نیز همراه دارد. گاهی در فهم برخی آیات ابهاماتی ایجاد شده است که قرآن پژوهان به تلاش برای حل آن‌ ها روی آورده‌اند؛ از آن جمله، مسئله سد ذوالقرنین و محل آن است که قرآن کریم در آیات 93 تا 99 سوره کهف به آن پرداخته است. داستانْ مربوط به آخرین سفر ذوالقرنین است که می فرماید:6 ثُمَّ أَتْبَعَ سَبَبًا # حَتَّی إِذَا بَلَغَ بَینَ السَّدَّینِ وَجَدَ مِن دُونِهِمَا قَوْمًا لَّا یکَادُونَ یفْقَهُونَ قَوْلًا5 -کهف/93 و 94- و پس از درخواست ساکنان آن محل از وی برای بنای سدی جهت مصون ماندن از فساد یاجوج و ماجوج، سدی آهنین ایجاد کرده و در پایان، از جمله چنین فرموده است: 6 قَالَ هَذَا رَحْمَهٌ مِّن رَّبِّی فَإِذَا جَاءَ وَعْدُ رَبِّی جَعَلَهُ دَکَّاءَ وَکَانَ وَعْدُ رَبِّی حَقًّا 5-کهف/98- بررسی‌‌ ها نشان می‌دهد این مسئله از عصر نزول تا هم ‌اکنون مورد توجه قرآن پژوهان بوده، حاصل آن، آراء و نظریه‌ های گوناگونی است که بیشتر در تفاسیر و بعضا در نگارش ‌های مستقل دیده می ‌شود. سیر نگارش ها درباره سرانجام سد ذوالقرنین و تعیین محل آن نشان می‌دهد که تا پیش از سده اخیر، مفسران تنها به نقل اقوال کلی و مجمل از گذشتگان که تنها ذکر نام محلی به عنوان مکان سد ذوالقرنین بوده، بسنده کرده و هیچ توضیحی درباره آن‌ها نداده ‌اند. اما در سده اخیر نظریه ‌پردازی‌ های گوناگونی صورت گرفته و محققان در پی یافتن محل سد ذوالقرنین و تطبیق آن با سدی در زمین یا حتی آسمان قلم فرسایی ‌ها کرده‌ اند. به هر روی با وجود تمام این تلاش ‌ها همچنان نمی‌توان دیدگاهی تام و تمام معرفی کرد که قابل تطبیق بر تمام جزئیات این داستان قرآنی باشد، بلکه هر کدام تناقضات و تعارضاتی با جزئیات ذکر شده در قرآن دارند. شاید از همین روست که قرآن پژوهان همچنان در پی پر کردن این خلأ، دست به نظریه ‌پرداز‌ی‌ های جدید زده، سعی در بیان دیدگاهی با بالاترین تطبیق دارند. آنچه در این بین به نظر مغفول واقع شده، دقت در عبارات و جملات این داستان در قرآن است. در این پژوهش بنا داریم ابتدا به تبیین قاعده سیاق سوره پرداخته، سپس جهت نشان دادن یکی از ثمرات تفسیری کاربست این قاعده، ابهام تاریخی درباره آیات مربوط به سد ذوالقرنین را روشن کنیم. بدین صورت که پس از بررسی دیدگاه‌ ها پیرامون مکان و سرانجام سد ذوالقرنین به خود قرآن روی آورده، با دقت در آیات داستان و سیر آیات سوره، فهم درستی از این داستان را ارائه دهیم. چرا که به نظر می رسد در ابتدا، فهم نادرست از آیات مورد نظر باعث شده که گمان شود سد ذو القرنین همچنان هست و تا قیامت خواهد بود و پس از آن، به بحث درباره مکان و ویژگی های سد پرداخته شده است. در صورتی که تأمل در سیاق سوره نشان می‌دهد از آیات قرآن فهمیده نمی‌شود که این سد هست یا نیست و در واقع سرانجام سد، مورد نظر آیات قرآن نیست.

تحلیل گفتمان یک گرایش مطالعاتی میان رشته ای است که در بیشتر رشته های علوم انسانی نفوذ داشته است. تحلیل گفتمان نورمن فرکلاف در واقع تحلیل عناصر تشکیل دهنده داخل متن ها برای کشف و پرده برداری از قواعد و قوانین حاکم بر متن های گفتار است. در میان رویکردهای موجود در جنبش تحلیل گفتمان انتقادی رویکرد آقای فرکلاف مدون ترین نظریه ها و روش ها برای تحقیق در حوزه های علوم انسانی اعم از جامعه شناسی یا فرهنگ و زبان و... است. فرکلاف معتقد است که سه عنصر اصلی گفتمان، متن، تعامل و بافت اجتماعی هستند. از دیدگاه ایشان تحلیل گفتمان به سه سطح تقسیم می شود. ابتدا توصیف متن و بعد از آن تفسیر رابطه بین متن و تعامل و بعد از آن تبیین رابطه تعامل و بافت اجتماعی. در این پژوهش، تلاش بر آن است که مجموعه داستان های ذکر شده در سوره کهف بر اساس رویکرد سه مرحله فرکلاف تحلیل شود تا با کمک آن بتوان ایدئولوژی های طبیعی شده درون آیات و اثر و عوامل مؤثر در پنهان سازی ایدئولوژی، نقش سازنده و ساخته شده گفتمان در روند اجتماعی پی برده شود. سوره کهف هیجدهمین سوره قرآن کریم است که در جزء پانزدهم و شانزدهم قرار دارد. به این دلیل کهف گفته شده که داستان جوانان صالحی که بخاطر فرار از پادشاه کافر زمان خود به غاری پناه بردند و 309 سال به امر خداوند متعال در خواب ماندند در همین سوره ذکر شده است. در این سوره چند داستان دیگر هم ذکر شده است که بنا به شان نزول این سوره که عده ای از قریشیان برای اثبات صدق و کذب نبوت پیامبر علیه السلام به نزد یهودیان رفتند و از آنها در این زمینه راهنمایی طلبیدندو همچنین یهودیان از آنها خواستند برای آشکار شدن صدق و کذب آن حضرت سه سوال از وی بپرسند که اگر به این سه سوال پاسخ داد، پس در ادعای نبوت خویش صادق است و گر نه خلاف این می باشد. و آن سه سوال اینها بودند: 1_ گروهی از جوانان که در گذشته دور، از قوم خود جدا شدند خبر بدهید. 2_ سوال از مردی که زمین را طواف کرد و به شرق و غرب جهان رسید که بود و داستانش چه بود؟ 3_ اینکه حقیقت روح چیست؟ و از داستان های جذاب در این سوره مبارکه داستان حضرت موسی علیه السلام و بنده ای از بندگان خدا (حضرت خضر علیه السلام) است. و حکایت باغستان دو نفر هم در این سوره ذکر شده و نیز داستان سجده ملائکه به حضرت آدم علیه السلام و نافرمانی ابلیس از این دستور خداوند که در چندین جای از قرآن کریم آن را می شنویم در این سوره هم از آن یاد شده است. این رویدادها نقش مؤثری در ساختار کلام خداوند داشته اند که جای تحلیل و بررسی دقیق تر واژگان و جملات در قالب نحوی، صرفی و بلاغی دارد و این واکاوی و باز نمود بر مخاطبان تاثیر بیشتری خواهد داشت. و نیز بررسی سطح توصیف این داستان ها نشان می دهد که تصاویر استعاری بسامد در خور توجهی دارد. برای مثال در جایی که در این سوره اشاره می کند: کلبهم باسط ذارعیه بالوصید (کهف: 18) این حیوان را هم در کنار آن جوانان ذکر و یاد می کند گویا که یکی از آنهاست. در سطح تفسیر و در بافت بینامتنی دانش زمینه ای مشاهده می شود که با ذکر نام سگ اصحاب کهف در قرآن همین نمونه در بافت بینامتنی از شعر سعدی: «پسر نوح با بدان بنشست خاندان نبوتش گم گشت سگ اصحاب کهف روزی چند پی نیکان گرفت و مردم شد»(گلستان: باب اول، حکایت شماره 4)، در سیرت پادشاهان در سطح تبیین با توجه به بررسی های به عمل آمده در دو سطح پیش می توان اذعان داشت که هر کس که مسیر درست و صراط مستقیم را اختیار کند کامیاب و برنده میدان هست چه می خواهد حیوانی باشد و چه از خاندان نبوت، تنها انتخاب مسیر درست است که باعث سربلندی خواهد شد. پس با توجه به قابلیت های متن تحلیل گفتمان این داستان ها در سه سطح توصیف، تفسیر و تبیین بررسی می شوند

استعاره‌های مفهومی (Conceptual Metaphor)، یکی از مهم‌ترین ابزارهای شناختی برای تبیین مفاهیم انتزاعی در متون عرفانی فارسی هستند. در کتاب مرصاد العباد نجم‌الدین رازی، مفهوم روح و سیر تربیتی آن، به‌واسطۀ مجموعه‌ای از استعاره‌های ساختاری برجسته تشریح شده است؛ بااین‌حال، این حوزه تاکنون کمتر به‌طور نظام‌مند تحلیل شده است. این پژوهش با رویکرد توصیفی‌تحلیلی، به واکاوی ساختار و نگاشت‌های مفهومی برخی از مهم‌ترین استعاره‌های مرتبط با روح (ازجمله استعاره‌های طفل، بذر و زندانی) در مرصاد العباد می‌پردازد. این استعاره‌ها نه‌تنها سازوکار تربیت و کمال روح را تبیین می‌کنند، بلکه امکان تفسیر جدیدی از ساخت مفهومی اندیشۀ عرفانی فارسی فراهم می‌کنند. برای استخراج داده‌ها، کل اثر به‌شیوۀ مطالعۀ متن‌پایه بررسی و استعاره‌ها با معیار تکرار، برجستگی و نقش در فرایند تربیت روح گزینش شد. با توجه به دستاورد پژوهش، هدف از تربیت و پرورش روح آن است تا به مرتبۀ کمال، تحلیه و به معرفت الهی برسد. به بیانی دیگر، سیر تربیت روح باید به‌گونه‌ای باشد که دوباره به مقام قرب الهی و موطن اصلی خود برگردد و به مرتبۀ فنای در حق برسد.

در قرآن کریم آیات فراوانی با معانی متعدد وجود دارد که بسته به سیاق، نوع گفتمان و شرایط تاریخی که در آن نازل شده است، ممکن است متفاوت باشد. این آیات، به ویژه هنگامی که دارای معنای ظاهری و پنهان باشند، نیاز به تفسیر و توضیح دقیق دارند. تفسیر به عنوان فرآیندی برای کشف معانی ژرفتر و پنهان آیات قرآن، یکی از مهمترین ابزارهای تفسیری است که به ویژه در آیات مبهم مورد استفاده قرار می گیرد (راغب اصفهانی، 1378). یکی از بارزترین ویژگی های قرآن این است که بسیاری از آیات آن دارای معانی مختلفی است. ممکن است آیه ای در نگاه اول معنای خاصی داشته باشد، اما با تفسیر و توضیح عمیق می توان معانی دیگری را آشکار کرد. این ویژگی به ویژه در آیات مربوط به صفات خداوند و احکام شرعی و مفاهیم اخلاقی مشهود است. تفسیر در قرآن به معنای بررسی معانی ظاهری آیات و سپس جستجوی معانی عمیقتر و پنهانی است که ممکن است در آنها نهفته باشد. اگر چه قرآن حامل پیام های روشن و آشکار است، اما پیام های پنهان و باطنی بسیاری وجود دارد که تنها از طریق تفسیر قابل درک است (زرکشی، 1376).

لئو اشتراوس (1899-1973) یکی از فیلسوفان برجسته قرن بیستم است که نظریه‌های او در زمینه فلسفه سیاسی، الهیات سیاسی و تاریخ اندیشه‌ها همچنان مورد توجه است. مسأله اصلی که در پژوهش‌های او مطرح می‌شود، «مسئله کلامی-سیاسی» است. اشتراوس در پی پاسخ به این سوال است که چگونه می‌توان رابطه میان دو نوع تفکر متفاوت، یکی فلسفی و یونانی و دیگری دینی و مربوط به اورشلیم، را تحلیل کرد. این دو حوزه فکری از طریق مفاهیم عقل و وحی مورد بررسی قرار می‌گیرند. یکی از نخستین پرسش‌ها در این زمینه توسط الهی‌دان مسیحی قرن سوم، ترتولیان، مطرح شده است: «آتن را با اورشلیم چه کار است؟». اشتراوس تلاش می‌کند تا با تحلیل رابطه بین عقل به‌عنوان مرجعی خودبنیاد و وحی به‌عنوان مرجعی الهی، به مسأله اصلی‌اش پاسخ دهد. او معتقد است که فلسفه یونانی و سنت دینی دو رویکرد متفاوت به حقیقت و سیاست دارند. از نظر اشتراوس، آتن نماد عقلانیت و پرسش‌گری است، در حالی که اورشلیم نماد وحی است. او در آثار خود به بررسی این دو دیدگاه در متون کلاسیک، از جمله افلاطون و ارسطو، و همچنین برخی متفکران قرون وسطی مانند فارابی و ابن‌میمون، پرداخته است. اشتراوس اعتقاد دارد که بازخوانی سنت فکری گذشته باید از طریق متفکران قرون وسطی انجام شود، زیرا آنان می‌توانند به درک بهتر تعامل فلسفه یونانی و دین کمک کنند. در تحلیل رابطه عقل و وحی، اشتراوس به مقوله «حکمت» توجه دارد. هر دو آتن و اورشلیم ادعای نمایندگی حکمت حقیقی را دارند و هرکدام دیگری را انکار می‌کند. اشتراوس بر این باور است که این دو دیدگاه متناقض‌اند و باید یک موضع در این زمینه اتخاذ کنیم. او بیان می‌کند که انتخاب عقل به‌عنوان روش آغازین به‌طور ناخواسته به‌زیان وحی است، اما در عین حال او از اتخاذ موضعی صریح در برابر یکی از این دو اجتناب می‌کند و به‌جای آن بر ایجاد هم‌کنشی میان عقل و وحی تأکید دارد. او در آثارش اشاره می‌کند که فلسفه باید امکان وجود وحی را بپذیرد، اما پذیرش این امکان به‌معنای پذیرفتن این است که زندگی فلسفی به‌تنهایی زندگی کامل و صحیحی نیست. اشتراوس دوران قرون وسطی را نمونه‌ای از هم‌کنشی میان عقل و وحی می‌داند. او این دوره را «روشنگری قرون وسطی» می‌نامد، که در آن عقل و وحی در تعامل سازنده به سر می‌بردند. او بر تضاد میان عقل و وحی در مدرنیته تأکید می‌کند، جایی که اندیشمندان مدرن مانند ماکیاولی و اسپینوزا رابطه میان اخلاق و سیاست و دین و فلسفه را تضعیف کردند. از نظر اشتراوس، مدرنیته به‌دلیل اعتماد بیش‌ازحد به عقل، به بحران‌های بزرگ قرن بیستم و نیهلیسم منجر شد. اشتراوس در برابر این وضعیت بحرانی، به تفکرات فلسفی و دینی پیشین، به‌ویژه فلسفه باستان و روشنگری قرون وسطی، بازگشت می‌کند. هرچند او به‌سادگی نمی‌تواند مدافع «بازگشت به گذشته» باشد، اما او علیه اعتماد بی‌حد و حصر به عقل مدرن و تصور فلسفه به‌عنوان حقیقت نهایی و انحصاری، موضع‌گیری می‌کند. او متفکران مدرن را متهم می‌کند که از «استراتژی ناپلئونی» برای تغییر و تضعیف دین و الهیات استفاده کرده‌اند؛ به این معنا که آن‌ها به‌جای نقد مستقیم اصول دینی، سعی کردند مفاهیم دینی را بازسازی و آن را با عقل و فلسفه تطبیق دهند. اشتراوس با اشاره به فارابی، بر ضرورت تحلیل دقیق رابطه میان عقل و وحی در الهیات سیاسی تأکید دارد. فارابی در رساله الحروف تأکید می‌کند که فلسفه مقدم بر دین است و معرفت فلسفی باید پیش‌نیاز معرفت دینی باشد. این دیدگاه فارابی با خوانش اشتراوس از فلسفه قرون وسطی تا حدودی در تضاد است، چرا که اشتراوس فلسفه را تابع دین و سنت می‌داند. فارابی در تفکرات خود فلسفه را منبع معرفت دینی می‌شمارد و به‌دنبال جست‌وجوی مبنای فلسفی برای وحی نیست. این دیدگاه فارابی، تحلیل اشتراوس از رابطه فلسفه و دین را پیچیده‌تر می‌کند. هدف این پژوهش، بررسی دقیق رابطه میان عقل و وحی در الهیات سیاسی است و می‌خواهد خوانش اشتراوس از روشنگری قرون وسطی و فارابی را نقد کند. این تحقیق به‌ویژه بر تحلیل دقیق دیدگاه‌های فارابی تمرکز دارد و سعی دارد تا هم‌کنشی و برهم‌کنشی عقل و وحی در الهیات سیاسی را بازنگری کند و نقش فلسفه در بستر دینی و سیاسی را بررسی نماید.

این مقاله به بررسی و نقد خوانش دلوز از بازگشت ابدی نیچه می‎پردازد. بازگشت ابدی به مثابه امری مبهم در فلسفه‌ نیچه مطرح شده است؛ بنابراین تفسیرهای فراوانی از آن صورت‌گرفته است که یکی از این تفاسیر، تفسیر دلوز است. این نوشتار با رویکردی توصیفی- تحلیلی - انتقادی به این تفسیر می‌پردازد. دلوز برای تکمیل مسأله زمانمندی در برگسون که نقش آینده را مبهم و کمرنگ می‌داند، سراغ نیچه و بازگشت ابدی وی می‌رود تا بلکه ضلع سوم مثلث گذشته، حال و آینده را به درستی رسم کند تا بستر لازم و مناسب برای "بیان" (اکسپرشن) اسپینوزایی فراهم گردد. به‌نظر دلوز بازگشت ابدی، بازگشت آن چیزی‌ است که می‌شود؛ یا عین شدن است؛ نه بودن و وجود داشتن؛ یعنی چیزی که در شدن تأیید می‌شود. درواقع بازگشت ابدی، به‌هیچ‌وجه یک تفکر هویتی نیست، بلکه تفکری ترکیبی و کاملاً متفاوت است؛ لذا چنین بازگشتی بازگشت "همان" نیست که به‌طور ابدی برمی‌گردد؛ به معنای تکرار تاریخ و توالی‌هایی از بودن نیز نیست؛ بلکه بازگشت خود است، خودی که به یک تنوع تعلق دارد، تنوعی که تفاوت دارد؛ به‌عبارت‌دیگر بازگشت ابدی، تکرار تفاوت است. و آن‌چه ما همیشه با آن مواجهیم بازهم تفاوت است. این تفاوت، روح نیچه‌ای دلوز است. البته دلوز بیشتر درپی بیان دیدگاه خود از زبان نیچه است؛ یعنی گاهی به دنبال توجیه نظر خویش است نه توضیح دیدگاه نیچه.

پروژه فکری دلوز با خوانشِ واژگونه وی از فلسفه کانت آغاز می‌شود. تلقی دلوز از کانت یکی از بنیان‌های نظامِ هستی‌‌شناسی او را شکل می‌دهد. وی در آثار متعددش مفهوم حقیقت را با برخی مفاهیم دیگر پیوند زده و درپی تبیین آن با خوانشی جدید به تفسیر نظام‌های فلسفی دیگر می‌پردازد، اما این روند در مسیر نقدِ کانت و توجه ویژه دلوز به وی صورت ‌می‌گیرد. به باور دلوز زیبایی‌شناسی از زمان کانت دچار دوگانگی بی‌بازگشت شده ‌است؛ از یک‌­سو به حساسیت به‌مثابه صورت تجربه ممکن اشاره‌ دارد؛ از سوی دیگر به هنر به­مثابه تأمل در باب تجربه واقعی. این دوگانگی منجر به ایجاد تمایز میان دو تصویر اندیشه شده‌است، که خود زمینه­ساز ایجاد دو تلقی متفاوت از مفهوم حقیقت می‌گردد. در یک تصویر، قوای ‌ادراکی به­نحوی طبیعی و خود‌خواسته به حقیقت گرایش دارند و حقیقت را به‌مثابه نظرگاهی کلی و جهان‌شمول عرضه ‌‌می‌کنند؛ در تصویر دیگر، اندیشیدن ناشی از نیروهایی است که ناخواسته بر قوای ادراکی تحمیل ‌می‌شوند و حقیقتی را به‌مثابه تکوین تجربه واقعی و تولید امرِ‌نو عرضه ‌می‌کنند. این پژوهش برآن است در پرتو نگرش دلوزی و بازخوانی خاصِّ وی از کانت، به بررسی مفهوم دوگانه حقیقت بپردازد و به درکی روشن از چگونگی تولید امرِنو دست‌یابد.