جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

جامی در عرفان اسلامی به نظریة وحدت وجود اعتقاد دارد و از ارادتمندان اهل بیت(ع) در میان طریقت نقشبندیه است که در این نظریه از ابن‌عربی پیروی می‌نماید. بر اساس این نظریه حقیقتِ وجود، یکی است و اصالت با وحدت می‌باشد. کثرت‌های ظاهری جهان، اموری اعتباری و جلوه‌های مختلف آن حقیقت واحد هستند. به بیانی دیگر این کثرت‌ها از جنس خواب و خیال و یا سایه و تصویرهای داخل آینه‌اند. هستی کتاب حقّ‌تعالی است و موجودات اسماءالله و کلمات الهی هستند. در این مقاله با روش تاریخی یا سندی و بررسی منابع دست اول به موضوع پرداخته می‌شود و جنبة نوآوری آن معرفی دیدگاه خاص جامی در نظریة وحدت وجود است‌که پرداخت جدیدی‌را با دسته‌بندی خاص خود از موضوع ارائه می‌دهد و در بیان تمثیل‌ها در مضمون و در قالب بیانی، از خود ابتکار نشان می‌دهد

نوشتار حاضر بررسی و شرحی بر چند نکته از نظریات ابن عربی و ملاصدرا دربارة انسان کامل است. اهمیت انسان کامل تنها یک رویکرد صرف نیست، بلکه رویکردهای مختلفی از جمله فلسفی، معرفتی، اجتماعی و فردی را نیز شامل می‌شود. از این‌رو، بحث انسان کامل همچون منشوری است که دارای تجلیات گوناگون است. در این میان، ابن عربی بیش از دیگران به این مهم عنایت ورزیده است. ابن عربی «انسان کامل» را علت پیدایش خلقت و عامل تداوم آن می‌داند. از طرفی هم ملاصدرا با ارائة مبانی حکمی- فلسفی، همچون اصالت وجود و حرکت جوهری توانسته مسئلة انسان کامل و نفس او را از مرحله‌ای به مرحله‌ای دیگر ببرد. در نظر وی، انسان کامل دارای دو حرکت است: یکی حرکت صعودی به سوی حق برای تکمیل ذات خود و دیگری نزولی برای تکمیل نفوس خلایق. در حرکت اول، غایت سالک راه کمال، مقام فنا و محو است و ممکن است به بقا و محو بازنگردد و در ذات مستغرق و از خلق محجوب باشد. اما در حرکت دوم، بعد از محو رجوع به خود می‌کند و در عین جمع به تفصیل نظر می‌نماید و سینه‌اش وسعت خلق و حق را به هم می‌رساند. "با توجه به اینکه حقایق اشیا در عالم عقلی ثابت بوده و تحت عنوان قلم الهی مطرح است و در عالم نفسانی مسمای به «لوح محفوظ» و «ام الکتاب» و در الواح قدری منسوب به «محو و اثبات» است و همه در کتاب علم رحمانی مکتوب است، همانند مهندسی که ابتدا نقشة خانه را در ذهن خود ترسیم می‌کند و سپس به اجرا می‌گذارد، خداوند نیز صورت عالم نزدش حاضر است و سپس آن را به اجرا و خلق می‌گذارد (شیرازی، الشواهد الربوبیة 1360: 349 - 352). به عقیدة ابن عربی، محمد’ اکمل نوع انسانی و اول دلیل بر رب خود است، زیرا رب جز به مربوب ظاهر نمی‌شود و جز به مظهر خود مبین نمی‌گردد و جمیع کمالات او به وجود این انسان کامل ظاهر می‌شود، به دلیل اینکه انسان کامل، جوامع کلم و امهات حقایق الهیه بوده و اول دلیل بر اسم اعظم الهی است (ابن عربی، فصوص الحکم: 214). همان‌طور که برای ملائک طبقات متفاوت در وجود نزولی است که اشرف آنها عقول فعاله هستند، برای انسان نیز درجات متفاوتی در صعود وجود دارد که اشرف و اکمل آنها درجة ارواح نبوی (عقل بالفعل) بوده که مکمل نفوس و عقول و شفیع خلایق نزد خداست و بین اینها و خدا واسطه‌ای وجود ندارد (شیرازی، تفسیر القرآن الکریم: 3/ 59 – 71؛ 2/ 358 - 359)."

از منظر عرفان ابن عربی، هستی - که همان حق است - در مراتب و مراحل مختلف با جلوه های متعددی خود را نمودار ساخته است. ویژگی هایی در آینه است که تامل در آن ها بستر مناسبی برای تفسیر پدیداری حق و خلق فراهم نموده است. در مکتب ابن عربی؛ از جهتی حق آینه ای است که جلوه هایی را نمودار ساخته است و نظاره آن جلوات همواره با اختفا آینه توام می باشد. خلق پدیدار شده نیز چیزی جز تصویر آینه ای حق نمی باشد. مقاله ذیل پژوهشی است که استفاده از «آینه» در مکتب ابن عربی را به عنوان الگویی برای تفسیر و تبیین هستی مورد بررسی قرار داده است.

در اسلام، کیفر برخی از گناهان، خلود و جاودانگی در دوزخ قرار داده شده و آیات بسیاری از قرآن کریم بر این خلود و جاودانگی صحه گذاشته است. مفسران و گروه های مختلف فکری مسلمان، درباره دلالت این آیات بر جاودانگی رنج و عذاب با یکدیگر اختلاف کرده اند. برخی، خلود در دوزخ را به معنای خلود در رنج و عذاب دانسته، و برخی همچون ابن عربی، به خلود در دوزخ و انقطاع رنج و عذاب گرویده اند.در این نوشتار، آیات وعید به خلود در دوزخ، در شش گروه دسته بندی شده و تاویلات ابن عربی در ذیل هر گروه مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است، و در پاره ای موارد، بنابر اقتضا، از رای و نظر دیگر مفسران برای تکمیل وتایید و یا نفی و تضعیف نظر ابن عربی استفاده شده، و در خاتمه چنین نتیجه گیری شده است که تاویل آیات خلود با توجه به اصول و مبانی مسلم انگاشته شده در مکتب ابن عربی، برای او امری اجتناب ناپذیر بوده است.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

نظریه «وحدت شخصی وجود» عالی ترین مرتبه توحید نظری است. این نظریه، به رغم سابقه طولانی اش، در سنت ما تا پس از ابن عربی و قونوی صورتی نظام مند نیافته است. این نظریه در آثار ابن عربی با روشنی بیشتری نسبت به گذشتگان مطرح شد و شارحانی چون قونوی، کاشانی، قیصری، جامی، سید حیدر آملی و ابن ترکه اصفهانی آن را ورز دادند و به منزله نظریه ای در باب وجود مطرح کردند. ملاصدرا این نظریه را به حسن قبول تلقی کرد و بر اساس موازین حکمت به تبیین آن پرداخت و دو برهان بر اثبات آن اقامه کرد. این نظریه در واقع رای نهایی ملاصدراست و می توان نظریه وجود تشکیکی وجود را نسبت به آن نظریه ای متوسط تلقی کرد. پس از ملاصدرا، عارفان و حکیمانی چون آقا محمدرضا قمشه ای، سید احمد کربلایی، میرزا علی آقا قاضی، امام خمینی و علامه طباطبایی از معتقدان و مدافعان این نظریه بوده اند. بر حسب این نظریه، موجود و وجود حقیقی منحصر به ذات اقدس حق تعالی است و ما سوی اله جملگی شیونات و تجلیات و ظهورات آن وجود واحدند و اطلاق موجود بر مظاهر و مجالی کثیر آن، بالعرض و المجاز است. بنابراین، اولا، کثرات محسوس و معقول اموری پنداری محض نیستند و خارج از ذهن ما تحصل و تحقق دارند، نهایت آن که حقیقت آن ها عین وجود نیست، بلکه مظهر و مجلای وجودند؛ و ثانیا، هیچ یک از کثرات عالم کون حقیقتا وجود ندارند و لذا اسناد هم خدایی و حلول و اتحاد به اصحاب این نظریه کاملا نادرست است. با این همه، گروه های مختلفی به مخالفت با این نظریه پرداخته و آن را از همین دو جهت مورد نقد و انکار قرار داده اند. در این مقاله اظهارات مرحوم علامه جعفری که به استناد پاره ای از اقوال ملاصدرا در اسفار این نظریه را همه خدایی و مستلزم حلول یا اتحاد پنداشته است، مورد بررسی و تحلیل و نقد قرار می گیرد.

معرفت نفس به ویژه ارتباط آن با خداشناسی همواره از موضوعات اصلی مورد توجه فیلسوفان و عرفای اسلامی بوده است. به طوری که، کمتر فیلسوف و عارفی یافت می شود که از معرفت نفس و رابطه آن با خدا شناسی سخن نگفته باشد. از این میان، مقاله حاضر در پی آن است که نظر گاه ابن عربی و ملاصدرا را درباره ارتباط خود شناسی و خدا شناسی در قالب تقریرهایی از جمله: صورت، انسان کامل، نقص، وجود رابط، احدیت و ظهور و امتناع ارایه دهد. افزون بر آن، به مراحل ارتباط معرفتی نفس و حق و نوع شناخت در خودشناسی و خدا شناسی اشاره می شود.