جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نياز به روش شناسی در عرصه علوم اسلامی، از جمله هنر اسلامی، امری اجتناب ناپذير است كه داوری درباره ماهيت هنر اسلامی و پرسش های نظری درمورد آن را ممكن می سازد. انديشمندان در اين عرصه روش های متفاوتی را مورد توجه قرار داده اند و هر يك براساس روشی خاص به اين مقوله نگريسته اند؛ به طوريكه استفاده از روش های متعدد، نتايج متفاوتی را به همراه داشته است و بعضی از تعارض ها و اختلافات در داوری درباره ماهيت و چيستی هنر اسلامی مبتنی بر اين مسئله مهم بوده است. از جمله اين روش ها در عرصه هنر اسلامی كه توسط انديشمندان مورد استفاده قرار گرفته است، دو روش پديدارشناسی و تاريخی نگری است. پديدار شناسی روش شناختی تحت تأثير فلسفه هوسرل از جمله راهكارهای مهم در شناخت هنر اسلامی است كه در دهه های اخير مورد استفاده هنرشناسان و دين پژوهان مستشرق قرار گرفته است. اين روش در كنار تاريخی نگری به ترتيب بهره مند از دو جريان فلسفی، پديدارشناسی هوسرل و فلسفه تاريخ هگل هستند. هريك از اين روش ها، به زوايا و جنبه های خاصی از ماهيت هنر اسلامی اشاره دارند و از نقاط ضعف و قوتی برخوردارند. در اين مقاله علاوه بر بررسی امكان شناخت هنر اسلامی از اين دو منظر، به كاربرد، اهميت و برتری شيوه پديدارشناسی بر تاريخی نگری پرداخته شده است.

نهج البلاغه به عنوان یکی از منابع اسلامی در بردارنده‌ی گزاره‌هایی سودمند درباره‌ی تاریخ می‌باشد که با بررسی آن می‌توان به تدوین مبانی نظری و انتقادی تاریخ از منظر امام علی(ع) نائل آمد. این رساله بر همین مبنا به اندیشه‌ی تاریخی امیر مومنان(ع) توجه نموده و طی چهار فصل در پی تبیین دیدگاه فلسفی ایشان درحوزه‌ی تاریخ و فلسفه انتقادی آن برآمده است. بررسی یافته‌های تاریخی نهج البلاغه نشان می‌دهد که ایشان امکان دست‌یابی به حقایق را مسلمدانسته و بر همین مبنا یکی از ارکان یقین و معرفت را شناخت تاریخی می‌دانند که با روش انس با تاریخ و درون فهمی حاصل می‌شود. با اینحال ایشان نیز موانعی را برای دست‌یابی به حقیقت بر شمرده‌اند که وابستگی‌های عاطفی و فتنه‌های اجتماعی از موانع بیرونی و پیروی ازهوای نفس و شیطان به عنوان مانع درونی به حساب می‌آید. ایشان سمت‌گیری‌های عاطفی که سبب تحریف تاریخ شده‌است را از اصول مسلم عقیدتی، که به عنوان پیش داده‌های ذهنی مطرح است، تفکیک نموده‌اند. امکان دست‌یابی به حقیقت تاریخی، بستر مناسبی برای شناخت حقیقی سنن و کشف روابط علی و معلولی به وجود می‌آورد که امیرمومنان وجود قوانین تاریخی را با الفاظ گوناگون بیان نموده‌اند و بر همین اساس با تعمیم کلی و پیش‌بینی‌های آینده نگرانه گذشته را معیار سنجش امروز و آینده دانسته‌اند. ایشان درتبیین گزاره‌های تاریخی، تاریخ را به ابعاد مادی و ظاهری آن تقلیل نداده‌ بلکه با تحلیل‌های فرامادی و غیر محصور در چارچوب‌های صوری تاریخ را دو لایه و واجد مفاهیم کلی‌تر دانسته‌اند. و در نهایت ایشان در مقام اثبات درستی گزاره‌های تاریخی، از ساز و کار ادبیات نگارشی با استفاده از وحی، عقلانیت و بلاغت بهره برده و با بهره‌گیری از منبع وحیانی و سخنان پیامبر و به کارگیری اسناد مکتوب و غیر مکتوب در صدد اعتبار بخشی به داده‌های تاریخی خویش برآمده‌اند.

صابئین قومی آرامی می‌باشند که محل سکونت اولیه آنان در مصر و فلسطین بوده و در شصت سال بعد از وفات حضرت یحیی، بر اثر زد و خوردهای شدیدی که با یهودیان داشتند، دیار و موطن اصلی خود را رها کرده به سوی جلگه بین‌النهرین که یکی از بلاد امپراتوری ایران در زمان اشکانیان بوده است مهاجرت و در منطقه حران ساکن شدند. این اقلیت دینی دارای رسوم و خط و زبان کهنی می‌باشد که وجود همین خط و زبان کهن باعث عدم دسترسی محققان و نویسندگان به اطلاعات کافی در مورد این قوم شده است . زیرا امروزه کمتر کسی یافت می‌شود که به خط و زبان این اقلیت آشنا باشد و همین عدم شناخت از خط و زبان مندائیان باعث گردیده که بسیاری از محققان و نویسندگان در مورد آنان راه خطا را پیموده و اوهامی درباره‌شان تصور کنند. گفته می‌شود افراد همین فرقه بودند که عهد خلافت عباسیان، یکی از عوامل انتقال فرهنگ و دانش یونانی به مسلمانان بودند. زیرا در میان این جمعیت ، گروه زیادی وجود داشتند که در رشته‌های مختلفی از قبیل: طب ، نجوم، ریاضیات ، هندسه و فلسفه کارآمد بودند و در پرتو همین علم خود، در دربار عباسی راه یافتند و بنا به گفتهء "ادوارد براون" تنها پردهء نازکی از استتار را بر روی عقاید خود زده بودند. و اسم صابئین برای ایشان مانند زره‌ای بود که مانع حمله و تعرض دیگران می‌شد. با پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی ایران و در زمان تدوین قانون اساسی، صابئین جنوب ایران ضمن ارسال یک نسخه از کتاب مذهبی خود به شخصیتهای مذهبی و افراد ذیصلاح، خواستار آن شدند که در قانون اساسی همردیف ادیان رسمی قرار داده شوند، که به علت نداشتن دلایل مکفی نتوانستند واضعان قانون را در این خصوص متقاعد سازند. ولی اخیرا رهبر معظم انقلاب آیت‌الله خامنه‌ای دام‌بقائه، آنها را اهل کتاب معرفی فرمودند. عقاید صابئیها مانند یهود است . به خدا، خلقت ، معاد، نبوت ، شیطان، بهشت ، جهنم و عالم برزخ معتقدند. آنها سیارات هفتگانه را نگهبان هفت اقلیم می‌دانند و ستارهء جدی قبله آنها است ، به پیامبری حضرت آدم، نوح، ابراهیم، موسی و در آخر به یحیی بن زکریا ایمان دارند.

از مکتب‌ شیخیه‌ از زمان‌ پیدایش‌ تاکنون‌ میراث‌ مکتوب‌ گسترده‌ای‌ به‌ جا مانده‌ است‌. با غور و تأمل‌ در این‌ میراث‌ می‌توان‌ جنبه‌های‌ مختلف‌ این‌ مکتب‌ را شناخت‌. این‌ شناخت‌ ضمن‌ آنکه‌ فی‌ نفسه‌ ارزشمند است‌، به‌ نوبه‌ی‌ خود می‌تواند در شناخت‌ هرچه‌ بیشتر مذهب‌ تشیع‌ نیز کمک‌ موثری‌ کند. هرچند در سالهای‌ اخیر پیرامون‌ تشیع‌ و به‌ ویژه‌ اندیشه‌ سیاسی‌ شیعی‌، تحقیق‌ و پژوهش‌ بسیاری‌ صورت‌ گرفته‌، اما تحقیق‌ پیرامون‌ تشیعِ شیخی‌- به‌ ویژه‌ اندیشه‌ سیاسی‌ آن‌- متأسفانه‌ مورد غفلت‌ قرار گرفته‌ است‌. از این‌ رو، هر نوع‌ پژوهش‌ پیرامون‌ موضوع‌ اخیر، ولو جنبه‌ مقدماتی‌ داشته‌ باشد، می‌تواند به‌ هرچه‌ غنی‌تر شدن‌ ادبیات‌ شیخیه‌ شناسی‌ کمک‌ کند.تمام همت شیخ احمد احسایی، احیاء تشیع به وسیله تعالیم ائمه اطهار بوده و بر این امر اصرار می ورزید. وی در غالب علوم متداوله اسلامی عصر خود استاد و صاحب نظر و از نظر جامعیت، کمتر نظیری در معاصرین خود داشته است. وی در کسوت فقاهت، ‌به ادعای خود بر خلاف طریقت حکما من جمله ملاصدرا و برخلاف عرف من جمله محی الدین عربی،‌ با واردات قلبی و از راه شهود باطنی به بیان مسائل فلسفی و عرفانی پرداخته است.شیخ احمد احسایی خود فقیه بود و روش اصولیین را در پیش گرفت ولیکن به علت اعتقادات خاص به شدت از جانب روحانیت اصول گرا تحت فشار قرار گرفته و سرانجام از آنها شکست خورد.اینکه شیخیه و بابیه از قشر روحانیت سر برآوردند و توسط برخی از آنها حمایت گردیدند، دلالت بر تعارضات و حکایت از دسته بندی‌های درون سازمان روحانیت و ضعف حوزه‌های علمیه می کرد. اما با پیروزی روحانیت اصول گرا بر شیخیه، آنها به نوسازی سازمان خویش پرداخته و از زمان محمد شاه به خصوص تنش رسمی بین روحانیت با دولت قاجاریه آغاز و رسماً به مداخله در سیاست پرداخته و موجبات پیشرفت فقه سیاسی گردید و زمینه برای به دست گرفتن رهبری نهضت‌های اجتماعی اواخر دوران قاجار فراهم گردید.

چکیدهامامان شیعه همواره وحدت طلبی و تعامل مذهبی و اجتماعی و همزیستی مسالمت آمیز مسلمانان را به عنوان یک اصل در رسالت خود دنبال می کردند. این نوشتار در صدد است تا مبانی و راهکار های مهم وحدت اسلامی را از دیدگاه دو پیشوای شیعه، امام باقر و امام صادق 8مورد برسی قرار دهد، بیشتر فعالیت های آن دو امام در عرصه های مختلف علمی، سیاسی و اجتماعی در راستای تحقق وحدت و همدلی بین مسلمانان و جلوگیری از اختلاف و تفرقه در جامعه قابل ارزیابی است اینمجموعه تا حد زیادی توانسته است واقعیت فوق را با بررسی و تبیین سیره قولی و فعلی ایشان استنباط نماید. رساله‌ی پیش رو دارای سه فصل می باشد، فصل اول شامل کلیات بحث که متشکل از سه مبحث می باشد: گفتار اول درباره؛ مراد از وحدت و واژه های وابسته و همسو گفتار دوم درباره؛ قران و دعوت به وحدت اسلامی و گفتار سوم درباره وحدت و انسجام در سیره نبی گرامی اسلام است.فصل دوم شامل مبانی و محور های وحدت از نگاه امامان صادقین 8که متشکل از چهار مبحث می باشد: گفتار اول پیرامون؛ مرجعیت و محوریت قرآن و سنت پیامبر، گفتار دوم پیرامون؛ تأکید بر اصول و تعالیم مشترک دینی‌، گفتار سوم پیرامون؛ اجتهاد پذیری تعالیم دینی و وجود اختلاف در افکارو گفتار چهارم پیرامون؛ مرجعیت علمی و دینی اهل بیت.فصل سوم شامل راهکار های وحدت از نگاه امامان صادقین 8که متشکل از سه مبحث می باشد: گفتار اول ؛ حضور در اجتماعات عبادی و سیاسی، گفتار دوم ؛ توجه به آموزه ها و تعالیم اخلاقی و اجتماعی و گفتار سوم: اصلاح و تغییر نگرش دربرخی میادین علمی و آموزشی .

دایره‌المعارف اسلام یکی از مراجع معتبر جهانی برای شناخت علمی اسلام و معارف آن به شمار می آید. از آنجا که زبان نگارشی آن انگلیسی است نزد ملل مختلف شناخته شده و از اقبال فراوانی برخور دار است. بخش مهمی از این دایره المعارف به مدخل ها و مقالات تاریخی شیعه اختصاص یافته است. صرف نظر از محتوای این مقالات آنچه بر آشنایی با کیفیت و کمیت مدخل‌های شیعی این دایره‌المعارف می‌افزاید دانستن آمار دقیقی از مدخل‌ها و نویسندگان آن است. پایان‌نامه حاضر در صدد شناساندن مدخل‌های تاریخی_شیعی دایره‌المعارف اسلام و معرفی نویسندگان آن‌هاست و نیز قصددارد با رویکرد تحلیلی به این سوالات پاسخ دهد که کمیت و کیفیت مقالات تاریخی_شیعی دایره‌المعارف چگونه است؟ نویسندگان این مقالات چه کسانی هستند؟ تفکرات و اعتقادات مذهبی هر یک از این نویسندگان چیست؟ و نقش آماری یهودیان و مسیحیان در تدوین این مجموعه چقدر است؟با بررسی توصیفی و تحلیلی و آماری مدخل‌های تاریخی_شیعی به شیوه SPSS نتایجی بدین شرح حاصل شد: سهم اندک مولفان و محققان مسلمان و شیعه در تدوین مدخل‌های تاریخی شیعه، معنا دار بودن رفتار علمی نویسندگان مقالات در پردازش به مقالات شیعه با کاربست اختصار و گزیده گویی و انحصار گرایی، اهتمام فراوان گردآورندگان این مجموعه به انشعابات شیعی، عدم اهتمام گردآورندگان به تبیین و توصیف بعضی از چهره‌های شاخص تاریخی- شیعی، عدم تناسب حجم مدخل‌ها با عناوین آنها و بزرگ نمایی جریان غلّو در تشیع.

این پژوهش به تشریح تاریخچه اجتهاد در دوران پس از غیبت کبرا، مفهوم اجتهاد نزد شیعه امامیه و اهل سنت و روش‌های استدلال و استنباط حکم شرعی (اجتهاد) از منظر آنان می‌پردازد و ادله اجتهادی در مکتب امامیه و اهل سنت را شرح می‌دهد. نویسنده ضمن بیان کلیاتی درباره اجتهاد، به ادوار اجتهاد و فراز و نشیب‌های آن از صدر اسلام تا زمان غیبت و پس از آن اشاره کرده و شیوه‌های اجتهادی را از دیدگاه فریقین بررسی کرده است. وی در فصل اول به مفهوم شناسی واژه‌هایی مانند اجتهاد، منهج (روش)، فقه، انسداد و انفتاح و مفهوم لغوی، اصطلاحی و فقهی آن‌ها می‌پردازد. وی در فصل دوم ضمن ارائه تاریخچه اجتهاد در عصر اول اسلام، یعنی: زمان حیات رسول خدا( و عصر ائمه معصومین(، اجتهاد صحابه در مقابل نص پیامبر اسلام( را نقد کرده و اجتهاد ائمه معصوم و شاگردان خاص ایشان را تأیید می‌کند. نگارنده در فصل سوم مراحل و ادوار تاریخی اجتهاد را نزد اهل سنت بررسیده و نقش صحابه و تابعین را در این زمینه باز می‌گوید. آن‌گاه نقش ائمه اربعه اهل سنت در اجتهاد را بیان کرده و با توجه به نظریه آنان در زمینه انسداد باب اجتهاد، مذاهب و مناهج فقهی اهل سنت را به چهار مذهب حنفی، مالکی، حنبلی و شافعی منحصر کرده و دیدگاه ائمه اربعه را فصل الخطاب مباحث فقهی و اجتهادی آنان دانسته است. او در فصل چهارم به ادوار و مراحل مختلف اجتهاد نزد شیعه امامیه می‌پردازد و مرحله‌های تأسیس اجتهاد در تشیع، استقلال و تکوین اجتهاد شیعه را بررسیده و مراتب تطور و کمال آن را از لحاظ تاریخی شرح داده و مکتب‌های مهم اجتهادی و فقهای مشهور هر مکتب را معرفی می‌کند. نویسنده در فصل پنجم مهم‌ترین اصول و روش‌های اجتهاد را ابتدا از منظر ائمه چهارگانه اهل سنت و سپس نزد شیعه امامیه واکاوی کرده و اصول کلی اجتهاد، صدور فتوا، او استخراج حکم شرعی از ادله مختلف را از منظرآنان تبیین می‌سازد

موضوع این رساله اقبال و روشنفکری دینی می‌باشد و سوال اصلی در این تحقیق و پژوهش نیز این گونه طرح گردیده که : مهمترین شاخصه‌های روشنفکری دینی در اندیشه‌های اقبال چیست؟ و آیا اصولا روشنفکر دینی واقعیت خارجی دارد؟ و اگر دارد مشخصه‌های اصلی و ویژگی‌های مهم آن چیست؟ یافتن پاسخ برای پرسش‌های فوق جزء رسالت اساسی و هدفهای اصلی این رساله به حساب می‌آید و در این راستا بررسی شخصیت ، افکار و عملکردهای علامه اقبال لاهوری محور بحث قرار گرفته و سعی شده که با رعایت بی‌طرفی و واقع‌بینی آثار گوناگون خود وی و همین طور منابع مختلف که در ارتباط یا شخصیت ، زندگی ایشان در دسترس بوده مورد مطالعه قرار گیرد. این نوشتار به بررسی مهم ترین شاخصه‌های روشنفکری دینی در اندیشه‌های اقبال لاهوری و صحت و سقم مفهوم اصطلاح ترکیبی روشنفکری دینی، منطقی بودن این اصطلاح و این که: آیا روشنفکر دینی وجود خارجی دارد یا خیر؟ می‌پردازد. نویسنده می‌کوشد واقعیت‌های مربوط به روشنفکری دینی در جوامع مسلمان، آثار افکار آنان بر جامعه و امکان جمع روشنفکری با دینی بودن افراد را بررسی نماید. وی در هفت فصل به تجزیه و تحلیل اندیشه‌های روشنفکرانه اقبال لاهوری می‌پردازد. در فصل اول به بحث درباره مفاهیم و کلیات تحقیق پرداخته و معنای لغوی و اصطلاحی روشنفکر، معنای دین، تعریف خود و خودی، تعریف سنت و تجدد و تعریف خاص اقبال لاهوری از تجدد و شاخصه‌های آن و دیدگاه‌های مخالفان و موافقان روشنفکری دینی را بررسیده است. نگارنده در فصل دوم پس از ذکر بیوگرافی اقبال لاهوری و شناسایی زمانه و خاستگاه اندیشه‌هایش، وی را از دیدگاه شخصیت‌های معروف جهان معرفی کرده و تحلیلی از سفرهای علمی او ارائه می‌دهد. در فصل سوم دیدگاه‌های اقبال لاهوری درباره ضرورت بازگشت به اسلام اصیل، اصلاح طلبی وی در آموزه‌های دین اسلام، راهکارهای اقبال جهت پرورش دادن خودی و دستیابی به شخصیت حقیقی خویشتن، دیدگاه‌های او در مورد جامعیت دین اسلام، اجتهاد، جبر و اختیار، معنویت گرایی و شخصیت فاطمه زهرا(س) به عنوان اسوه کامل بیان می‌گردد. در فصل چهارم رویکردهای اقبال لاهوری درباره علم گرایی تعقل، تفکر و دیدگاه‌های او در مقوله دستیابی مسلمانان به علوم جدید، علل رکود و انحطاط فکری مسلمانان، علم ارزشمند و مقدس و... بیان شده است. در فصل پنجم مردم گرایی اقبال لاهوری و مبارزه گسترده وی با استبداد داخلی و حکومت استبدادی و حکومت دموکراسی، حکومت دینی و بایسته‌های آن، فلسفه تشکیل حکومت دینی و موضع گیری وی در قبال حکومت‌های استبدادی مطرح می‌شود. اقبال و استقلال طلبی و مبارزه وی با استعمار خارجی، نقص‌ها و کاستی‌های فرهنگ غرب در قبال فرهنگ اسلامی، تهاجم فرهنگی غرب و راهکارهای مبارزه با تهاجم فرهنگی و استعماری و انتقاد اقبال از مقلدین غرب و فرهنگ غربی، از مباحث مهم فصل ششم به شمار می‌آید. در فصل هفتم تأثیر اندیشه‌های اقبال لاهوری در شکل‌گیری دولت اسلامی پاکستان و حرکت‌های فکری و مبارزاتی جهان اسلام به تصویر کشیده شده است

آل‌‌بویه سلسله ای شیعی بود که ما بین سالهای 321 تا 447 قمریبخش عمده‌ای از قلمروی عباسیان را به زیر فرمان خود در آورد. این سلسله با توجه به خاستگاه و نیز شوقی که به برپایی شکوه ساسانی از خود نشان می‌دادند، می‌رفتند تا آیین‌های ایرانی را در سراسر حیطه حکمرانی خود، احیاء کرده و حتی المقدور حکومت خود را به فرمانروایی ایران باستان شبیه سازند. علاوه بر آیین‌های ایرانی، بنی‌بویه از آنجا که خود شیعه مذهب بوده و در سایه حکومتی شیعی (علویان طبرستان) رشد یافته بودند، با تسلط بر پایتخت عباسیان و برای نشر تشیع و نیز مبارزه فرهنگی با دستگاه خلافت سنی عباسی، اقدام به برپایی آیین‌های شیعی نیز نمودند. بدین سان این رساله بر آن است، تا تأثیر فرهنگ ایرانی و آموزه‌های شیعی را در آیین‌های آل بویه بررسی کند. گفتنی است روش این مطالعه، تحقیقی، تاریخی - تطبیقی و مبتنی بر تحلیل محتوی است. و از کلید واژگان، مراسم، مواسم، شیعه، فرهنگ، و آل‌بویه سود می‌جوید. در این پایان نامه از قاعده‌ای به نام هژمونی استفاده شده است تا پیوندی بین فرهنگ و دین و آیین‌ها برقرار نماید. . در این رساله، عواملی چون نمادهای تمدنی، جامعه اثر گذار ایرانی و سلطه آل‌بویه عوامل تأثیر گذار فرهنگ ایرانی و سلطه این خاندان شیعه مذهب و قدرت اقناع تشیع نیز عوامل شیعی موثر در آیین‌های آل‌بویه دانسته شده‌اند. در این نوشتار کوشیده شده مناسبت فرهنگ ایرانی و آموزه‌های شیعی، در مراسم و مواسم آل‌بویه را به دست دهد.