جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

غزالی در بیست مساله بر فلاسفه خرده گرفته است و در سه مساله قدم عالم، علم خدا به جزئیات و معاد، ایشان را تکفیرکرده است. ارزش پرسشهای او و سنگینی اتهام تکفیر، ضرورت پرداختن به این موضوع است. در این پژوهش بیشتر کوشش شده است که مبانی و دلایل فلاسفه و متکلمانبررسی گردد تا منشاء ابهام آشکار گردد. فرضیه محقق در اشکالات غزالی آن است که هر سه پرسش او برخاسته از عدم تامل در مبانی فیلسوفان است وتکفیر او نیزفاقد محمل شرعی است. اساس رای غزالی درقدم عالم، جواز جدایی قادر مختار از فعل خود است تا به استدلال استوار عدم انفکاک علت تامه از معلول پاسخ گوید که البته کوششی است بی ثمر. درعلم باری به جزییات، کلی به معنای ثابت را درنیافته و آن را به معنای مقابل جزیی به کار برده است و سرانجام رای معاد جسمانی را که انکار معاد نیست به خطا انکار دانسته است. تکفیر او نیز بی‎وجه است زیرا تکفیر در انکار ضروریات دین جاری است نه مسایل نظری.

مسأله معاد و باور به زندگی پس از مرگ در همه ادیان الهی وجود دارد و مورد قبول تمامی پیامبران الهیمی باشد و همگی بر انجام آن متفق القولند.اما چیستی و چگونگی این امر همواره مورد سوال اندیشمندان بوده و خواهد بود.از اینرو نظرات متفاوت به آن داده شده است.از جمله این متفکران می توان به فلاسفه بزرگی چون فارابی و ابن سینا اشاره کرد.ابن سینا اعتقاد به معاد جسمانی و روحانی داشته،که البته توانسته است معاد روحانی را با براهین و دلائل متفاوت به اثبات رساند و در مورد معاد جسمانی اظهار عجز و ناتوانی کرده.ولی اینهرگز به معنی انکار آن نیست.اما بعضی از فلاسفه و متکلمان از جمله ابو حامد محمد غزالی نسبت کفر به این دانشمندان و حکیمان داده و لبه تیغشان را متوجه آنان ساخته اند.اما این نسبت کفر و ارتداد،بی پاسخ نماند و چندین سال بعد از غزالی،متفکر و دانشمند بزرگی به نامابن رشد اندلسی در صدد پاسخ به آن برآمد تا از این دو اندیشمند رفع اتهام کند،هر چند پاسخ های وی وافی به مقصود نبود و در این امر مهم ره به جایی نبرد.شاید در آرای آنها می توان مواردی را یافت که با حشر همه نفوس که مورد نظر دین اسلام است چندان هماهنگ نباشد.مانند نظر فارابی به بی نیازی نفوس کاملان به بدن جسمانی و همچنین نابودی نفس های ضعیف که نتوانسته اند به مرتبه ای از کمال برسند و یا نظر ابن سینا مبنی بر تعلق نفس به اجرام آسمانی.از این جهت می توان تا حدودی به غزالی حق داد،ولی نه به آن صورت که آنان را کلا منکر این نوع معاد دانست و تکفیر کرد.همچنان که خود غزالی نیز به خاطر اعتقادش به حشر بدنی مانند بدن جسمانی و نه عین آن،متهم به تناسخ و تکفیر شد

پژوهش حاضر در باب آرای فلسفی و وجوه ابتکار حکیم موسّس آقا علی مدرّس تهرانی در سه محور اصالت وجود، وجود رابط و معاد جسمانی است. حکیم مدرّس در بحث «اصالت وجود» با تکیه بر مبانی حکمت صدرایی، تقریر روشنی از محلّ بحث ارائه نموده و چند برهان بر اصالت وجود اقامه می نماید و در طرح یکی از براهین، به ذکر نکاتی در بحث ماهیّت از جمله نحوه حمل مفهوم ثبوتی بر ماهیت می پردازد.نوآوری حکیم موسّس در بحث «وجود رابط» در تقریر موضع اختلاف میان وجود رابط و وجود محمولی صورت می گیرد و سپس با عنایت به این موضوع، وجوه تحقق وجود رابط در قضایا مورد بررسی واقع می شود.ایشان در مبحث معاد جسمانی، با طرح «مرکّبات حقیقی»، به تبیین ارتباط نفس و بدن پرداخته و معتقد است این ارتباط با عروض مرگ، زائل نشده و این، بدن است که در مسیر استکمالی خود، به سوی نفس در حرکت است و با نفس، متّحد شده و معاد جسمانی محقّق می شود.

فصل اول:مشتمل بر مباحث مقدماتی تحقیق که عبارتست از واژه‌شناسی، بیان مسأله، سوالات اصلی و فرعی، فرضیه‌ها، و بیان ضرورت و هدف تحقیق و...فصل دوم:به بررسی دیدگاه‌های پیرامون معاد اختصاص یافته و در نهایت دیدگاه معاد به صورت روحانی و جسمانی عنصری به عنوان نتیجه این فصل بیان شده است.فصل سوم:در طی سه مرحله، به اثبات امکان ذاتی و امکان وقوعی و ضروری بودن معاد ازدیدگاه عقل پرداخته شده و بر اثبات آن برهان‌های زیادی مورد استناد قرار گرفته است.فصل چهارم:به بررسی معاد از دیدگاه قرآن اختصاص دارد.فصل پنجم:شبهات موجود پیرامون معاد ومطرح شده است.

شناخت نفس انسان و حیات پس از مرگ از مقولاتی است که نقش به سزایی در زندگی انسان‌ها دارد. از آنجا که رابطه‌ی این دو مقوله از قبیل رابطه‌ی غایت و ذی غایت و مسیر و منتهاست، لذا در ارتباط تنگاتنگ با یکدیگر قرار دارند. پژوهش حاضر در صدد بررسی رابطه‌ی این دو مقوله در اندیشه‌ی ملاصدراست. بدین ترتیب که پس از گذری اجمالی بر نفس شناسی متقدمین، نفس شناسی ملاصدرا و نظریات بدیع ایشان مطرح، بررسی و بعضاً نقد می‌شود. نتیجه‌ی این تلاش رسیدن به نفس شناسی متفاوت ملاصدرا با عناصری چون سعه ی وجودی و تعریف ناپذیری نفس انسانی، عدم انحصار تجرد، در تجرد قوه‌ی عاقله، عدم ثنویت نفس و بدن، قدرت نفس انسانی در خلق صور یا امور خارجی در صورت کمال نفس، بدون نیاز به ماده‌ی قابل و صرفاً به واسطه‌ی جنبه‌ی فاعلی و تکامل ذات و جوهر انسان به موازات تکامل ادراکات خواهد بود. سپس به بررسی معاد شناسی صدر المتالهین می‌پردازیم که ثمره‌ی آن با توجه به تحولات بنیادین نفس شناختی، اثبات معاد جسمانی با بدنی غیر عنصری، پاسخ گویی به شبهات معاد جسمانی، برهان آوری قاطع بر بطلان تناسخ، حل مشکل حشر نفوس ناقص و متوسط، اثبات حشر برخی حیوانات، تبیین خرد پذیر بسیاری از آموزه های مربوط به معاد خواهد بود و در پایان به کیفیت ارتباط این دو مقوله پرداخته شده است.

در مفهوم شناسی روح به این نتیجه می‌رسیم روح چیزی است که موجب حرکت می‌شود و روان است و حرکت دارد و بدن نیز چیزی است که خواص اجسام را دارد؛ با توجه به روایت توحید صدوق؛ روح بدون جسم حرکتی ندارد، نتیجه می‌گیریم که بدن با حضور روح به حرکت و حیات می‌رسد، و نشان خواهیم داد از میان پنج روحی که در انسان یافت می‌شود آنچه محور بحث این نوشتار است روح الحیات می‌باشد که عامل حیات و حرکت است و بقیه ارواح محل بحث نمی‌باشد. منظور از حیات، دمیده شدن روح الحیات است و منظور از موت، خروج روح الحیات است که در تعبیر روایات روح الحیات با چهار نام خوانده شده است، که عبارتند از: روح الحیات، روح البدن، روح المدرج و روح العقل و نشان خواهیم داد آن روحی که جسمانی حادث می‌شود همین روح الحیات است و ملاصدرا نیز حدوث جسمانی روح را از همین نقطه می‌داند و چون روح الحیات عامل حرکت و دب و درج و شروع انسان به فهمیدن و تعقل از همین جاست لذا در روایات فقهی نیز سقط جنینی که در او روح الحیات دمیده شده است را مستحق دیه کامل می‌داند. سپس باطرح مساله رابطه روح با بدن و بیان این‌که نه این رابطه آنقدر ضعیف است که در حد مرغ و آشیانه تنزل داده شود و نه معتقد شد که یکی از مراتب دیگری است. بلکه رابطه‌ی این دو رابطه کور و زمین گیر است که حوائجشان باهم دیگر رفع می‌شود، لذا در هر نشئه ایی که جدایی این دو حاصل شود؛ انسان درکی از آن نشئه نخواهد داشت. با بررسی این نکات در فصل اول و بررسی نظریه های همراهی روح با بدن پس از مرگ بر پایه آیات و روایات می‌پردازیم.بررسی نظریه‌های همراهی روح با بدن نشان می‌دهد، که به دلیل به تأویل رفتن متون دینی از ناحیه‌ی صاحبان این نظریه‌ها، همگی نمی‌توانند صحیح باشند. ما در این نوشتار کوشیده‌ایم از تأویل در متون دینی بپرهیزیم و نظریه‌ی منطبق با آیات و روایات، نظریه‌ی همراهی روح با بدن مثالی در برزخ و همراهی روح با بدن عنصری پس از آن را، نظریه‌ی نزدیک به واقع معرفی کنیم؛ چرا که نظریه‌ی مذکور، مویّد به ظواهر دینی است؛ در حالی که سایر نظریات، تلقّی ‌نادرستی ‌از متون دینی دارند. از مباحث جدیدی که بررسی شده، عدم ابتناء قائل شدن به بدن مثالی به مسئله‌ی تجرّد نفس است. تا کنون اعتقاد بر این بوده است؛ که قائلان به تجرّد نفس، وجود بدن مثالی را لازمه‌ی تجرّد می‌دانستند و قائلین به عدم تجرّد نفس متلزم به بدن مثالی نبوده‌اند. اما در این نوشتار تلازم بین قول به تجرّد و قول به بدن مثالی در برزخ انکار شده و اثبات گردیده است. با اینکه متون دینی حاکی از عدم تجرّد نفس است، اما همراهی با بدن مثالی در برزخ مویّد به تصریحات و ظواهر متون دینی است. لذا انسان در همه‌ی مراحل دنیا و برزخ و پس از آن، موجودی دو ساحتی است و در هیچ مرحله‌ای نفس بطور مستقل حیات ندارد و در هر نشئه‌ای همراه بدن می‌باشد، یعنی در نشئه‌ی دنیا و قیامت همراه با بدن عنصری و در نشئه‌ی قیامت صغری (برزخ) همراه با بدن مثالی می‌باشد. البته انسا‌نهایی هستند، که به دلیل عدم همراهی روح با بدن در برزخ، درکی نسبت به مسئله‌ی برزخ ندارند و به تعبیر روایات (یلهی عنه) هستند و خاطر نشان کرده‌ایم، که درک در هر مرحله‌ای از مراحل حیات وابسته به همراهی روح با بدن می‌باشد و در این بین فرقی بین قائل شدن به تجرّد و عدم تجرّد نفس وجود ندارد و وجود بدن به ‌عنوان ابزار ادراک، در همه‌ی مراحل سه-گانه ضروری است و اثبات نموده‌ایم، که معاد جسمانی مدّ نظر شرع (همراهی روح با بدن) در هر سه نشئه‌ی دنیا، آخرت‌ و برزخ وجود دارد. همچنین با ردّ تلازم بین عنصری بودن و زوال پذیری، به شبهات وارد بر همراهی روح با بدن عنصری در قیامت نیز پاسخ گفته‌ایم. در مجموع نظریه‌ی همراهی روح با بدن مثالی در برزخ و همراهی روح با بدن عنصری در قیامت را منطبق قرآن و حدیث معرفی کرده‌ایم.

در این نوشتار به دیدگاههای متکلمان و فیلسوفان به طور کلی پرداخته شده و بعد از آن دیدگاه ملاصدرا و فیاض لاهیجی در مورد معاد جسمانی به طور مفصل پرداخته میشود و در چایان به تفاوت ها و شباهت های این دو پرداخته میشود