جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چکیدهدر این پژوهش به بررسی عوامل زیبایی‌شناسی شعر انوری از دیدگاه علم بدیع می‌پردازیم. علم بدیع یکی از شاخه-های علوم بلاغت است، که در لغت به معنی چیز تازه و نو، و در اصطلاح علمی است که باعث زیبا سازی کلام می‌شود و یا سخن ادبی را ارتقاء می‌بخشد، و به طور کلی به دو دست?: بدیع لفظی و بدیع معنوی تقسیم می‌شود. در گذشته به علم معانی و بیان که از دیگر شاخه‌های علوم بلاغت هستند نسبت به بدیع توجّه بیشتری می‌شد؛ امّا امروزه با توجّه به سیر طولانی و کشف عوامل زیبایی‌سازی شعر در این حیطه، باعث توجّه بیشتر به این دانش شده است. شاعران با استفاده از دانش بدیع توانسته‌اند به جذابیت و گیرایی و همچنین تأثیر هر چه بیشتر در مخاطب خود بیفزایند. انوری نیز از این مورد مستثنی نیست. دیوان او که شامل: قصاید، قطعات، غزلیات و رباعیات فراوان می‌باشد، سرشار از این زیبایی‌های ادبی است، مخصوصاً قصایدش نسبت به دیگر اشعارش از صنایع بدیعی بیشتری برخوردارند. انوری که شاعری مدح‌گوی است توانسته با استفاده از این عوامل زیبایی، توجّه ممدوح خود را برانگیزد، و با توجّه به زبان فاخر و قصاید استوارش او را یکی از سه پیامبر شعر فارسی دانسته‌اند. از پر بسامدترینآرایه‌های به کار رفته در دیوان انوری در حوز? بدیع لفظی می‌توان: موازنه، جناس، سجع، تکرار و ... و در حوز? بدیع معنوی: اغراق، حسن تعلیل، ارسال‌مثل، تلمیح، مراعات‌النظیر، لفّ‌ونشر و ... را نام برد.

طباق بررسی شده در این تحقیقیکی از زیبایی های بدیعی و معنوی کلاماست که جایگاهی ویژه در ادبیات و علم تفسیر و فقه و زبان شناسی دارد. اهل لغت و زبان شناسانبرای بیان اندیشه ها و توضیح معانی و شاعران برای تعبیر احساسات و اوضاع سیاسی و اجتماعی خود از فن طباق یاریطلبیده اند. و از سویی دیگر بلاغی ها برای کشف حقایق و معانی متضاد در آیات قرآن و فقیهان برای تبیین احکام شرعی و فقهی به این صنعت ادبی تمسّک جسته اند. در این مجال برآنیم تا طباق قرآنی را در لفظ انفاق و مشتقات آن بررسی کنیم و با روشی نوین به بررسی طباق و انواع مختلف آن مانند طباق ایجابی، طباق سلبی، طباق خفی و طباق معنوی و... بپردازیم. بنابراین پس از بررسی لغوی و بلاغی واژه های متضادهمراه با تحلیلی کوتاه و ذکر فایده ی آنبا استعانت از تفاسیر و فرهنگ لغت های مختلف معنای مختصر و روشنی از آیه ها نیز ارائه می گردد . واز آنجا که در بسیاری از آیات انفاقی قرآن انواع مختلفی از طباق و مقابله وجود دارد در ضمن متن به آنها اشاره می نماییم.

اهمّیت دانش بلاغت بر علاقه‌مندان شعر و ادب پوشیده نیست، چرا که شناخت زیورهای کلام و عناصر خیال ورزی، موجب می‌شود تا هر خواننده و شنوند? باذوقی به دقایق سخن ادبی پی‌ببرد و در نتیجه از یادگارها و تراویده‌های ذهنی و قلمیِ آفرینندگان آثار ادبی، افزون‌تر بهره‌ور و مشعوف گردد؛ از این رو ادیبان و سخن‌سنجان چمنزار بلاغت، از ادوار پیشین تا به حال کوشیده‌اند با موشکافی، به نگارش کتاب‌هایی چند در حوز? بلاغت و توابع آن، دست یازند و هر کدام به سهم خود، برای گسترش دامن? این علم اهتمام ورزند. بنابراین تلاش نگارنده در این پایان‌نامه، بر آن بوده است در راستای همین امر، یکی از عناصر بلاغی، یعنی إسناد مَجازی را بر اساس پاره‌ای از عناصر علم زبان‌شناسی و معیارها و موازین علم منطق، بررسی و ژرف‌کاوی کند.در این راستا، برای تبیین بیشتر این شگرد بلاغی، به بررسی نمونه‌هایی از آن در زبان سعدی و متنبّی، دو شاعر بزرگ زبان فارسی و عربی، پرداخته شد؛ و پس از پرداختن به این مهم، و تحلیل إسناد مَجازی در دو علم منطق و زبان شناسی نتایج مهمّی از جمله موارد ذیل حاصل شد:1. إسناد مَجازی، معمولاً در جملات خبری‌ای رُخ می‌دهد که، با قرائن لفظی یا معنوی، برخلاف عقید? متکلّم باشد؛ بنابراین، جملات یا صورت‌های انشایی، پس از تأویل به جمله‌های خبریِ داری حُکم (إسناد)، شایست? بررسی در مبحث إسناد مَجازی قرار می‌گیرند.2. در چهارچوب علم منطق، إسناد مَجازی نوعی قضیّ? حملی است که از لحاظ اعتقادات متکلّم رابط? بین موضوع و محمول در آن، رابطه و نسبتی حقیقی نیست، بلکه گوینده (شاعر یا نویسنده) به عمد و با هدف رسایی، زیبایی و تأثیر بیشتر در مخاطب و با دخل و تصرّف در رابط? بین موضوع و محمول، به مَجاز در إسناد دست می‌زند.3. بیشتر علمای بلاغت، إسنادهای مَجازی زبان فارسی را با تعاریف و مثال‌های ادبیّاتعرب سنجیده‌اند و گاهی اوقات، بدون در نظر گرفتن قابلیّت‌های زبانی یا ظرافت‌های خاصّ زبان فارسی، سعی در طبقه‌بندی إسنادهای مَجازی در گروه‌های مشخّص شده در بلاغت عربی کرده‌اند که حاصل، نادیده گرفتن بسیاری از ترفندها و قابلیت‌های زبانی در زبان فارسی می‌شود.4. بسیاری از إسنادهای مَجازیِ به کار رفته در آثار این دو شاعر، که از چشم‌انداز زبان‌شناسی، نمونه‌ای از فراهنجاری معنایی هستند، درصدد زیبایی‌آفرینی، إغراق و مبالغه، تکریم و بزرگداشت، تأثیر بیشتر کلام و با هدف وارد کردن مخاطب به دنیای خیال و شعر و ادب است.همچنین نتایج دیگری که در خلال بحث به آن‌ها پرداخته شده است و از دیگر سو، پژوهنده کوشیده است برای ورود به موضوعات علم منطق و زبان شناسی و همچنین تمهید مقدّمه، به اجمال به ذکر برخی از تعاریف و اصطلاحات این دو علم بپردازد.

با نزول وحی بر رسول گرامی اسلام (ص)، تمامی علوم به بحث و بررسی در ابعاد گوناگون آن پرداختند تا از ابعاد مختلف و در حد توان بشر، کلام الهی را مورد شناسایی قرار دهد. علم بلاغت که شامل معانی، بیان و بدیع می‌شود به دلیل غایت و هدفی که دارد (معرفت قرآن کریم) از اشرف علوم به حساب می‌آید. علم معانی، علمی است که متکلم را قادر می‌سازد تا آنچه در ذهن می‌پروراند به مخاطب القاء نماید. زیبایی‌های قرآن کریم از نظر این علم، مباحث متعددی را شامل می‌شود که می‌توان به احوال جمله‌های انشائیه اعم از طلبی و غیر طلبی به عنوان یکی از مقاصد آن اشاره نمود. این پژوهش به روش تحلیلی- توصیفی به بررسی و استخراج جملات انشائیه طلبی و غیر طلبی در سه جزء آخر قرآن پرداخته و اغراض ثانویه‌ای که در کتب بلاغی به آن اشاره شده را استخراج نموده است؛ علاوه بر آن به اغراض نویافته‌ای دست پیدا کرده، که کمتر در این کتب به آن اشاره شده است.

موضوع این پایان‌نامه بررسی غزلیات لاهوتی از دیدگاه علم معانی است. هدف این پژوهش بیان ارزش-های بلاغی غزلیات لاهوتی بر اساس مباحث گوناگون علم معانی و تطبیق این دسته از اشعار لاهوتی با مباحث این شاخه از علوم ادبی همراه با ارائه‌ی شواهد لازم و کافی است. از رهگذر این تحقیق، بلاغت و نفوذ کلام لاهوتی به شیوه‌ی علمی تبیین خواهد شد. اساس روش این پژوهش بر تحلیل اشعار غزلیات لاهوتی براساس هر یک از مباحث علم معانی است؛ بدین گونه که ذیل عنوان هر مبحث، پس از اشاره-ای به موضوع، براساس شواهد لازم از اشعار مزبور، مبحث مورد نظر در غزلیات لاهوتی تبیین و تحلیل شده است.

یکی از مباحث مهم علم معانی،تقدیمو تاخیر است.در پدیده ی تقدیم و تاخیر،اجزای کلام بر خلاف ترتیب اصلی خود،قرار می گیرند. به این معنی که، کلمه ای که باید موخر شود را مقدم می سازند،و آن کلمه ای که باید مقدم شود را ، به تاخیر می اندازند.هدف از این پدیده ی زبانی،گسترش زبان و رسیدن به معانی ثانوی چون:اختصاص،تاکید وبزرگ داشتن...می باشد. از طرفی ترجمه ی قرآن کریم نیز،یکی از مباحث مورد توجه صاحب نظر به شمار می آید ؛چرا که سبک بیانی قرآن کریم از خصوصیات و اختیارات انحصاری برخوردار است که در هیچ نوشته ی بشری همانند آن وجود ندارد . جزء 23 قرآن ، مکی و شامل سوره هایی است که پدیده ی تقدیم و تاخیر در آن ، فراوان دیده می شودو هم چنین جزء23 ، از جزءهاییبه شمار می آید که کمتر مورد بررسی در این زمینه، قرار گرفته است.پژوهش حاضربه دو بخش نظری و تطبیقی تقسیم می شود .در بخش اول،با روشی توصیفی و تحلیلی به بررسی جایگاه تقدیم و تاخیر در سه زبان عربی (قرآن کریم)،فارسی و ترکی آذری می پردازد و در بخش تطبیقی ،مقوله ی تقدیم و تاخیر را در دو ترجمه ی فارسی (رضایی،گرمارودی) و در دو ترجمه ی ترکی آذری (کاویان پور،اسماعیل زاده) بررسی می نماید. مترجمان به طور پیوسته و مداوم، این مقوله را در ترجمه ها یشان رعایت نکرده اند.به عبارت دیگر،وحدت رویه در ترجمه ها دیده نمی شود.در این بررسی مشکل اساسی را می توان در عدم شناخت مترجم از ساز و کار تقدیم و تاخیر، در زبان مبدأ (قرآن) دانست و مسأله ی دیگر،کم توجهی مترجم به بر قراری تعادل در ترجمه است که منجر به نادیده گرفتن این پدیده می شود.

التفات از زیباترین صنایع بلاغی درحوزه علم معانی است که انواع متعدد آن به فراوانی درقرآن کریم به کار رفته و باعث زیبایی و حلاوت کلام وحی گردیده است، اکثر علمای بلاغت آن را تحت عنوان خروج کلام از مقتضای ظاهر و انتقال از یکی از صیغه‌های تکلّم، خطاب و غیبت به دیگری تعریف کرده‌اند.‌ بر این اساس برای آن شش وجه برشمرده‌اند، به نظر می‌رسد این شگرد ادبی منحصر به انتقال از ضمیری به ضمیر دیگر نباشد و گونه‌های دیگری نیز برای آن می‌توان پیدا کرد، در این پژوهش ضمن ارائه تقسیم بندی جدیدی از التفات، به پیگیری اغراض و نکته‌های لطیف آن از منظر زیبایی‌شناسی، در تفاسیر مختلف شیعه و سنّی پرداخته‌ شده‌است. پس در فصل اوّل؛ کلیّات و مفاهیم و در فصل دوّم و سوّم؛ التفات در ساختارهای اسمی و فعلی، التفات در ادوات والتفات در ساختار نحوی و لغوی، با تحلیل معانی ثانویه‌ی هر مورد بیان شده‌است

توصیف کلام وحی و تأثر آیات قرآنی که علم معانی خصوصا معانی ثانوی أمر در آیات قرآنی استفاده شده است روش مورد استفاده در پژوهش و کلید واژ ه ها

علوم بلاغی - معانی، بیان و بدیع- از مهم‌ترین دانش‌های ادبی است که روش‌های ایراد کلام و شیوه‌های فهم آن را با مقتضای حال و مقام مخاطب بیان می‌کند و سخن‌وران از منظر آن توانایی خود را در فن بلاغت سخن و ادای مقصود به مقتضای حال و مقام شنونده نشان می‌دهند. رعایت جوانب مختلف اخلاقی در «شیوه‌های بیانیِ» زیبا و متنوع قرآن کریم را می‌توان از مهم‌ترین جنبه‌های ادبی آن دانست، به گونه‌ای که خداوند حکیم و متعال در تعامل با تمام مخاطبان قرآن، از جمله پیامبران، ملائکه، مومنان، عموم مردم، حتی مخالفان و معاندان ـ منافقان، کفّار و مشرکان ـ کلام خود را در کمالاخلاق و ادب ایراد فرموده است. در آیات مختلف قرآن کریم و اسالیب بیانی آن، برای رعایت ادب در کلام، ظرافت‌ها، و صنایع بلاغی متنوعی بکار رفته است. که از بارزترین این صنعت‌های ادبی می‌توان «کنایه»، «مجاز»، «تعریض»، «استعاره»، «تنکیت»، «تفویف»، «مناسبت»، «حسن نسق» «صحّت تقسیم»، «تخییر»، «تکرار»، «توریه»، «اطْناب»، «استدراج»، «تجاهل العارف»، و «التفات» را نام برد. این پایان-نامه بر آنست، ضمن بهره‌گیری از آراء مفسّران و محقّقان قرآنی و دانشمندان بلاغت، و با تکیه بر پیش‌فرض‌های بلاغی و بیانی، برخی از این دسته از اسالیب را که با مضامین اخلاقی شیوا و زیبا آراسته شده‌اند مورد توجه قرار دهد و نکات بلاغی این دسته از آیات را با تکیه بر علم معانی و بیان و بدیع، مورد بررسی قرار دهد. کلمات کلیدی: قرآن کریم، شیوه بیان، بلاغت، اخلاق، ادب.

شناخت زیبایی، همواره برای انسان ارزشمند و لذت‌بخش بوده است و یکی از حوزه‌های آن، زیبایی‌شناسی ادبیات می‌باشد که عبارت است از: کشف گونه‌های ادبی از طریق بررسی‌های زبانی که از مباحث اصلی آن، ارتباط لفظ با معنا و بررسی جلوه‌های بلاغی آن در کلام است. بدون شک نهج‌البلاغه به جهت برخورداری از واژگان غنی، تناسب لفظ با معنا و ارائه آن با اسلوب‌های گوناگون بلاغی، نمونه‌ی برجسته‌ی بلاغت در ادبیات عربی است.