جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چکیده آیا راه معقولی وجود دارد که بپذیریم دست خداوند در طبیعت باز است؛ راهی که از ایراد تاریخیِ خدای رخنه­پوش در امان باشد؟ جان پوکینگ­هورن، فیزیکدان و متکلم مشهور انگلیسی، از پیشگامان عرصة علم و الهیات و از معروف­ ­ترین متفکران مسیحی در این صحنه است. او علاوه بر دستاوردهای مهم در فیزیک نظری، در مباحث علم و الهیات نیز صاحب رأی به­شمار می­آید. یکی از نظریات خاص او، به تصویری مربوط می­شود که دربارۀ فعل الهی در طبیعت است. این تصویر، بر دیدگاهی واقع­گرایانه و ابتنای متافیزیک بر فیزیک مبتنی است و با توجّه به نظریه آشوب از نوعی علیت بالا به پایین دفاع می­کند. در این مقاله، پس از ذکر مقدماتی دربارۀ حیات علمی پوکینگ­هورن، نظام فکری او متناسب با مسئلۀ فعل خداوند ترسیم و پس از آن، دیدگاه او در این زمینه، به تفصیل، تبیین می­شود. در انتها مبانی و دیدگاه اختصاصی او در باب فعل خداوند در طبیعت، به­ویژه با توجه به مبانی حکمت اسلامی، نقد و بررسی می­شود. به­نظر می­رسد دیدگاه پوکینگ­هورن، در عین تفطّن به نکات مهم، اتقان فلسفی لازم را ندارد و او نتوانسته است تصویری استوار دربارة فعل خداوند در طبیعت، ارائه دهد.

برای آنکه نگره‌ای تازه درباب گزاره یا وضعیت ارایه کنیم یا حتی یک نگره‌ی موجود را ارزیابی نماییم نخست باید انتظار خود را از یک چنین نگره‌ای مشخص کنیم. ما در این رساله، پس از تعیین حداقل انتظارهای خود از یک نگره‌ی گزاره و یک نگره‌ی وضعیت، به سراغ چند نگره‌ی موجود درباب گزاره و وضعیت رفته، براساس انتظار تعریف شده حداقلی خود، آنها را ارزیابی کردیم. سپس براساس آرای جان پالک به بازسازی یک نگره‌ی گزاره و یک نگره‌ی وضعیت پرداخته، نگره‌ی مختار خود را ارایه کردیم. در ‌این نگره‌ی بازسازی‌شده، گزاره‌ها و وضعیت‌ها، هویتهای ضروری مستقل از ذهنی هستند که معنای عملگرهای‌منطقی، معنای مفهومها و معنای دلالتگرها می‌توانند اجزای آنها باشند. میان گزاره و وضعیت تفاوت هست‌شناختی‌ای وجود ندارد و تنها تفاوت آنها در‌شکل منطقی آنهاست. سپس، توانایی نگره‌ی خود را در ‌برآوردن حداقلهای لازم برای یک نگره‌ی گزاره یا وضعیت سنجیدیم. در ادامه دو مفهوم فراساختنی‌بودگی و انگارپذیربودگی را واکاوی کردیم. پس از ارایه گزارشی از چهار تعریف از تعریفهای عمده فراسازی، یعنی تعریفهای شامل فهمیدن، تعریفهای شامل باور، تعریفهای شامل انگارش یک موقعیت و تعریفهای شامل احراز در جهانهای ممکن سازگار و منسجم، آنها را به نقد نشستیم. آنگاه نگره‌ی خودمان از مفهومهای فراساختنی‌بودگی و انگارپذیربودگی را مطرح کردیم و معیاری برای فراساختنی بودن یا انگارپذیر ‌بودن یک وضعیت مفروض ارایه نمودیم. تبیین امکان‌معرفتی و امکان‌متافیزیکی ذیل دو رویکرد اصلی عام‌گرایی جهت‌مند و خاص‌گرایی جهت‌مند بخش دیگری از رساله را تشکیل می‌دهد. ما از طریق نقد قرایت عام‌گرایی و برخی از قرایتهای خاص‌گرایی، قرایت جدیدی از خاص‌گرایی ارایه کردیم و با استفاده از مفهوم فراسازی، نحوه تبیین این دو نوع امکان را در این رویکرد جدید از خاص‌گرایی، بیان نمودیم. در انتهای رساله، سعی کردیم منبعهای اصلی معرفت جهت‌مند یعنی فراسازی، واقعی‌بودگی و شهود را شناسایی کنیم و نشان دهیم که فراسازی و واقعی‌بودگی، در مقایسه با شهود، می‌تواند به‌عنوان یک منبع مطمئن برای تامین سند و شاهد برای معرفت جهت‌مند به‌کار روند.

انقلاب اسلامی حرکتی عظیم در زمینه و زمانه تجدد است. امام خمینی1 هرچند هرگز به صورت منسجم و در یکجا سخن نگفته است، اما راهی را که ایشان در مقابل تمدن غرب گشود، فارغ از جدال با تجدد نبود. مسأله اصلی این تحقیق، کیفیت این راه و نتیجه آن - تمدن اسلامی - است.برای حصول این فهم، در این پژوهش تلاش شده که عمیق‌ترین معنای تجدد و الزامات آن بررسی شود در این معنا از تجدد، متافیزیک ریشه همه چیز است و غربزدگی در معنای عمیق آن- متافیزیک ‌زدگی- لحاظ شده است. از این رو در آثار مکتوب امام درباره غربزدگی- متافیزیک ‌زدگی تتبع شده است و تذکر امام به باطن فلسفه و عرفان - که به تعبیری همان متافیزیک است - در صورت‌های گوناگون خود توضیح داده شده است و در ادامه به نتایج نظری و عملی این تذکر نظر شد. نتیجه نظری این تذکر، امکان احیای دین و نتایج عملی آن، مواجهه تمدنی امام با غرب است.از نتایج این پژوهش آن است که امام تمدن به معنای مصطلح در علوم اجتماعی را به رسمیت نمی‌شناسد و ایجاد تمدن اسلامی- در معنای علوم اجتماعی آن – را به رسمیت نمی‌شناسد. تمدن در معنائی که حضرت امام مراد کرده است جز در سایه قیام لله و تحول انسان هرگز صورت نخواهد بست؛ این تمدن اسلامی نه تنها در تقابل با تمدن غرب است بلکه ما را به عالمی فرا‌ می‌خواند که مباین با عالم تجدد است.

علم دینی، چیستی، امکان و چگونگی راهیابی به آن یکی از مباحثی است که به‌خصوص در دهه‌های اخیر بسیار مطرح گردیده است. در این اثر، به مقایسه ی نظریه ی آیت الله جوادی آملی و دکتر گلشنی پرداخته شده است. آیت الله جوادی آملی ابتدا جایگاه عقل و علم یقین آور را به عنوان محصول عقل، در هندسه ی معرفت دینی تبیین می کنند و چنین علمی را چون پرده از فعل خداوند برمی دارد، الهی می شمارند. بدین صورت میان علم و دین از اساس تعارضی باقی نمی ماند، مگر اینکه دانشمندان ملحد بخواهند نتایج غیرتجربی از آن بگیرند. سایر تعارضات نیز ظاهری و قابل حل است. ایشان ایراد علوم حاضر را در منقطع دیدنِ علل مادّی از علل غیرمادّی آن ها می دانند که باید رفع شود و نهایتاً راهکارهایی برای اسلامی کردن علوم بیان می کنند. دکتر گلشنی نیز باتوجه به تاریخ علم، تأثیر مبانی متافیزیکی در آن را قابل توجه می دانند و معتفدند جهان بینی توحیدی، با هدایتِ این مبانی، مسیر علم را به سمت الهی شدن تغییر می دهد. از نظر ایشان، اسلام توصیه به فراگیری علوم کرده و مجاری معتبر ادراکی بشر را شناسانده است. دکتر گلشنی نهایتاً، وحدت جهان بینی حاکم بر حوزه و دانشگاه را لازمه ی جبران مافاتِ دوری این دو فضا از هم می شمارند و راهکارهایی برای رسیدن به آن ارائه می دهند. این دو نظریه علاوه بر اختلاف در ادبیات، شباهت های زیادی دارند و می توانند مکمّل باشند. نگارنده، پس از تبیین و نقد هرنظریه می کوشد با توجه به ادبیاتِ هر نظریه به نقدها پاسخ دهد. نهایتاً، با مقایسه ای میان دو نظریه، وجوه اشتراک و افتراق آن دو بیان شده است.

پس از افول فلسفه ایده آلیستی هگل، علوم دقیقه یعنی علومی که با کمک علم ریاضی به پژوهش در اشیا و امور طبیعی می پردازند، به سرعت توسعه یافتند. فلسفه کانت در اثر این توسعه دوباره مورد توجه متفکران قرار گرفت؛ زیرا او فقط شناخت علمی را شناخت حقیقی می دانست و شرایط امکان آن را مورد بررسی قرار داده بود. کانت درباره متافیزیک سوال می کند که آیا اساسا متافیزیک ممکن است؟ در حالی که امکان علم را مسلم می داند و فقط شرایط امکان آن را بررسی می کند. متفکرانی که در سال های دهه هشتاد قرن نوزدهم به فلسفه کانت روی آوردند تا به کمک آن پاسخی برای مسایل حل نشده علوم طبیعی بیابند، به پیروان جدید کانت (نوکانتی) ملقب شدند.