جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

حکیم نزاری قهستانی از گویندگان بزرگ اسماعیلی مذهب نیمه دوم سده هفتم و آغاز قرن هشتم است. از جمله مهم‌ترین آثار نزاری، می‌توان به دیوان اشعار او اشاره کرد. از آن‌جا که کاربرد روایات دینی و اساطیری نقش مهمّی را در شاعرانه نمودن کلام نزاری ایفا می‌کنند، در این تحقیق سعی شده بدین موارد پرداخته شود. بدین جهت، ابتدا کلّ دیوان اشعار وی بررسی شده و نمونه‌های مربوط به کاربرد اساطیر و روایات ملّی، تاریخی و دینی استخراج شده و در نهایت مورد بررسی قرار گرفته‌اند، تا راز ماندگاری اشعار حکیم نزاری قهستانی بیشتر آشکار گردد. در دیوان او تا حدودی اساطیر ملّی وعناصر تاریخی و بیشتر اساطیر دینی استفاده شده است.

‫در اين پژوهش، انديشه مهدويت از نظر اماميه و اسماعيليه تا پايان قرن چهارم هجري، به صورت تطبيقي بررسي شده و سير تاريخي مهدويت و مباني آن همراه با تفاوتها و اشتراکات در ميان اماميه و اسماعيليه، بيان شده است. براساس عقيده اماميه، مهدي? مردي از اهل بيت پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم ، از نسل فاطمه? و در نهمين رتبه نسل امام حسين عليه السلام قرار دارد. او در سال 255 هجري به دنيا آمد و پس از پنج سال دوران غيبت صغري آغاز شد و تا سال 329 چهار تن از ياران نزديک امام عسکري عليه السلام رابط بين امام? و پيروانش بودند. پس از آن، دوران غيبت کبري آغاز شد که تاکنون ادامه دارد. وي در آخرالزمان ظهورکرده و زمين را پر از عدل و داد خواهد کرد. مهدويت در اسماعيليه، در سه دوره پيش از حکومت فاطميان، بعد از حکومت فاطميان و اصلاحات عبيدالله المهدي، و بعد از اصلاحات معزّ لدين الله بررسي شده است. آنها نخست به مهدويت اسماعيلبن جعفر اعتقاد داشتند، سپس به مهدويت محمدبن اسماعيل معتقد شدند که انديشه ظهور وي، تفاوت زيادي با انديشه ظهور مهدي اماميه نداشت. بعدها اين انديشه توسط اسماعيليان قرمطي رنگ باطني گرفت. با ظهور عبيدالله المهدي خليفه فاطمي، او نخست براي خود و بعد براي پسرش ادعاي مهدويت کرد. سپس ظهور مهدي موعود به آينده دورتري موکول شد. در اصلاحات معزّ لدين الله چهارمين خليفه فاطمي، محمدبن اسماعيل دوباره به عنوان ناطق هفتم و قائم القيامه پذيرفته شد، اما از آن تفسير ديگري ارائه شد. اسماعيليان طي اين مراحل، از انديشه خود، به مهدويت فرد آخرالزماني بازگشتند. اماميه و اسماعيليه، در اهميت و ضرورت امام در هر زمان، و در اينکه مهدي از اهل بيت و از نسل فاطمه? و امام حسين عليه السلام است و در شمايل و خصوصيات او و در غيبت و سيرت مهدي موعود، اشتراک ديدگاه دارند و در برخي موارد چون مصداق مهدي موعود اختلاف دارند.

‫بحث مهدويت در جامعه بشري و در اديان، آيينها و مذاهب مختلف، چنان حضور مستمر و چشمگيري دارد که شباهت تامي به بحث نجات اخروي انسان و آينده روشن و اميد آفرين بشريت دارد. بدون ترديد بحث مهدويت، تصويري دنيوي از زندگي است که آيند? زندگي بشريت را با ظهور منجي آخر الزمان قرين اميد وآسايش مينمايد. اهميت اين بحث در جامعه اسلامي و در فرهنگ ديني و بهويژه در عصر کنوني از سوي اسماعيليه نيز به عنوان يک جماعت ديني و مذهبي مهم تاريخ اسلام و تأثير گذار انديشه و فرهنگ ديني که اکنون نيز در جاي جاي جهان اسلام در شاخهها و جريانهاي مختلف حضور زنده و فعال دارد، فابل توجه است. پژوهش حاضر در ضمن نه فصل، به بحث مهدويت در اسماعيليه پرداخته است. در آغاز پس از بررسي مفهوم مهدويت و عقيده، انتطار در اديان ديگر را بيان کرده، و در پي آن، مهدويت را در آيات و روايات بررسي نموده است. سپس به معرفي اسماعيليه و فرقههاي آن پرداخته است، و در پايان به بحث اصلي، يعني مهدويت در اسماعيليه پرداخته و اين مسئله را در بين فرقههاي اسماعيليه، از جمله قرامطه، فاطميان، مستعلويه (طيبيان) و نزاريه بررسي کرده است. بايد توجه کرد که فرقه اسماعيليه از فرقههاي اسلامي - شيعي است که در درون خود دچار انشعابات و تطورات عقيدتي - فکري فراواني شده است. بنابراين، کمتر ميتوان حکم کلي واحدي را به اسماعيليه نسبت داد. شايد عقيده به امامت و به تبع آن، انديشه موعودگرايي و مهدويت در اين فرقه، از بيشترين تطورات برخوردار بوده است. بنابراين، بايد در گزارش از موضوع مهدويت در اسماعيليه، هر کدام از انشعابهاي دروني اين فرقه را جداگانه لحاظ کرد. در ديدگاه اسماعيليه، ادوار مقدس عالم، به دور هفتم ختم ميشود و در اين دور است که مهدي ظهور ميکند و حقايق باطني عالم را براي انسانها آشکار ميکند؛ بنابراين، همه انبيا مقدمه اين دورهاند.

‫مذهب شيعه به‌عنوان مکتبي که از متن اسلام ظهور کرده بود، به‌خاطر برخورداري از يک ديدگاه خاص در مورد خلافت و جانشيني پيامبر اسلام( از ديگر مسلمانان متمايز گرديد، و بدين ترتيب، مسلمانان به دو گروه و مذهب شيعه و اهل سنت تقسيم شد. مسأله امامت در ميان شيعيان همواره مهم‌ترين مسأله کلامي بوده و در طول تاريخ موجب پديد آمدن چندين فرقه در ميان خود اين مذهب گرديد که يکي از مهم‌ترين آن‌ها، فرقه اسماعيليه مي‌باشد. پژوهش حاضر تلاش کرده است تا موضوع شيعه بودن فرقه اسماعيليه، و اشتراکات و اختلاف نظرهاي اين دو گروه را خصوصاً در مسأله امامت مورد بررسي قرار دهد. اسماعيليه و اماميه از آن‌جا که دو فرقه از يک خانواده و مذهب کلان هستند، در طول تاريخ داراي عقايد مشترکي بوده و هستند؛ از جمله اين‌که خلافت و جانشيني بر حق پيامبر اسلام( از آن امام علي( بوده، و پس از آن حضرت نيز منحصر در اهل بيت( است. همچنين اماميه و اسماعيليه در اعتقاد به شش امام اول شيعيان، داراي اشتراک نظر هستند. آن‌ها در بسياري از مسايل مرتبط با مقوله امامت مانند اين‌که در هر زمان امامي وجود دارد، نيز مشترک هستند. ولي اسماعيليه در اعتقاد به امام بعد از امام صادق( از شيعيان اثني‌عشري جدا گرديده و امام ديگري را برگزيدند. اماميه اعتقاد به امامت را از اصول دين شمرده، و وجود امام را واجب دانسته، و شرايط خاصي همچون نصب از طرف خداوند و برخورداري از عصمت را براي امام لازم مي‌دانند. بنا بر اين، اسماعيليه در اصل فرقه‌اي از شيعه محسوب مي‌شود که در گذر زمان تحولاتي در عقايد آن‌ها رخ داده، و البته خود نيز داراي فرقه‌هاي مختلفي گرديده‌اند. فرقه‌هاي مبارکيه، قرمطيه، دروزيه، نزاريه، مستعليه داووديه، و حافظيه از مهم‌ترين فرق اسماعيليه است که گاهي در نوع عقايد خود، اختلافات بسياري دارند، تا جايي که فرقه دروزيه براي خدا شريک قايل شده است.

این نوشتار,نخست مسلمانی شیخ الرئیس را از مسلمات دانسته,سپس به بررسی عقیده مذهبی اوپرداخته‌است.از آن‌جا که خاندانش اسماعیلی بوده‌اند, برخی او را شیعه اسماعیلی دانسته‌اند؛ولی اظهارات مستقیم و غیر مستقیم او به ویژه در مسائل اعتقادی و اندیشه‌های سیاسی ثابت می‌کند که او شیعه اثنا عشری بوده‌است.

یکی از مذاهب اسلامی شیعه است که با رحلت رسول خدا(ص) چهره سیاسی خود را نشان داد. این گروه مانند سایر مذاهب، در مسیر حیاتش دچار انشعاب هایی گردید. امامیه و اسماعیلیه به عنوان دو گروه از این آیین در قرن سوم تا پنجم هجری بر بخش های مهمی از جهان اسلام تفوق فکری و سیاسی داشته اند. در این پژوهش تلاش بر آن بوده است با رجوع به منابع مکتوب کتاب خانه ای، در آغاز گزارشی از وضعیت خاندان ها و حکومت های امامی و اسماعیلی در این بازه زمانی ارائه گردد تا از گستره حکومتی و سرزمینی ایشان آگاهی لازم به دست آید.

سازمان دعوت اسماعیلی با ساختاری سلسله مراتبی، بستر توفیقات روزافزون دعوت فاطمیان را در سرزمین های اسلامی فراهم آورد. پس از تاسیس خلافت فاطمیان در مغرب و سپس انتقال به مصر، سازمان دعوت هرگز تعطیل نشد، بلکه به عنوان نهادی پویا و کارآمد در متن سازمان های اداری تا پایان این خلافت برجای ماند. از آن جا که کارکرد این نهاد، ارتباط مستقیمی با تحولات سیاسی و دینی فاطمیان داشت و توفیق آنان در پایایی دعوت اسماعیلیه بسیار موثر بود؛ پژوهش حاضر تلاش دارد پاسخ این پرسش ها را بیابد: 1- ساختار نهاد دعوت فاطمیان چگونه بود؟ 2- این نهاد از چه کارکردی برخوردار بود؟ 3- با وجود پیروزی اسماعیلیان در تاسیس خلافت فاطمیان، چرا نهاد تبلیغی دعوت تعطیل نشد؟ 4- این نهاد از بدو تاسیس چه تحولاتی را پشت سرنهاد؟ 5- نحوه عملکرد داعیان در خارج از قلمرو فاطمیان چگونه بود؟

تشیع در نیم قرن اول موجودیت خود، یک نهضت سیاسی کاملا عربی با تاکید بر حقانیت حضرت علی ابن ابی طالب علیه السلام به عنوان جانشین رسول اکرم (ص) بود. از دوران امامت و خلافت حضرت علی (ع) تا زمان وقوع واقعه کربلا در سال 61 هجری قمری، شیعیان انسجام خود را حفظ کردند. پس از قیام مختار در کوفه و حمایت از امامت محمد بن حنفیه، اولین انشعاب در تاریخ شیعه با نام کیسانیه به وجود آمد. در طی سال های بعدی فرقه زیدیه و سپس فرقه اسماعیلیه بر سر اختلاف عقیدتی در مورد امامت شیعیان با امام محمد باقر (ع) و امام جعفر صادق (ع) از پیکره تشیع جدا شدند. تمام فرق انشعابی تشیع از جمله اسماعیلیه به شرق سرزمین های اسلامی به ویژه ایران به عنوان یک پایگاه مهم تبلیغی و سیاسی توجه داشتند. این مقاله به تکاپوی داعیان اسماعیلی طی قرن دوم تا چهارم هجری قمری، در ایران و به ویژه خراسان می پردازد.