جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این نوشتار چیستی حکمت، از زوایا و دیدگاههای مختلف لغوی، اصطلاحی، روایی و قرآنی مورد بحث و تحقیق قرار گرفته و هدف آن ارائة برداشتی صحیح و دقیق از میان تعاریف و توصیفات مختلف حکمت می باشد. مطالعة نظرگاههای متکلمان، فلاسفه و عرفا نقش مهمی در شناخت حکمت برای جویندگان دارد، چرا که یکی از مواضع برخورد و منازعه این دانشمندان در اصطلاح حکمت بوده است و نیز از آنجا که در قرآن کریم و روایات نبوی و اهل بیت آن حضرت (ص) پرداختن به حکمت از فرایض توأم با خبر کثیر، توصیه و تأکید شده، در نتیجه متفکرین مکاتب و مشارب مختلف نیز هر کدام مسلک خود را در نیل به این امر عظیم مصیب دانسته و شیوة رقبای دیگر را بسیار بعید از مطلوب و مقصود شمرده اند و بدین ترتیب کانون مباحثات بزرگی را برای محققین فراهم نموده اند، که در این نوشتار مورد توجه قرار گرفته است. علاوه بر این پس از ارائة شناخت جامع و کامل از حکمت، کیفیت وصول به آن و فواید و موانع و آفات طریق آن نیز مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. در این تحقیق ضمن بررسی آراء مکاتب مختلف و مقایسه میان آنها دیدگاه عرفای حقه جامع و غالب بر دیگر انظار شناخته شده و سلوک در طریق آنان به عنوان شیوة صحیح در نیل به حکمت و حقیقت انتخاب شده است، چنانکه در این باره اذعان و اعتراف متکلمین و فلاسفه ای همچون ابو حامد غزالی و ابن سینا بسیار معروف است.گرایش و تمایل به شیوة عرفانی در میان امثال این دانشمندان دلیل محکمی است در اثبات این مدعا. دربخش دیگر این نوشتار سیر تطورات حکمت از آغاز اسلام تا اواخر مکتب سبزوار بیان شده است. ارتباط این بخش با چیستی حکمت در آن است که متفکرین اسلامی خصوصاً شیعیان در پویایی و باروری تعالیم اصیل و عمیق اسلام در برابر افکار قشری و ظاهری مکاتب مختلف اعم از داخلی و خارجی به یک پیکار معنوی عظیم و خطیر همت گماشتند تا بدین وسیله حکمت الهی و حقیقی را از غیر آن متمایز سازند.

هدف پژوهش مقایسه و بررسی طرفین دو نظام سیاسی اسلام و دموکراسی است به منظور روشن شدن بیشتر ضرورت طرح پیشینه تاریخی، اصول، انواع و بالاخره معایب دموکراسی بدیهی می نماید. نتایج نشان می دهد در نظام دموکراسی، اکثری حاکم و مردمی که در اقلیت به سر می برند محکوم خواهند بود هر چند نسبت بین آنها ۵۱ به ۴۹ درصد باشد و این نظام که جوهره اش حاکمیت و مشارکت مردم است در حکومت، امکان تحقق این امر در ترجیح طرف اکثر جستجو می کند. در مقابل نظام سیاسی که مبتنی بر دین اسلام است حق حاکمیت را از آن ذات اقدس ربوبی می داند اما این به معنای نادیده انگاشتن لزوم و ضرورت مشارکت مردمی نیست. در این نظام دینی از اموری سخن به میان آمده که می توان از آنها به عنوان مشارکت مردم در بخش سیاسی یاد کرد. مانند امر به معروف و نهی از منکر، بیعن، شورا و نصیحت ائمه مسلمین. با بیان مطالبی که مربوط به اهمیت حضور مردم در امر حکومت از دیدگاه اسلام می شود و واقعیت گرایی آن تثبیت و با بیان این نظر که حق حاکمیت از آن خدای متعالی است که هم آگاهی و شناخت کامل از بدو وجود تا نهایت بقاء نسبت به انسان دارد و هم در اعمال حاکمیت خود غرض و نفع شخصی دخالت ندارد و مصونیت آن از معایب دموکراسی به اثبات می رسد

بحث از حکومت دینی، بحث جدیدی نیست. چراکه از ابتدای خلقت و با ارسال هر رسولی، هر جا که زمینه حکومت فراهم بوده است، حکومت دینی شکل گرفته است. حکومتی که صلاح و سعادت جامعه بشری را در هر دوره ای بر عهده داشته است و تا امروز نیز چنین است. اما همیشه مورد انکار چهره های پلید و سیاسی قرار گرفته است. چهره هایی که مصلحت و منفعت آنان در حکومتی دینی نمی باشد. لذا، هر جا که به نام دین حکومتی تشکیل شد و به مسایل اجتماعی و حکومتی مردم پرداخت مورد تضعیف حیله گران قرار گرفت، به نام اینکه در شأن دین که امری قدسی و معنوی است حکومت که امری مادی است نمی باشد و از حرمت آن کاسته می شود. چراکه دین باید به آخرت مردم بپردازد و از دنیا و مادیان منزه باشد. با این امر ضروری دانسته و دین را مسئول تنظیم امور معیشتی و مادی مردم ندانستند. امروزه نیز همین بحثها و انکارها بر سر حکومت دینی وجود دارد با شکل و ترفندی جدید. خصوصا در زمان غیبت امام معصوم (ع) در این رساله، سعی شده است به نحو کلی و اجمال، به مسئله حکومت پرداخته شود و سپس به بیان اینکه آیادین و بالخصوص، اسلام حق حکومت دارد و آیا برنامه ای برای تنظیم روابط اجتماعی وسیاسی و اقتصادی و ... در جامعه دارد یا خیر؟ همچنی به بحث مشروعیت حکومت پرداخته شده است که به طور مفصل، به ملاک و دلیل اطاعت و فرمانبری مردم از حکومت پرداخته شده است. قابل ذکر است که این بحث در رساله از تازگی خاصی در میان دیگر کتب برخوردار است. نیز بررسی هر چند اندک وظایف حکومت دینی صورت گرفته است و اینکه آیا حکومت دینی فقط وظیفه ابلاغ ایمان را دارد و یا مسئول ایمان آوردن مردم است و یا اینکه علاوه بر مسئولیت ایمان آوردن، مسئول حفظ و اجرای مصادیق و احکام ایمانی نیز میباشد؟ به هر حال به بررسی این مسئله و گردآوری آراء و نظرات مختلف از دانشمندان اسلامی و غیراسلامی پرداخته شده است تا در رساله ای هرچند کوتاه، این موضوع، بطوریکجا و مدون مورد بررسی و جمع آوری قرار گیرد.

جامعه اسلامی بعد از رحلت پیامبر با دو اندیشه مختلف سیاسی روبرو شد: اندیشه ای که مبتنی بر خلافت بود و اندیشه ای که مبتنی بر امامت بود. جریان اولی به حکومت و سلطنت تبدیل شد و جریان دوم به جز دوران کوتاه حکومت امام علی و امام مجتبی علیه السلام ، و برخی حکومتهای شیعی محلی ، دیگر این اندیشه متحقق نشد ولی در تالیفات بسیاری از فقها مورد بررسی قرار گرفت . مولف عالیقدر کتاب تنبیه الامه و تنزیه المله ، علامه نائینی ، از بزرگترین مراجع اهل نظر در قرن اخیر بوده و همکاری همه جانبهای در مبارزات مشروطه خواهی مبین دیدگاههای ایشان است . این رساله بسیار بدیع و منظم ، طبایع استبداد را بررسی کرده واماندگی و درماندگی امت را به گردن طواغیت امت انداخته و از حکومت ولایتیه سخن به میان آورده است . امام این اندیشه شیعی منحصرا توسط حضرت امام خمینی از محدوده کتب فقهی به عرصه اجتماع و عمل کشیده شد و عینیت یافت . اصل نظریه ولایت فقیه در فقه شیعی از قدمتی بیش از هزار سال برخوردار است . اگر چه در این زمینه و اختیارات ولی فقیه اجماع نظر میان علما نبوده ولی معمولا بطور کلی بحث شده است . امروز با تحقق یافتن نظام مقدس جمهوری اسلامی مبتنی بر اندیشه و ایده امام خمینی ، ولایت فقیه رکن اصلی و روح این نظام محسوب شده و خواستگاه اصلی قدرت دینی و سیاسی بشمار می رود. نگارنده نیز با بررسی در محدوده این نظریه پایان نامه را در پنج فصل که عبارتند از فصل اول : دین و حکومت ، فصل دوم : بررسی حاکمیت در اسلام ، فصل سوم : بررسی مسائل کلامی امامت و زعامت ، فصل چهارم : حکومت اسلامی و مرز مشروعیت ، فصل پنجم : حکومت در عصر غیبت ، گردآوری نموده است .

عنوان تحقیق حیات برزخی است که دراین تحقیق به چگونگی حیات برزخی می پردازد و سعی دراثبات این حیات از طریق آیات وروایات و همچنین از نظر فلاسفه دارد. این تحقیق مطالبی را در مورد فلسفه وجود برزخ و ویژگیهای عالم برزخ بیان می کند و مراحل برزخ را یکی پس از دیگری مورد بحث قرار می دهد. و بیان می کند که اولین مرحله برزخ موت و مرگ است که بین نحوه مردن انسانها با اعمالشان ارتباط است و اینکه سکرات و غمرات مرگ از جمله سختی های پس از مرگ است که انسان باید آن ها را پشت سرگذاشته و عوامل تسهیل کننده ای همچون صله ارحام وجود دارد که باعث کاهش سختی های زمان جان دادن می شود. و همچنین درمورد چگونگی سؤال قبر و اینکه سؤال قبر از چه کسانی و از چه اموری سؤال می شود و اینکه سؤال قبر از دو دسته مومنان خالص و کافران خالص صورت می گیرد و بقیه از سؤال قبر درامان هستند.و به بحث درمورد فشار قبر و عوامل افزایش و کاهش فشار قبر و چگونگی تجسم بدن پس از مرگ می پردازد. و درپایان به بررسی جایگاه هر یک از مومنان و کافران دربهشت برزخی و جهنم برزخی می پردازد و روایات وآیات مربوط به هر مورد را بیان می کند. روش تحقیق بنیادی است و روش جمع آوری اطلاعات به شیوه کتابخانه ای بوده است که به صورت فیش مطالب جمع آوری شده است. این تحقیق به اعتبار ماهیت توصیفی می باشد و به اعتبار موضوع این موضوع جزء موضوعات دینی می باشند. دراین تحقیق از منابع تفسیری مانند تفسیرالمیزان علامه طباطبائی، تفسیرنمونه و پیام قران مکارم شیرازی، و از منابع روایی چون وسائل الشیعه حرعاملی و بحارالانوار علامه محمدباقر مجلسی اصول کافی و فروع کافی کلینی استفاده شده است و از فرهنگ لغت هایی همچون فرهنگ بزرگ جامع نوین ( المنجد)، فرهنگ معارف اسلامی جعفر سجادی استفاده شده است. اصطلاحات کلیدی 1 حیات 2 برزخ 3 سکرات 4 غمرات 5 بهشت برزخی 6 جهنم برزخی از جمله نتایج تحقیق: حیات برزخی مرحله ای از حیات انسان است که باید آن را طی کند و این حیات از نظر آیات و روایات اثبات شده است و مراحلی دارد که باید مرحله به مرحله آن طی شود و ویژگیهای مخصوص دارد و اینکه انسانهای مومن دربهشت برزخی و انسانهای کافر درجهنم برزخی بسر می برند.

چکیده: انسان پیوسته در حال رجوع به سوی حیّ لایموت است و در هر مقطعی از جهان به مرحله ای از کمال باید دست یابد و چون برزخ، عالم متصل به دنیاست و پس از وفات به طور یقین باید به آنجا هجرت کند، سزاوار است تا اندازه ای که میسور است، نسبت به آن معرفت کسب کند و بفهمد به چه مکانی سفر می کند و چگونه در آنجا زندگی خواهد کرد و چه زاد و توشه ای در آن دیار لازم دارد. همچنین آگاهی به حیات برزخی، این بصیرت را به انسان می دهد که در مسیر صحیح حرکت کند و زندگی خود را با موفقیت ممتاز طی نماید. رساله حاضر، در چهار بخش تنظیم شده است: در بخش اول، حقیقت مرگ، چگونگی احتضار و قبض روح، و کنار رفتن حجابها در هنگام مرگ مورد بررسی قرار می گیرد. در بخش دوم، معنی واژه برزخ، براهین اثبات عالم برزخ، کیفیت عالم برزخ، و هدف از عالم برزخ بررسی می گردد. در بخش سوم، ورود به عالم قبر، ملکوت اعمال و اخلاق در برزخ، و بهشت و جهنم برزخی مورد بحث واقع می شود. و در بخش چهارم، سیر زندگی انسان در برزخ بررسی می شود که در این خصوص، مباحث: اثرات اعمال در برزخ، چگونگی ارتباط در برزخ، و فرجام عالم برزخ، مطرح می گردد.

موضوعی که از دیرباز فکر تمام انسانها را به خود مشغول ساخته و ریشه سؤالات مختلف گردیده است، مسأله حیات پس از مرگ است. آیان چنین حیاتی وجود دارد؟ چگونه است؟ چه مراحلی دارد؟ نیازهای انسان در آن حیات چیست؟ و سؤالاتی از این قبیل... بر آن شدیم تا تحقیقی کوتاه و خلاصه در عین حال گویا و راهگشا در موضوع حیات برزخی داشته باشیم تا اولاً به سؤالات مطرح شده خویش پاسخی گوییم و ثانیاً قطره ای باشیم در جمع دریای بی کران خدمت گزاران و مروجان معارف دین. در آستانه حیات برزخی چه حالتی به انسان دست می دهد؟ چه اعمالی موجب راحتی و آسانی سکرات است؟ ورود به قبر، نتیجه بازجویی رضوان و جنت است یا آتش و حفره ای از نار و خلاصه اعمالی که آسایش آن حیات را تأمین می کند و یا سختی و ناراحتی برای انسان در آن حیات ایجاد می کند. دانشمندان و علمای بزرگ که رضوان الهی بر آنها باد، زحمات فراوانی کشیده و دریاهایی از نور پیش روی ما نهاده اند و آنرا بحار الانوار نامیده اند و تلاش آنان آرام بخش دلها گردید و تسلیت الفوادگشت و بینش و معرفت انسان را افزون ساخت و معادشناسی را فراراه ما قرار داد و ما را از هر عقیده خرافی پاک و منزه نمود و تجرید الاعتقاد شد و .... این خلاصه با مراجعه به تألیفات بزرگان دین نگارش یافت و از بین مطالب، زبده ها انتخاب گردید، باشد که مقبول درگاه الهی واقع و موجب آشنایی با مراجعه کنندگان با موضوع مورد بحث شود. هدف از این تحقیق ارائه روش عملی صحیح در جهت استقبال از آن حیات جاودانه است، امید آنکه توانسته باشیم مقصود را برسانیم. قبر: گور، مدفن انسان. حیات: به معنای زندگی، یعنی در عالم برزخ انسان زندگی نموده بلکه زنده می باشد و زندگی دیگری است یعنی انتقال از زندگی به زندگی دیگر. برزخ: مانع و حدفاصل و حائل بین دوچیز است. سکرات: از سکر به معنای گیجی و مستی گرفته شده است.

« و ما نرسل المرسلین الا مبشرین و منذرین» ( انعام/ 48) ما، پیامبران را جز آنکه مژده و بیم دهند، نفرستادیم. پیامبران، پس از دعوت به خداشناسی، مهمترین اصلی که مردم را به آن متذکر ساختند، یاد سرای پس از مرگ بوده است. مژده و بیم، بهترین روش برای اجرای این امر مهم به کار رفته است، از این رو پیامبران الهی برای تزکیه و سازندگی انسانها نیکوکاران را به پاداش نوید می دهد و بدان را از کیفر می ترسانند. در این نوشتار ابتدا اندیشه ی مرگ و همچنین مرگ از دیدگاه قرآن که چگونه تعبیر وتفسیر می شود و همچنین نخستین منزلگاه پس از مرگ از دیدگاه قرآن چیست عنوان شده است. سپس در بخش دوم به بیان ماهیت روح پرداخته و آراء و نظرات فلاسفه جهان ( نظریه افلاطون و ارسطو و ...) مورد بررسی قرار داده شد. و آیا روح انسان پس از مرگ باقی خواهد ماند یا اینکه فانی است، اشاره ای شده، و نظرات گوناگون در این مقوله مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته شده است. همچنین به واژه برزخ پرداخته شده و برزخ در فرهنگ های مختلف مورد بررسی قرار گرفته و در فصل های بعد واژه برزخ در قرآن و حدیث بررسی شده و به برزخ از دیدگاه کتاب و سنت پرداخته شده است. در مرحله بعد اشاره ای به عالم برزخ در میان اقوام و ملل قبل و بعد از تاریخ ( مصریان و بابلیها و سومریها و ...) شده و دیدگاههای هر کدام به صورت جداگانه بررسی شده. در فصل دیگری از همین بخش برزخ از دیدگاه قرآن مورد تحقیق قرار گرفته و ویژگی های عالم برزخی که خود شامل چند گفتار می باشد بیان شده و سپس به چگونگی عالم برزخ برای افراد پرداخته شده است. در فصل دوازدهم از بخش سوم اشاره ای کوتاه به چند روایت در تأیید عالم برزخ شده و فلسفه وجودی عالم برزخ ذکر گردیده و جایگاه افراد مختلف در برزخ مورد تبیین و تحلیل قرار گرفته است. در بخش پایانی تحقیق، توضیحاتی در رابطه با تجسم اعمال در برزخ آورده شده و در آخر اشاراتی به پایان برزخ شده و آیاتی در این رابطه ذکر گردیده و نیز اشاراتی به نشانه های قیامت و ورود به قیامت شده است. به امید قبول به درگاه ایزد منان

حیات و زندگی پس از مرگ تا قبل از فرارسیدن قیامت را حیات برزخی می نامند. که موضوع این پژوهش می باشد هدف از این تحقیق ارائه تعریفی ساده از این موضوع و پاسخ به سئوالات پیرامون بحث و بالابردن سطح معلومات عمومی در این باره می باشد. که با استفاده از آیات و روایات ائمه معصومین ( ع) و کتابهای نوشته شده در این مبحث تهیه و تدوین شده است. غالبا کتب تفسیری در ذیل آیه 99 سوره مومنون مسأله حیات برزخی را مطرح کرده و بعضا در ذیل آیاتی همچون آیه 154 سوره بقره این مبحث را دنبال می کنند. بیشترین منابعی که در این زمینه می تواند پاسخگو باشد جوامع روائی، نظیر نهج البلاغه و بحارالانوار می باشد. خصوصا این که مرحوم مجلسی در جلد ششم بحارالانوار مشروحا به این مسأله پرداخته است. واژگان کلیدی پژوهش عبارتند از: حیات، برزخ، قالب مثالی، مکان برزخ، پرسش قبر و ... می باشد. که با بررسی هر یک گوشه ای از مباحث مربوط به حیات برزخی از قبیل بهشت و دوزخ برزخی، نحوه سئوال ملائکه از میت در قبر، سختی مراحل احتضار و چگونگی قالب مثالی، آشنا شدن با ملائکه نکیر و منکر و رومان و بشیر و مبشر از مباحث مهم این پژوهش می باشد که خطرات بزرگ این سفر را آشکار ساخته و آدمی را با نحوه فشار قبر و عواملی که سبب کاهش فشار قبر می باشد آشنا می سازد. رسیدن به این حقیقت مهم توسط روایات که در عالم برزخ شفاعت وجود ندارد. یکی از دستآوردهای مهم این پژوهش است که سبب تلاش بیشتر آدمی برای حیات برزخی می شود. جالب توجه اینکه ادیانی چون یهودیت و مسیحیت معتقد به حیات برزخی بوده و فقط در برخی فرق اسلامی این مطلب مورد انکار واقع شده است. و غالب گروههای اهل سنت به این مسأله اعتقاد دارند. حاصل سخن اینکه با آشنا شدن با مفهوم حیات برزخی و بررسی آن از دیدگاه عقل و نقل و آشنایی با جزئیات این دوره که از کنکاش درروایات اسلامی به دست می آید می توان به مسلم بودن این حیات پی برد.

موضوع کلی در این نوشتار حسن ظن به خداوند متعال است. این صفت در آیات قرآن و روایات نیکو شمرده شده و تأکید فراوان بر آن استکه مبادا بنده به خاطر کثرت تهدیدهای قرآنی و عذاب و آتش برای کافران و معصیت کاران از وعده های رحمت و امید به حق مأیوس شده و از لطف و کرم خداوند نا امید شود. از آنجایی که همیشه اضداد در کتار هم باعث شناخت بهتر و عمیق تر موضوع می شود، در کنار حسن ظن به خداوند جل جلاله، سوء ظن به حضرتش ، و آثار و تبعات منفی آ نیز پرداخته شده است. گذشته از کنجکاوی و علاقه شخصی به موضوع احساس شد جامعه نا آگاهانه از حسن ظن به خداوند غافل شده و حتی مفهوم آن در بین مردم جا نیفتاده است و ملموس نیست، به همین خاطر موضوع را از حسن ظن و سوء ظن به مردم، آثار و نتایج مثبت و منفی آن از نظر اخلاقی و روابط اجتماعی انسانها با یکدیگر ، بررسی کرده و راهکارهایی هر چند به اختصار در رسیدن به مطلوب توضیح داده شده است. و البته در کنار آن این مطلب مورد نظر است که در بیشتر مواقع شناخت صفات و کمالات خداوند به طور مستقیم و در حد اعلی مشکل به نظر می رسد مگر این که در حد نازلتر، آن صفات در بین بندگان دیده و لمس می شود تا فهم آن کمال در بالاترین حد ممکن آسان تر شود. خود خدای تعالی نیز در معرفی بهشت و جهنم مثالهای ملموس حسی برای ما می زند تا درک نعمات و نقمات بهشت و جهنم برای انسانها راحت تر باشد. خداوند متعال هر گونه بدگمانی و بدبینی را که منجر به الکه دار ساختن شخصیت کسی حتی در محیط فکر و پندار می شود، تحریم نموده و دستور داده استکه جامعه با ایمان، از هر گونه سوء ظن نسبت به همدیگر بپرهیزند.و در اینراستا فقط ایمان به خداوند است که می تواند جلوی این تجاوزها را بگیرد . حال اگر کسی نسبت به خود خدای تعالی حسن ظن نداشته باشد و ایمان به لطف او و امید به حق در او قوی نباشد گذشته از این که هر لحظه از حضرت حق دورتر و دورتر می شود،به یقین روابط اجتماعی او هم دچار مشکل می شود و در ضمن از اثرات فراوان روحی و روانی آن هم نباید غافل شد. هدف اصلی اثبات لزوم و ضرورت حسن ظن به خدا، آثار و تبعات آن بوده است ولی همانطور که بیان شد اهداف فرعی مورد نیاز هم مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. به دلیل محدودیت منابع که مشکل عمده و اصلی بوده است و همچنین کلامی بودن موضوع دامنه آن خیلی گسترده و وسیع نیست ابعاد مختلف آن بطور فشرده در حد آیات قرآن و روایات ائمه معصومین(ع) بیان شده است. اهتمام به این بوده است که منابع مربوط به عناوین اصلی تحقیق از منابع دست اول و مرجع استفاده شود، از جمله در فصل اول از کتب لغت مرجع مثل: مفردات فی غریب القرآن – اللسان و التهذیب ، کتاب العین و در فصل مربوط به آیات قرآن و روایات از تفاسیر معتبر شیعی و کتب روایی مهم استفاده شود به طور مثال: تفسیر المیزان، تفسیر نمونه، تفسیر مواهب علیه، مستدرک سفینه البحار، بحار الانوار، نهج البلاغه، شرح مصباح الشریعه ، عوالی اللثانی و .... روش تحقیق، کتابخانه ای و به صورت فیش برداری در 6 فصل تنظیم گردیده است که در فصل اول به بررسی معانی لغوی و اصطلاحی خود کلمه حسن ظن پرداخته شده و در فصل دوم گمان نیکو و سوءدر مورد مردم و اثرات و تبعات فردی و اجتماعی آن بیان شده است و در فصل سوم به بررسی مفاهیم رجاء خوف و حسن ظن و ارتباط بین رجاء و حسن ظن به خداوند اختصاص داده شده است فصل چهارم و پنجم به ترتیب به حسن ظن به خداوند از طریق بیان آیات قرآن و تفسیرآنها و روایات پرداخته شده است و در نهایت فصل ششم به نحوی آثار و تبعات حسن ظن به خداوند در قالب چند داستان کوتاه بیان گردیده است، امید است مثمر ثمر واقع شود. از مهمترین نتایج تحقیق پس از اثبات ضرورت حسن ظن به خداوند متعال زنده شدن نور امید به لطف و کرم خداوند در دل انسانها و شوق و رغبت به اطاعت و عبادت حق تعالی در سایه حسن ظن به رحمت واسعه اش و امید پذیرش اعمال هر چند ناچیز و بخشش خطاها که در نهایت شوق زندگی و تلاش برای ساختن فردایی بهتر و پر بارتر به همراه خواهد داشت. و دیگر بهبود روابط انسانی و اجتماعی مردم با هم و ازدیاد انس و القت بین آنها در اثر گمان نیکو و پسندیده ای که به یکدیگر دارند، و در پایان آرامش حاکم بر جامعه که منجر به شوق و تلاش و کوشش مفید خواهد شد. ان شاءالله. کلید واژه ها عبارتند از: حسن، ظن، سوء، حسن ظن، رجاء خوف.