جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فلسفة منطق علمی است فرانگر که با روش عقلی از چند و چونی علم منطق بحث می‌کند، و از این روی، موضوع این علم خود علم منطق است، و مسائل آن، پاسخ به پرسش‌های فلسفی ناظر به این علم در کل، یا ناظر به مسائل آن، و نیز تحولاتی که در گذر تاریخ در این علم رخ داده، می‌باشد. در این مقاله دورنمایی از فلسفة منطق گزارش شده است.

بنابر قاعدة فرعیت، ثبوت محمول برای «موضوع» فرع ثبوت مثبت له (موضوع) است، نه فرع ثبوت محمول ثابت (محمول). بر این قاعده، در مواردی از جمله در حمل ذاتیات بر ذات و حمل وجود بر ماهیت اشکال می‌شود. این اشکال، پاسخ‌های گوناگونی دارد. یکی از پاسخ‌ها این است که قاعده در هلیات بسیطه جاری نمی‌شود؛ زیرا مفاد آن همچون ثبوت محمول برای موضوع (ثبوت شی لش‍ئ) نیست. پاسخ دقیق‌تر از صدرالمتألهین است که بنابر اصالت وجود، ماهیت عارض بر وجود و فرع بر آن است و در واقع، قضیه از باب عکس الحمل است. مفاد دیگر قاعده این است که ثبوت محمول برای موضوع، فرع ثبوت محمول نیست. چه بسا محمول عدمی بوده و برای موضوع، ثابت باشد. از نظر صدرالمتألهین‌ـ پیرو شیخ الرئیس‌ـ تا محمول وجود نداشته باشد، صفت برای موضوع قرار نمی‌گیرد. بنابراین، محمول عرضی گونه‌ای موجود است.

صدرالمتألهین منطق‌دان ناشناخته‌ای است که با وجود تأثیرات قابل توجه‌اش بر علم منطق کمتر کسی وی را در زمینة علم منطق کنار شیخ اشراق و محقق طوسی یا کنار ابن‌سینا و فارابی قرار می‌دهد. شاید این بدان دلیل باشد که شهرت ملا‌صدرا به منزلة حکیم و فیلسوفِ صاحب مکتب بر دیگر ابعاد علمی‌اش سایه افکنده و موجب کم‌رنگ شدن آنها گشته است. به هر صورت این نوشتار بر آن است تا خوانندگان محترم را در ضمن اشاره به برخی آرا و آثار منطقی ملاصدرا با یکی دیگر از ابعاد علمی ناشناختة این شخصیت مشهور آشنا سازد.

چکیدهبا یک نظرکلی و فراگیر بر تاریخ تفکر بشری می‌توان به این مهم دست یافت که بشر از ابتدای پیدایش، بر اساس فطرت جستجوگر خود همواره در پی کشف منشأ هستی در تلاش و تکاپو بوده است و در هیچ برهه از تاریخ، بحث از وجود خدا، از زندگی بشر، بکلی محو نشده است.آثار فلاسفه والهی‌دانان مشحون از برهانهای در اثبات وجود خدا است ولی در عین حال همان متفکران و اندیشمندان در عباراتی دیگر وجود خدا را برهان ناپذیر می‌دانند و گفته خود را اینگونه توجیهکرده‌اند که خداوند متعال در هستی خود نیازمند به علت نیست و به تعبیرآن‌ها مالاسبب است. مالاسبب نیز یا باید بیّن باشد و یا اینکه قیاس برهانی در رساندن شخص به یقین در این باره کارایی ندارد.تلاش نگارنده در این پژوهش متمرکز به این مسئله است که آیا می‌توان از یک سو، ملتزم به دو قاعده مالاسبب و ذوات الاسباب شد و از سوی دیگر، از طریق برهان‌های غیر لمّی به وجود خدا یقین پیدا کرد؟ در پاسخ به این سوال باید بر وجود برهان‌هایخاصیکه نه از نوع لمّی (سیر از علت به معلول) ونه از نوع دلیل(سیر از معلول به علت) است اذعان کرد. نام این برهان‌ها به تعبیر عموم منطق‌دانان از جمله ابن سینا (ره)، انّی مطلق و به تعبیر ملاصدرا (ره)، دلیل استکه در وضعیت خاصی در مبحث اثبات وجود خدا مفید یقین می‌باشد. از این رو مقصود فلاسفه از نفی برهان بر وجود خدا، برهان؛ از نوعلمّی است چرا کهوجود خدا علّّت ندارد تا برهان لمّی برآن اقامه شود. به این ترتیب بین دو مبحث طرح قاعده ذوات الاسباب و مالاسبب در منطق و وجود برهان‌های از نوع انّی مطلق در اثبات وجود خدا هیچ منافاتی وجود ندارد و تمام برهان‌ها وجود خدا از نوع انّی مطلق است که نوعی از آن از نظر منطقی معتبر و یقین آور است.واژگان کلیدی: برهان، برهان لمّی، برهان انّی، برهان انّی مطلق، برهان وجودی، برهان امکان و وجوب، برهان صدیقین، قاعده ذوات الاسباب، قاعده مالاسبب

بحث علم به محسوسات یکی از مباحث مهمی است که می‌توان آن را از دو جنبه مورد بررسی قرار داد: 1ـ جنبه هستی شناسانه 2ـ جنبه معرفت شناسانه.جنبه هستی‌شناختی قضیه شامل بحثهائی از این قبیل است که آیا ادراک حسّی امری مجرّد است یا مادّی و یا بحث از اینکه آیا ادراک حسّی تغییرپذیر است یا تغییرپذیر نیست؟ و بحثهائی از این قبیل.جنبه معرفت‌شناختی هم شامل بحثهائی است که یکی از مهمترین مسائل آن، این سوال است که آیا ادراک حسّی، معرفتی حضوری است یا معرفتی حصولی؟ در صورت حصولی بودن آیا مفید تصدیق است یا مفید تصوّر؟ ارزش معرفتی ادراکات حسّی چقدر است؟ و بحثهائی از این قبیل.در نوشتار حاضر حقیقت ادراک حسی از بعد هستی شناسانه و آن هم تنها از جهت حضوری یا حصولی بودن و با رویکرد دیدگاه شیخ اشراق و ملاصدرا، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. در مقدمه این پژوهش طرح کلّی رساله ترسیم شده است.سپس مطالبی عنوان میشود که از جمله آنها می‌توان به این نکات اشاره کرد: تاریخچه بحث «علم و ادراک حسّی»، تعریف علم، کاربردهای مختلف علم، نسبتبین علم و ادراک، مراحل ادراک، تقسیم علم به حصولی و حضوری، خطاناپذیری علم حضوری، اشکالات نقضی بر خطاناپذیری علم حضوری و اقسام علم حضوری.در فصل دوم حقیقت ادراک حسی از منظر شیخ اشراق مورد توجه و بررسی قرار می گیرد و بیان میشود که قبل از شیخ اشراق، دو نظریه عمده در باب کیفیت ابصار وجود داشت. گروهی قائل به انطباع صور اشیاء در چشم و سپس رسیدن آن به حسّ مشترک و بعد از آن مشاهده بوسیله نفس ناطقه بودند و گروهی دیگر قائل به خروج نور از چشم به شکل مخروطی که رأس آن در چشم و قاعده آن در روی شیء مرئی است. شیخ اشراق هر دو نظریه را باطل دانسته، و نظریه ثالثی را ارائه کرده است. به نظر او، مدرِک واقعی در ابصار، ذات نوری نفس انسانی است که چون نور است دارای هویت ادراکی می‌باشد و مقابله شرط ابصار است، نه اینکه خود چشم، مدرک باشد. و در لحظه ابصار، نفس، ذات موجود مادّی خارجی را به علم حضوری ادراک می‌کند.شیخ برای اثبات مدعای خود دلیل مستقیم نیاورده است، بلکه تنها با مردود دانستن دو نظری? خروج شعاع و انطباع، نتیجه می‌گیرد که ابصار به اشراق حضوری می‌باشد. همچنان که بیان خواهد شد حصر عقلی‌ای بین این سه نظریه وجود ندارد. لذا این روش استدلال برای اثبات مدعای او کافی نیست، و از طرفی نیز، غیر از این، استدلالِ دیگری هم ارائه نداده، پس می-توان گفت مدّعای او بدون دلیل است.جناب آقای عسکری سلیمانی با ذکر دو دلیل تلاش نموده اند که حرف شیخ اشراق را به کرسی نشانده و حضوری بودن ادراکات حسّی را نتیجه بگیرند. لکن ما هر دو دلیل ایشان را مخدوش دانسته ایم.فصل سوم به بررسی حقیقت ادراک حسی از منظر ملاصدرا اختصاص خواهد داشت. در این فصل بیان می شود که صدرالمتألهین معتقد است تأثیر اشیاء خارجی در حواس ما فقط سرآغاز ادراک است نه خود ادراک، اگرچه حواس ما در ادراک دخالت دارد، ولی پس از حصول صورتهای محسوس در مغز، نفس، با به کار گرفتن توجه و التفات، از آن پدیده‌ی مادی پدیده-ای غیر مادّی به نام ادراک و شناخت می‌سازد. یعنی پس از توجه به داده حواس، با خلاقیت خود از روی آن، ماهیت عین خارجی را بازسازی می‌کند.نفس مُظهِر صور جزئیه محسوسه است و این صور علمیّه وجودات مثالیه انشائیه هستند که نفس آنها را در عالم مثال اصغر صقع ذات خویش که خیال متصل است انشاء می‌کند و به واسطه آن به محسوسات خارجی علم پیدا می‌کند.ملاصدرا اشکالات متعددی را بر نظریه سهروردی وارد می‌کند از جمله اینکه: صورت خارجی منطبع در ماده نمی‌تواند معلوم بالذات نفس قرار گیرد، زیرا حقیقت علم، به معنی حضور معلوم نزد عالم می‌باشد که تنها به امور مجرد تعلق می‌گیرد، خواه مجرد تامعقلی باشد یا مجرّد مثالی. و اجسام مادّی اصلاً شأنیت حضور ادراکی ندارند.به عقیده وی آنچه در خارج موجود است پیش نفس حاضر نیست بلکه نفس با صورت آن موجود و با مفهوم و ماهیت آن ارتباط دارد نه با واقعیت آن، و جسم مادی خارجی، «معلوم بالعرض» می‌باشد.

حملیه مردده المحمول، نام آشنایی در منطق است؛ با این حال بسیار اتفاق می افتد که بین آن و منفصله در معنا و لفظ تفاوتی نمی نهند، در حالی که این تفاوت لازم است؛ زیرا احکام این دو متفاوت اند. ما نخستین بار در مقاله «مردده المحمول و کاربرد آن در استدلال های مباشر و قیاس های اقترانی»، احکام منطقی آن را استخراج کردیم، که در برخی موارد کاستی هایی داشته است. آقای فلاحی به نقد این مقاله پرداختند که به نظر می رسد بیش تر نقدهای او وارد نیست که در این مقاله به کاستی های مورد اشاره در این نقدها خواهیم پرداخت.

ابن‌سینا در نفی شکاکیت و اثبات علم، راه نوی پیموده است. وی براساس اصل امتناع تناقض که بدیهی‌ترین اصل است، میان ضرورت وجود علم و سفسطه مقابله می‌اندازد و با این اصل، نشان می‌دهد که سفسطه دچار تناقض است و از آن، ضرورت علم را نتیجه می‌گیرد. نیز براساس این اصل، بین اینکه همة علوم نظری باشند یا بعضی از آنها مبدأ و غیرنظری باشند، مقابله می‌اندازد. سپس نشان می‌دهد نظری بودن همه علوم با تناقض روبرو می‌شود. بدین‌سان، تقسیم علم به بدیهی و نظری را نتیجه می‌گیرد. برهان ابن‌سینا، عقلی محض است و این برهان، ثمره‌هایی دارد که هرچند خود وی میوه‌های آن را نچیده است. از جملة آن ثمره‌ها این است که وجود علم و نفی سفسطه، ضرورت ازلی دارد. در نتیجه، با آن می‌توان وجود واجب را به اثبات رساند.

در این مقاله به بررسی پاسخ‌های مختلف به این پرسش پرداخته‌ایم که آیا مفهوم «وجود» در قضایای هلیه بسیطه، مانند «خدا هست»، محمول است. روشن شدن این مسئله می‌تواند اعتبار یا عدم اعتبار براهین وجودشناختی و حتی جهان‌شناختی را روشن کند.در بخش اول، مقاله آرا، ادله و نتایج مسئله از دیدگاه فیلسوفان غربی مطرح و بررسی شده است و بخش دوم، به بررسی آرا، ادله و نتایج مسئله به صورت مقایسه‌ای بین فیلسوفان غربی و مسلمان می‌پردازد.

برهان وجود، نوع برهان برای اثبات وجود خدا، نشان می دهد که مفهوم خدا به گونه ای است که عقلاً باید موجود باشد وگرنه مستلزم تناقض است. در این نوشتار، تقریر آنسلم و دو تقدیر دکارت از برهان وجودی ارائه شده است و از میان اندیشمندان مسلمان تقریر مولی مهدی نراقی و محمد حسین غروی اصفهانی و تقریر بعضی از فضلا ذکر شده است.