جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ادیان و مذاهب از اصولی تشکیل می شوند که قول به آنها و ایمان و اعتقاد به آنها شرط ورود در آن مذهب و قوام آن است. در میان مسلمین مسئله امامت و جانشینی پیامبر هم بلافاصله بعد از رحلت پیامبر محل مناقشه شیعه و سنی بوده است. در این مقاله قصد آن است که اعتقاد علمای شیعه راجع به اینکه امامت جزو اصول دین است و یا اصول مذهب بررسی شود و در خلال آن دیدگاه این علما نسبت به مخالفین شیعه که طیفی وسیع از ارتداد تا تساهل را در بر می گیرد بررسی شود.

جستار پیش‌رو به روش گردآوری کتابخانه‌ای ـ نرم‌افزاری و نیز داده‌پردازی تحلیلی ـ انتقادی، با هدف تبیین سیر تحولات فکری متکلمان شیعی در جهت ارتقاء کلام شیعه به نگارش درآمده است و ضمن بزرگداشت مقام علمی و نبوغ شیخ مفید و پیشگامی او در ارائه شیوه‌‌ جمع‌ منطقی‌ میان‌ عقل‌ و نقل‌ در علم کلام‌ و استدلالی نمودن اعتقادات و ارائه تشیع به‌­مثابه‌‌ نظام‌ فکری‌ و علمی‌ مستقل از سایر مذاهب، به بررسی مبانی کلامی ایشان پیرامون عالم هستی پرداخته و ضمن نادرست دانستن انگاره ایشان درباره مادیت هستی، به تشریح پیامدهای آن، به‌ویژه تکیه بر استدلال­های عقلی صرف در جهت تأویل ظواهر آیات و روایات و نیز پذیرش آموزه‌های ناسازگار با مبانی خود پرداخته است. همچنین استدلال‌های ایشان را در مواردی همچون نفی تجرد ارواح بشری، نفی عالم ذر، نفی نعمت‌های معنوی بهشت و حمل بر مجاز نمودن معانی برخی آیات و روایات را به چالش کشیده است. هر چند مقالاتی در باره نقد مادی­انگاری متکلمان نوشته شده است، اما تاکنون تک‌تک آراء شیخ مفید و مبانی وی از کتب ایشان استخراج نشده و پاسخ داده نشده بود؛ پاسخ‌هایی که برخی در نوع خود تازگی دارد.

بررسی حقیقت آفرینش انبیاء و امامان معصوم علیهم السلام از طریق عقل و نقل مطرح است در این تحقیق بیشتر از روش نقلی و تحلیلی استاده شده و با بررسی تطبیقی دیدگاه مرحوم شیخ صدوق و مرحوم شیخ مفید این نتیجه به دست آمده است که شیخ صدوق در آثار متعدد خود مقام نوری پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و ائمه اطهار علیهم السلام را اولین مخلوق عالم و آنها را سبب آفرینش کائنات دانسته است و برای اثابت نظریه خود به آیه 31 سوره بقره و روایات دیگر استناد کرده است در حالی که مرحوم شیخ مفید تا حدودی با این دیدگاه مخالفت ورزیده و آن را عقیده حشویه و غلات دانسته و مراد از روایات دال بر اشباح آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم قبل از حضرت آدم علیه اسلام را وجودهای مثالی و نه وجود حقیقی آنهها دانسته است در این نوشتار قول مرحوم شیخ صدوق به دلیل سازگاری بیشتر با متون دینی مورد تایید و دیدگاه مرحوم مفید مورد نقد قرار گرفته است و در نتیجه بین این دو دیدگاه به نحوی جمع صورت گرفته است

مسئله سهو النبی از جمله مسائل اختلافی میان فرق و مذاهب اسلامی بوده و هر گروه با استناد به آیات روایات و دلایل عقلی به قبول و یا رد آن پرداختهاند در این میان بین متکلمین اهل سنت و شیعه اختلاف اساسی تر و بین بعضی از علمای شیعه از جمله بین مرحوم شیخ صدوق (ره) و مرحوم شیخ مفید (ره) به صورت ظاهری و جزئی تر اختلاف دیدگاه دیده می‌شود. در این مقاله نظر این دو عالم بزرگ شیعی درباره این مسئله با استفاده از روش کتابخانهای جمع آوری و به صورت تطبیقی مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است در مجموع یافته‌ها حاکی از آن است که محروم صدوق مثل مرحوم فید قائل به سهو النبی نبوده و تنها به اسهاء النبی قائل است که در نهایت با نگاه دقیق تر و با ملاحظه قرائن و شواهد موجود اختلاف آن دو در حد اختلاف در تعبیر باقی می‌ماند.

با پیروزی انقلاب اسلامی در ایران موضوع ولایت فقیه از یک مسئله علمی محض به یک مسئله پژوهشی با رویکرد سیاسی- اجتماعی تبدیل گردید، و این پرسش را برای برخی از پژوهشگران مطرح کرد که اصولاً نظریه ولایت فقیه به معنای ولایت و حکومت فقیه در جامعه به منظور اجرای احکام الهی و پاسداری از کیان اسلام و مسلمین، از چه جایگاه فکری و پشتوانه فقهی برخوردار است؟ و از آنجا که برای بررسی پیشینه هر پدیده‌ای باید نخست به سراغ سرچشمه‌های آن رفت، ما نیز در این مقاله برای بررسی مستندات ولایت فقیه و مصادیق اعمال آن در آثار فقهی فقهای متقدم امامیه، به سراغ سه تن از مشاهیر فقهای شیعه یعنی شیخ مفید، شیخ ابوالصلاح حلبی و شیخ طوسی رفتیم تا به مدد تتبع و تأمل در آثار ایشان به پاسخی درخور و مستدل دست یابیم.

در نظام اعتقادی امامیّه آموزة کلامی عصمت یکی از مسائل بنیادی و زیرساختی نبوت و امامت است که از ابتدا، از دغدغه‌های علما واندیشمندان اسلامی بوده، با عنایت خاص و با رویکردهای متفاوت مورد توجه قرارگرفته است. شیعیان که عصمت را از زمرة شرایط امامت می‌دانند، بر اصل باورمندی آن اتفاق نموده‌اند، اما دربارة قلمرو آن، با رویکردهای متفاوت اظهار نظر و اختلاف کرده‌اند. از میان رویکردها، دو رویکرد، نقشی تعیین‌کننده در مباحث کلامی ایفا کرده است: یکی رویکرد عقل‌گرای متکلمان بغداد و دیگری رویکرد نص‌گرای محدثان قم. از متکلمان، شیخ مفید و از محدثان، شیخ صدوق به‌عنوان شخصیت‌های شاخص، که هرکدام به مدرسه‌ای تأثیرگذار در تاریخ کلام امامیّه تعلق خاطر داشتند، انتخاب شدند، تا در این جستار نظراتشان در بارة قلمرو عصمت مورد بررسی قرار گیرد و نیز مشترکات و اختلاف نظر آنها در جهات مختلف قلمرو عصمت نشان داده شود.

رساله كوتاهي است در اعتقادات كه مؤلف در آن به اعتقادات شيخ صدوق نظر داشته و از وي با عنوان قال ابو جعفر ياد مي كند. جزء مصنفات شيخ مفيد توسط کنگره شيخ مفيد بچاپ رسيده است كتاب شرح رساله «اعتقادات» شيخ صدوق است. عناوين مطالب بطور: « قال الشيخ ابوجعفر - قال الشيخ المفيد. فصل قال الشيخ المفيد » است. روضات الجنات در توصيف اين شرح چنين آورده است: « و مبناه في هذه الشرح رده علي المصنف مهما امكن و ان كان مع تمحل غريب و ذلك لكمال البينونة في مشربيهما و ان كان الحق معهما جميعاً كما لا يخفي » . (مهدي ولايي) = تصحيح الاعتقاد الاماميه از شيخ محمد بن محمد بن النعمان مفيد (م 413). نقد و شرح است بر اعتقادات صدوق. شيخ مفيد پاره اي از آراء صدوق را در اين رساله مورد نقد و بررسي قرار مي دهد. در پايان درباره اختلاف احاديث و وجود حق و باطل در آنها و ميزان تميز ميان احاديث مقبول و مردود سخن مي گويد و به كتابهاي خويش « التمهيد» و « مصابيح النور »، « امالي » و رساله هايي كه در پاسخ سوالات وارده ساخته ارجاع مي دهد و مي افزايد: « و جمله الامر انه ليس كل حديث عزي الي الصادقين حقا ... . . و قد اضيف اليهم ما ليس بحق ... . » و در پايان رساله درباره اعتبار كتاب سليم بن قيس هلالي - به روايت ابان ابن العياش - ترديد كند: « غير ان هذاالكتاب غير موثوق به و لا يجوز العمل علي اكثره و قد حصل فيه تخليط و تدليس ... . » . اين رساله با اوائل المقالات مفيد در تبريز با اهتمام واعظ چرندابي و سپس در نجف و اخيرا - به سال 1371 - با تصحيح و مقدمه آقاي حسين درگاهي جزو انتشارات كنگره شيخ مفيد به چاپ رسيده است. شرحي است بسيار مختصر بر رساله « الاعتقادات » شيخ صدوق، كه در واقع براي تصحيح لغزشهاي رساله و وجه صحيح در گفته هاي صدوق، بر پايه علم كلام با شواهدي از لغت با آيات و احاديث، بيشتر با عناوين « قال الشيخ - قال المفيد » . (سيد احمد اشكوري) شرح اعتقادات صدوق (محمد شيرواني) شرحي است كه شيخ مفيد (336-413) بر «اعتقادات» تأليف صدوق (م381) نگاشته و اختلاف نظر خويش را كه گاهي گنوسيست تر از صدوق است روشن مي كند (علينقي منزوي) شرح و تعليقه اي بر رساله «الاعتقادات» شيخ صدوق، در مجموعه مصنفات شيخ مفيد جلد 5 چاپ شده است (صدرائي و ديگران) ابن بابويه صدوق رازي قمي ايلاقي رساله اي در اعتقادات شيعي امامي دارد شيخ مفيد بر آن شرحي نوشته است كه دوبار در ايران بچاپ رسيده است. مفيد در اين شرح از ابن بابويه خرده گيري نموده است. (دانش پژوه) شرحي است تحقيقي غالباً با عناوين «قال الشيخ ابوجعفر و قال الشيخ المفيد» براعتقادات صدوق وي به علت اختلاف مسلك و مشربي كه با صدوق داشته مبناي خود را بر رد و ابطال گفتار و مطالب او قرار داده است. (براتعلي غلامي مقدم) رهبر دانشمند شيعي شيخ ابوجعفر محمد بن بابويه قمي (م 381 در ري) در نيشابور براي پيروان سخن ميراند و در انجمني كه پيران و مشائخ در روز آدينه 12 شعبان 368 گرد آمده بودند از او درخواستند تا آئين اماميان را بآنان بشناساند. او در آن انجمن «كتاب اعتقادات» خويش را براي آنها خواند. شيخ مفيد (336-413) بدين دفتر نگريسته نكته هائي درباره آن از آغاز تا انجام آورده و در بسياري از جاها از آن خرده گرفت و بسا از گفته هاي او را نپذيرفت همين است كه نام «تصحيح الاعتقاد» دارد و در تبريز دوبار بسالهاي 1364 و 1371 با اوائل المقالات مو بچاپ رسيد. مفيد در آن باقمي در آفريده شدن جانها پيش از تنها مخالفت كرده ميگويد كه خبر «ان الارواح مخلوقة قبل الاجساد بالفي عام فما تعارف منها ايتلف و ماتنا كرمنها اختلف» واحد است و تناسخيان و حشويان شيعي چنين گويند و جهان ذري ميپندارند و گرنه ميبايستي از آن جهان چيزي بياد آيد (اينجا سخن پلاتون درباره تذكر بياد ميآيد) باز ميگويد بقاء نفس با آيه «كل من عليها فان» نميسازد و راي فيلسوفان ملحد است كه ميگويند جان را پيدايش و تباهي نيست وراي تناسخيان كه بتكرار نفوس در صور و هياكل ميگويند. اين را ناصبيان بشيعه بستند و از آنان نكوهش كردند و زنديق شان خواندند. اخباريان ماساده و كودنند و بهر خبري ميگروند و درست و نادرست آن را نمي شناسند و معني آن را نمي يابند روان گويا همان گوهريست كه با او سخن ميگويند و فيلسوفان آنرا ساده مينامند (ص 32-38 چاپ دوم) اينكه شيخ ميگويد كه همه امامان كشته شدند درست نيست و خبري كه آوردند گزافه است همين اندازه ميتوانيم بگوئيم كه سه پيشواي نخستين و امام كاظم (ع) ‌و گويا امام رضا (ع) را كشته باشند نه پيشوايان ديگر (ص 63) درباره حلاجيان ميگويد كه آنها را صوفي و اباحي و حلولي و ملحد و زنديق هستند و براي حلاج مانند مجوسان براي زردشت و ترسايان براي راهبان خود آيت و اعجاز مي پندارند و از دين بسي دور ترند تا ايندو گروه (ص 65) باز ميگويد اينكه قمي مينويسد هر كس دانشمندان قم را كوتاهورز بداند خود غلو ورزيد درست نيست چه ابن الوليد قمي ميگويد كه «پيامبر را فراموش كننده ندانستن غلو است» پس او در اين باره تقصير نمود و بسياري از قميان را ديدم كه امامان را از پايگاه ارجمندشان پائين ميآوردند و ميگفتند كه آنان بسياري از احكام دين را نمي دانستند تادر دلهايشان بگذرد و گروهي از آنها هم درباره امامان پندار و گمان روا ميداشتند. پس نشانه غلونه آنستكه قمي پنداشت بلكه قديم و الهي و آفريننده دانستن آنها (ص 65). مفيد در اين گزراش از «تمهيد - مصابيح النور - پاسخ پرسشها كه از شهرها بدو رسيد و در آنها درست و نادرست حديثها را روشن نمود» ياد كرد (ص 70) او در «اجوبه مسائل سرويه» نيز از اشباح و اظله و عالم در گفتگو نمود (رسائل چاپ نجف ص 44 و پس از آن) چنانكه در ارشاد و مقنعه خودهم براي بسياري از امامان مرگ طبيعي گفته است (حاشيه 2ص64چاپي). (محمد تقي دانش پژوه) شرحي است بر كتاب الاعتقادات شيخ صدوق كه به شماره 1648 خواهد آمد. شيخ مفيد در اين شرح ديدگاههاي خود را مطرح كرده و موارد اختلاف نظر خود با شيخ صدوق را آشكارا بيان داشته است. شيخ طوسي و نجاشي در فهرستهاي خود، نامي از تصحيح الاعتقاد شيخ مفيد به ميان نياورده اند البته نجاشي از «الرد علي ابن بابويه» و «جوابات أبي جعفر القمي» نام برده كه ممكن است مرادش همين «تصحيح الاعتقاد» بوده باشد. گرچه شيخ مفيد دو رساله ديگر نيز در رد صدوق در مسأله سهوالنبي (ص) و العدد و الرؤية نيز دارد. تصحيح الاعتقاد چند ترجمه به فارسي و يك ترجمه به انگليسي دارد. مرحوم استاد سيد عبدالعزيز طباطبايي نزديك به 20 نسخه از تصحيح الاعتقاد را شناسانده كه همگي آنها مربوط به پس از سده يازدهم هجري است. اين كتاب دست كم 5 بار در تبريز و قم و بيروت به چاپ رسيده است. (آتاباي بدري) شرحي است مختصر با عناوين «قال الشيخ ابوجعفر و قال الشيخ ابوعبدالله» بر «اعتقادات» شيخ صدوق (-381ق). مولف اين كتاب را به جهت تصحيح لغزشهاي شيخ صدوق با استناد به مباحث علم كلام و تكيه بر آيات و روايات تاليف نموده است. آغاز كتاب: الحمد علي نواله ... . هذا تصحيح اعتقاد الاماميه للشيخ ابي جعفر ... ... تاليف الشيخ المفيد. انجام كتاب: و اما ما تعلق به ابو جعفر من حديث سليم ... . و ليفزع الي العلماء فيما تضمنه من الاحاديث ليفقهوه علي الصحيح منها و الفاسد و الله الموفق للصواب. ]الذريعة 4/193 و13/102؛ فهرست دانشگاه تهران 3/567؛ مقالات عربي کنگره شيخ مفيد <مقاله استاد سيد عبدالعزيز طباطبايي> 1/229-233؛ كشف الحجب والاستار /124؛ موسسه آية الله بروجردي 2/317؛ نشريه 4/327؛ فهرست الفبائي آستان قدس ص 323؛ تراثنا س18ش1و/2 209؛ ميراث شهاب س12ش3و/4 151؛ تاريخ نگارش هاي عربي 1/787-788؛ الذريعه 4/193 و 13/102؛ الشيخ المفيد و عطاؤه الفكري الخالد 72-76؛ فهرست كتابخانه سپه سالار 1/524؛ فهرست كتابهاي چاپي عربي 554؛ معجم التراث الكلامي 2/274؛ مجلس شورا 32/255؛ عكسي مرعشي 5/76؛ 5/247؛ رايانه آستان قدس؛ [ شرح و حواشي: تصحيح الاعتقاد (ترجمه) مدرس يزدي، محمد علي بن محمد (1193-1265)