جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

موضوع اخلاق آموزگاری از موضوعات بنیادین و مهم دانش اخلاق است. چگونگی برخورد آموزگار با شاگردان، پیامدهای مهمی در زندگی سعادت‌محور و مباحث تربیتی دارد. راغب اصفهانی، صاحب الذریعه الی مکارم الشریعه، یکی از اندیشمندان مسلمان است که در لابلای مباحث تربیتی و اخلاقی این کتاب به وظایف اخلاقی آموزگار توجه داشته است. هرچند ساختار کلی نظریه اخلاقی راغب اصفهانی در این کتاب از فلاسفه یونان تأثیر پذیرفته است اما محتوای کلی آن، دینی و قرآنی است و در آن اخلاق فلسفی و قرآنی با هم آمیخته شده است. از آنجا که عبارات غزالی در خصوص اخلاق آموزگاری در میزان العمل، متأثر از عبارات الذریعه راغب اصفهانی است لذا می توان به وجود اشتراکاتی میان این دو کتاب اذعان نمود. راغب اصفهانی در الذریعه از پنج وظیفه برای آموزگار سخن به میان می‌آورد اما غزالی از هشت وظیفه سخن می‌گوید. شفقت، بازدارندگی غیر مستقیم، عامل بودن در گفتار و رفتار، الگو قرار دادن پیامبر (ص) و مخاطب قرار دادن متعلّمین با توجه به میزان درکشان، از مهمترین وظایفی هستند که هم راغب اصفهانی برای آموزگار برمی‌شمارد و هم غزالی، اما غزالی از درون برخی از این وظایف، موارد دیگری نیز اتخاذ می‌کند و تبیین گسترده‌تری از اخلاق آموزگاری ارائه می‌کند.

مقالۀ حاضر به‌دنبال پاسخ به این سؤال است که اندیشۀ کلامی، عرفانی و اخلاقی امام محمد غزالی بر چه پایه و اساسی می‌باشد. هدف آنچه غزالی به نام اخلاق تعلیم می‌دهد تربیت صوفیانه است؛ اخلاق عرفانی غزالی در قالب شیوۀ تهذیب نفس در کتاب احیاء علوم الدین منعکس شده است. این کتاب از مهم‌ترین آثار کلامی، عرفانی و اخلاقی است که همواره توجه علمای جهان اسلام و فراتر از آن را به خود جلب کرده است. او در حوزه‌های معرفت یا شناخت‌شناسی، هستی‌شناسی، روش‌شناسی، انسان‌شناختی و جامعه‌شناختی با اتکاء بر بازخوانی اخلاقی و عرفانی منابع و نصوص دینی موجب تغییرات و بازاندیشی‌های فراوانی شد. طریق عرفانی و سلوک غزالی ده مرحله یا مقامات اصلی دارد که هریک از این مقامات مخصوص کسب یکی از صفات رستگاری یا منجیات است. اندیشۀ عرفانی و اخلاقی غزالی نشأت‌گرفته از نگاه کلامِ اسلامی وی است. غزالی در کتب مختلف خود مثل الجام ‌العوام عن العلم ‌الکلام، تهافت‌‌الفلاسفة و احیاء علوم الدین به رد فلسفه و کلام پرداخته؛ اما در جاهایی هم خودش به این دو علم پرداخته است. غزالی بیشتر به عوام‌الناس توصیه می‌کند تا به کلام و فلسفه نزدیک نشوند. وی به عرفان،‏‏ اخلاق و سیاست در الملک و الدین توأمان و هم‌زمان با هم، توجه کرده است. غزالی در فقه، شریعت، کلام، فلسفه، عرفان، اخلاق و سایر علوم مرتبط، در زمرۀ نامداران جهان اسلام به شمار می‌آید.

هدف این پژوهش پرداختن به مسئله آموزش تفکر فلسفی و یافتن مؤلفه‌های آن در «کتاب العلم» و «کتاب التفکر» از احیاء علوم الدین غزالی است. یافته‌های حاضر با روش توصیفی - تحلیلی و بهره‌گیری از مطالعات کتابخانه‌ای، حاکی از این است که غزالی بر خلاف تصور رایج، تفکر فلسفی را که برخاسته از روحیه کاوشگری و جستجو است و با مهارت‌هایی چون استدلال، تجزیه، ترکیب و استنتاج آمیخته است قبول دارد و در «کتاب العلم» و «کتاب التفکر»، شرایطی را برای تعلیم و تعلّم برشمرده که می‌تواند به تقویت این نوع تفکر بینجامد و برای کسب معارفی که به طور مستقیم و مشارکتی حاصل می‌شود بسیار کارآمد باشد. از طبقه‌بندی مجموعة شرایط ذکر شده، سه دسته مهارت‌های فکری و درون فردی، مهارت‌های بین فردی یا تعاملی و مهارت‌های کاوشگرانه، و چند مؤلفة اصلی «گفت‌وگو»، «تعامل»، «کندوکاو»، «روابط بین فردی»، «ارتباط مؤثر»، «همدلی»، «حمایتگری» و «خود اصلاحی»، برای آموزش تفکر فلسفی شناسایی شده‌اند. بازشناسی این مؤلفه‌ها و قراردادن آن‌ها در کنار برنامه‌های نو طراحی‌شدة آموزشی، ابعاد ناگفته و نادیدة آرای اندیشمندان مسلمان در خصوص تعلیم‌وتربیت را برای طراحان برنامه‌های درسی نمودار می‌کند و سبب می‌شود ایشان بتوانند آن‌ها را در ساختار برنامه‌های درسی نوین جای دهند.

ترجمه ماشینی: مشکل قرون وسطایی قدیمی رابطه زمانی بین خدای ابدی و جهانی ابدی یا زمان‌دار همچنان موضوعی است که بحث‌ها را در مورد ماهیت خدا در فلسفه دین معاصر برانگیخته است. بحث اسلامی فیلسوفان، به ویژه ابن سینا [ابوعلی سینا] را که معتقد بود خدای ابدی دنیایی ابدی را پدید آورد که صرفاً از نظر منطقی پسین او بود، در مقابل برخی از متکلمان، مانند غزالی که بر کتاب مقدس اصرار داشتند، قرار گرفت. دکترین creatio ex nihilo و امکان وجود جهانی ابدی را رد کرد. این درگیری با واگذاری جنبه‌هایی از سوی طرفین و رد برخی از جنبه‌ها ادامه یافت تا اینکه در دوره صفویه، شکاف‌های بین فلسفه و کلام به طور غیرقابل برگشتی در هم می‌شکند. من در مورد مواضع سه فیلسوف کلیدی ایران مدرن اولیه صحبت خواهم کرد که همگی از دیدگاه فلسفی از دکترین آفرینش ex nihilo دفاع کردند و رویکردهای بدیعی به مسئله قدیمی رابطه زمانی ارائه کردند.

مکتوبات ابوحامد غزالی بر تحولات دینی عصرِ گورکانیان تأثیر چشم‌گیری داشت. اکبرشاه، با تأسیس دینی التقاطی، موسوم به «دین الهی»، و اتخاذ سیاست‌های مبتنی بر تسامح با پیروان دیگر ادیان، می‌کوشید منازعات میان آنان را مرتفع سازد. این امر واکنش‌هایی را در میان برخی از صوفی‌عالمان آن عصر برانگیخت و ضرورت «احیاء» دین، توجه آنها را به آثار غزالی معطوف کرد. از جمله می‌توان از احمد سرهندی، عبدالحق دهلوی و شاه ولی الله دهلوی یاد کرد که به‌کرات به کتب غزالی استناد کرده‌اند و دو تن از آنها، احمد و ولی‌الله، خود را همچون غزالی «مجدد» می‌خواندند. تأثیر غزالی بر آنها در این حوزه ها مشهود است: کوشش برای تدوین اصول شریعت و تشریح باطن احکام؛ مقابله با بدعت‌ها و احیای سنت سلف؛ برقراری مقارنه میان شریعت و طریقت و نقد صوفیان شریعت‌گریز؛ مخالفت با فلسفه؛ تألیف آثاری متأثر از کتب غزالی.

امام محمد غزالی (م505) مشهورترین مخالف فلسفه در میان متکلمین دنیای اسلام است. وی علیرغم ادعای نقد گفتار فلاسفه در حوزه الهیات، منطق و روش استدلال قیاسِ برهانی را می­پذیرد و آن را جایگزین روش استدلال قیاسی (ردّ الغائب الی الشاهد) متکلمین پیش از خود می­کند. در این مقاله با روش توضیحی-تحلیلی نشان خواهیم داد که غزالی با پذیرش امکان حصول یقین عقلیِ خود اتّکا (قیاس برهانی)، بسترساز ورود محتوای فلسفه سینوی به کلام اسلامی و شروع تخلیط فلسفه با کلام در دنیای اسلام شد. او درعین‌حال با عدم التزام به لوازم این پذیرش تاریخی در بررسی مباحث الهیات عقلی، در بررسی تفکرات فیلسوفان همانند اسلاف خودش عمل کرد و دچار تهافت در نوع مواجهه با تفکر فلسفی یونان شد؛ قبول روش تفکّر و ردّ محتوی به دلیل مخالفت با اصول ایمانی و ظواهر ادلّه نقلی.

ترجمه ماشینی: ابوحامد محمد غزالی اگرچه عمر نسبتاً کوتاهی داشت (1111-1058)، اما خود را به عنوان یکی از مهم ترین متفکران تاریخ اسلام معرفی کرد. کتاب «عدم انسجام فیلسوفان» که پس از بیش از یک دهه سفر و تفکر زاهدانه نوشته شده، ادعا می‌کند که در حالی که فیلسوفان مسلمانی مانند ابن سینا به استدلال‌های غیرقابل انکار درباره موضوعات الهیات و متافیزیک می بالیدند، اما نتوانستند ادعاهای خود را انجام دهند. علاوه بر این، بسیاری از اظهارات آنها نمایانگر بدعت و بی ایمانی پنهان بود. علیرغم تلاش فیلسوف قرن دوازدهم ابن رشد، آثار غزالی به طور گسترده خوانده شده و تأثیرگذار است.