جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مباحث اساسی در عرفان نظری و به ویژه در قرائت محی‌الدین‌بن عربی، مسئله حقیقة محمدیة است. بدلیل وساطت این حقیقت فراگیر، میان حق و خلق، او ارتباطی با حق وارتباطی با خلق دارد. ارتباط حقیقة محمدیة با خلق از ابعاد مختلفی قابل بررسی است که یکی از مهم‌ترین آن‌ها در اندیشه ابن‌عربی را می‌توان، ارتباط میان حقیقة محمدیة و حضرت محمد‌بن عبدالله، آخرین پیامبر الهی دانست. پژوهش حاضر که بروش تحلیلی نگاشته شده، می‌کوشد بدین پرسش پاسخ دهد که «در مکتب محییالدین میان حقیقة محمدیة و حضرت محمد چه ارتباطی برقرار است؟ آیا خاتم الانبیاء، جلوه‌ای از جلوات حقیقة محمدیة است یا آن حضرت، ظهور جسمانی و درعین حال منحصربه فرد این حقیقت فراگیر است؟». براساس استقراء نگارنده برغم وجود اشارات متعدد به پاسخ پرسش مزبوردرآثار شیخ وشارحان ترازاول او، تصریحی براین امروجودنداردامادرآثارپیروان متاخر وی دودیدگاه مختلف ارائه شدهاست؛ برخی رابطه حقیقة محمدیة و حضرت محمد را رابطه‌ای انحصاری می‌دانند درحالی که گروهی دیگر براین باورند که حقیقة محمدیة مصادیق متعددی داشته و براین اساس ظهورجسمانی آن منحصربه حضرت محمد نیست.حاصل بررسی‌های صورت گرفته در این پژوهش آن است که بااتکا بعبارات ابن‌عربی، دیدگاه شیخ را باید قرائت نخست یعنی وجودارتباط خاص وانحصاری میان حقیقة محمدیة وپیامبر خاتمدانست.

ادیان الهی و مکاتب روان شناسی، به "رویا" و آنچه در خواب دیده می شود، توجه ویژه داشته اند و با دیدگاه و بیان خاص خود، به تبیین علت به وجود آمدن رویا، و تحلیل آن، پرداخته اند. با توجه به اینکه محی‌الدین ابن عربی یکی از عارفان پرآوزاه مسلمان است، برآن شدیم تا با روش توصیفی ـ تحلیلی به تبیین رویکرد فراطبیعت گرایانه او در مسئله "رویا" و "زبان رویا" و مقایسۀ آن با نگرش طبیعت گرایانه اریک فروم، روان شناس اجتماعی مکتب فرانکفورت بپردازیم. یافته های پژوهش نشان می دهد که ابن عربی "رویا" را یکی از مظاهر ناخودآگاه آدمی در ارتباط با دنیای" فراواقعی" بر می شمارد که ریشه در عالم غیر محسوس و غیر مادی دارد. عالمی که معانی و حقایق، صورت جسمانی به خود گرفته اند و منتقل کننده مضامینی هستند که ابن عربی آن را ذیل کلان مفهوم "زبان نمادین " صورتبندی کرده است. این در حالی است که اریک فروم بر اهمیت اتصال و ارتباط رویاها و ضمیر ناخودآگاه فرد با طبیعت تأکید دارد. وی رویاها را پدیده ای مربوط به روان، کاملا معتبر، دلالت گر و با معنی می داند که در آن، تجربیات ناخودآگاه به صورت نمادها و نشانه هایی از نیازها و تمایلات نهان فرد مشاهده می شود که ذیل مفهوم "زبان سمبولیک" به تبیین آن می پردازد.

در عرفان ابن‌عربی وحدت وجود پررنگ‌ترین نقش را دارد و بدون درک درستی از آن نمی‌توان دیگر اندیشه‌های او را دریافت. در این میان، یکی از مهم‌ترین پرسش‌ها پرسش از نسبت وجود حقیقی یا آفریدگار با عالم و آفریدگان است. از دیدگاه وحدت وجود برمی‌آید که پاسخش به این پرسش چنین باشد که وجود حقیقی و عالم با هم وحدت دارند. از سوی دیگر، در عرفان ابن‌عربی از غیریت میان وجود حقیقی و عالم نیز بسیار سخن رفته است؛ وحدت از وجهی است و غیریت از وجهی دیگر. این بیان دوگانه این پرسش را مطرح می‌سازد که آیا عالم وجود حقیقی دارد یا اینکه توهم محض است؟ این تناقض‌نمایی است که در عرفان نظری همواره اذهان را به خود مشغول کرده است. در این نوشته استدلال می‌شود که اگر عالم به معنای چیزهایی که هستند باشد چون نمی‌توان عالم را توهم دانست و وجود را از آن سلب کرد و هم نمی‌توان وجود عالم را در بیانی تناقض‌گونه پذیرفت و هم رد کرد و همچنین نمی‌توان به‌شیوه‌ای تشکیکی بهره‌ای کمتر و ضعیف‌تر برای وجود عالم در نظر گرفت، تنها پاسخی که می‌ماند پذیرش وجود داشتن عالم است. نتیجه این پژوهش از این قرار است که عالم از منظر وجودشناسی وجود حقیقی دارد ولی از منظر معرفت‌شناختی ما درگیر با گونه‌ای از توهم هستیم. خود اصطلاح عالم در عرفان بیشتر سویه معرفت‌شناختی دارد. بنا بر این دیدگاه همه ساختار وجودشناسی عرفان نظری و حضرات و عوالم گوناگون نیز با وضعیت معرفت‌شناختی و شهودی انسان تبیین می‌پذیرد.

یکی از مطالب فلسفه دین اسلامی، نحوه فهم دین و نصوص اصلی آن به‎خصوص قرآن است و در این عرصه بیشترین ابهام و پرسش بر سر تأویلات قرآنی است. بر اساس قواعد فهم متن قرآنی، تأویل قرآن نباید با صراحت یا ظواهر آیات مخالف باشد؛ در غیر این صورت هر مطلبی را می‌توان به هر آیه‌ای منتسب کرد. اما عارفانی مانند ابن‌عربی در کتب خود از جمله در فتوحات مکیه، ذیل آیاتی مطالبی بیان داشته‌اند که از منظر تفسیری و قواعد مربوطه، مخالف صراحت یا ظاهر قرآن است. این نوع تفاسیر معرکه آرا و پیوسته شاهدی در دست منکران تفسیر عرفانی بوده است و تا کنون این نوع برداشت‌ها، تحلیل و توجیه نشده است و ضرورت دارد این مانع بزرگ تفسیر عرفانی بررسی گردد. در این نوشته به گونه‌ای مختصر، بعد از تأویلات ابن‌عربی از آیات 6 و 7 سوره بقره، توجیهاتی را بیان و هر یک را تحلیل خواهیم کرد. در این نوشته با روش کتابخانه‌ای و تحلیل عقلانی بر اساس اصول استنباط از نصوص و مبانی و قواعد فهم قرآن در راستای تحلیل تأویلات مخالف ظاهر، برای اولین بار شش توجیه بیان می‌شود و درباره آنها داوری می‌گردد.

نظریة وحدة الوجود بین إبن عربي و الجیلي، عنوان کتابی است یک‌جلدی به زبان عربی از خانم دکتر سهیلة عبدالباعث ترجمان، با موضوع عرفان و تصوف اسلامی. نویسنده در این اثر به بیان تطبیقی نظریه وحدت وجود میان محی‌الدین بن عربی و جیلی پرداخته است. هدف نویسنده از انجام این تحقیق _علاوه بر تلاش برای مقابله با ادعاهای خاورشناسان و دیدگاه‌های ناعادلانه آنها نسبت به تصوف و مردان آن - کشف اصالت اندیشه دو شیخ بزرگوار محی‌الدین بن عربی و عبدالکریم جیلی، از طریق خوانش عمیق انتقادی و تحلیلی دکترین و متون آنها _همانطور که در آثار اصلی آنها ذکر شده است - می‌باشد. دکتر حربی عباس عطیتو، بر این اثر مقدمه نوشته است. این اثر در اصل پایان‌نامه علمی نویسنده برای کسب مدرک دکترای ادبیات (الآداب) از گروه فلسفه و جامعه‌شناسی دانشکده آداب دانشگاه عربی بیروت است. سهیلا (سهیلة) عبدالباعث با کسب درجه عالی (الشرف الاولی) از این پایان‌نامه دفاع کرد و از سوی دانشگاه و با هزینه این دانشگاه، این پایان‌نامه چاپ و با سایر دانشگاه‌ها مبادله شد. ساختار کتاب یک جلد دارد و حاوی، اهدائیه، تقدیمیه دکتر حربی عباس عطیتو، مقدمه نویسنده، محتوای مطالب در دو بخش کلی _بخش اول درباره ابن‌ عربی در 3 فصل و بخش دوم درباره جیلی در 7 فصل_ و خاتمه _در بیان نتایج بحث_ است. منابع بحث در 5 بخش مجزا به ترتیب: قرآن کریم، سنت، مصادر و مخطوطات عربی، مراجع و مؤلفات چاپی عربی و منابع غیرعربی، در انتهای کتاب در بخش فهارس (فهرست منابع) ذکر شده است. گزارش محتوا دکتر سهیلا (سهیلة) عبدالباعث ترجمان در این اثر به موضوعی دشوار و جدید یعنی «مطالعه تحلیلی تطبیقی و انتقادی نظریه وحدت وجود بین ابن‌ عربی و جیلی» پرداخته است. هدف نویسنده از انجام این تحقیق _علاوه بر تلاش برای مقابله با ادعاهای خاورشناسان و دیدگاه‌های ناعادلانه آنها نسبت به تصوف و مردان آن_ کشف اصالت اندیشه دو شیخ بزرگوار محی‌الدین بن عربی و عبدالکریم جیلی، از طریق خوانش عمیق انتقادی و تحلیلی دکترین و متون آنها _همانطور که در آثار اصلی آنها ذکر شده است_ می‌باشد. این پژوهش مستلزم آن بود که پژوهشگر ابتدا برخی از مفروضات یا سؤالات تحقیق خود را مطرح کند که حول محورهای زیر دور می‌زنند: ماهیت وحدت وجود، وجوه اتفاق و اختلاف ابن‌ عربی و جیلی در برداشت آنها از این وحدت، نتایجی که از قول آنها به وحدت وجود حاصل شده است، اینکه آیا این دو شیخ در اثر قولشان به وحدت وجود، قائل به وحدت مذاهب و در نتیجه نفی تکثر و تعدد آنها خواهند شد؟ ویژگی تصوف ابن‌ عربی و جیلی چیست؟ تصوف فلسفی یا تصوف بر اساس روش صوفیانه؟ و.... این پژوهش در دو باب تنظیم شده است که باب اول آن به بیان آموزه وحدت وجود از نظر ابن‌ عربی اختصاص دارد و شامل سه فصل است: فصل اول به زندگی ابن‌ عربی، آثار، شاگردان و منابع فلسفه او می‌پردازد که از منابع غیر اسلامی تا سایر منابع اسلامی تنوع دارد. نویسنده در فصل دوم با صحبت از افکار جوهر و اعراض، دایره وجود، ذات الهی و رابطه آن با صفات از یک‌سو و جهان از سوی دیگر، و ارتباط بین خدا و جهان و تمایز بین اصطلاحات قدم و حدوث، به بیان عقاید صوفیانه ابن‌ عربی پرداخته است. در فصل سوم، با پرداختن به مفهوم حقیقت و شریعت و اندیشه معراج یا آرامش معنوی، اندیشه عشق الهی و وحدت شهود در عقاید ابن‌ عربی را ارائه کرده است. در باب دوم این پژوهش، محقق در چهارفصل به عقاید صوفیانه جیلی پرداخته است: او در فصل چهارم، زندگی، مکتب، شیوخ، شاگردان و ماهیت دوران زندگی وی را ارائه کرده است. سهیله عبدالباعث همچنین در مورد آموزه وحدتِ وجود و میزان توافق و اختلاف ابن‌ عربی با جیلی بحث کرده و در مورد اندیشه وجود، موضع جیلی را در ارتباط با خدا و جهان _در فصل پنجم_ بیان نموده است. سهیلا (سهیلة) عبدالباعث در فصل ششم به صحبت در مورد ایده عشق الهی نزد جیلی پرداخته است که این امر مستلزم تمایز بین ایده فنا نزد صوفیان و ایده نیروانای هندی است؛ این مباحث با بیان اینکه جیلی قائل به وحدت شهود در اثر عشق الهی و تجربه روحی است، پایان می‌پذیرد. فصل هفتم و آخر به مثابه یک بررسی انتقادی تطبیقی بین ابن‌ عربی و جیلی مطرح شده که در آن تأثیر آنها بر عرفان اسلامی به‌ویژه در نابلسی، بکری و جزایری توضیح یافته است. محقق در خاتمه کتاب این مطالعه را با برجسته کردن مهم‌ترین یافته‌هایی که با استفاده از روش تاریخی، تحلیلی، انتقادی و فکری به آن دست یافته است، به پایان می‌رساند. دکتر حربی عباس عطیتو در پایان تقدیمیه‌اش بر کتاب می‌نویسد: در نهایت می‌گویم که دکتر سهیله ترجمان، در این مطالعه تحلیلی تطبیقی بین ابن‌ عربی و جیلی تلاش زیادی کرد و بیش از شش سال در سفر بود برای جست‌وجو، اطلاع یافتن، خواندن و تجزیه و تحلیل متون آنان از مصادر اصلی‌شان. این کتاب کوششی روشن است که حکایت از عمق نویسنده و تسلط وی بر موضوع آن و آگاهی عمیق وی از جزئیات فلسفه اسلامی، به‌طور عام، و تصوف، به‌طور خاص، دارد. وضعیت کتاب: فهارس فنی کتاب به ترتیب شامل فهرست‌های آیات قرآنی، اطراف حدیث شریف، اعلام، فرق و جماعات، مواضع و اماکن، مصادر و مراجع بحث _در 5 بخش مجزا به‌این‌ترتیب: قرآن کریم، سنت، مصادر و مخطوطات عربی، مراجع و مؤلفات چاپی عربی، منابع غیرعربی_ و فهرست مطالب در انتهای کتاب پس از خاتمه کتاب و محتوای مطالب آمده است. پس از فهارس فنی، مقدمه کتاب به زبان انگلیسی و فرانسه هم ذکر شده است. نویسنده این اثر را به روح پدرش تقدیم کرده است. سهیلا عبدالباعث در مقدمه‌اش بر کتاب می‌نویسد: روش مورداستفاده در این تحقیق، روش تاریخی، تحلیلی و تطبیقی بوده است. وی در ترتیب حاشیه‌ها از روش شماره‌گذاری منابع و مآخذ بهره برده است. او از علامت ستاره برای نشان دادن أعلام، مکان‌ها و اصطلاحات استفاده کرده.

مهدویت و ظهور یکی از مسائل مورد اتفاق بین همه مذاهب کلامی و فقهی اسلام است و تفاوت های موجود، نه اختلاف عقیده در اصل نظریه بلکه اختلافاتی فرعی در مواردی مانند شرایط تولد و یا ظهور است. عرفان نیز مانند دیگر جنبه های اسلامی در اعتقاد به این اصل نه تنها با دیگر شاخه های اسلامی مشترک است؛ بلکه تاکید بیشتری بر این اصل داشته است. زیرا ولایت که ارتباط تنگاتنگی با این موضوع دارای از ارکان عرفان اسلامی به شمار می رود و ولایت و ختم آن از موضوعات بسیار مهم و البته مناقشه انگیز در عرفان است. عرفا و محققان شیعی به اتفاق ختم ولایت خاصه را از آن امام مهدی عجله الله تعالی فرجه الشریف دانسته اند، اما دربین عرفانی سنی مذهب، در اعتقاد به این موضوع اختلاف وجود دارد. پژوهش پیش رو در پی آن است که نظر ابن عربی و ممتازترین شاگرد وی، صدرالدین قونوی را درباره ی امام مهدی عجله الله تعالی فرج الشریف بررسی کند. برای این مهم ناگزیر طرح مسائلی در باب ولایت و ختم ولایت لازم می اید. پس از توضیحات در باب اهمیت و جایگاه این این بحث در عرفان اسلامی، نگاه ابن عربی و صدرالدین به ختم ولایت و جایگاه امام مهدی عجله الله تعالی فرج الشریف از خلال مهم ترین آثارشان و شارحان و مفسران بررسی شده و پس از آن به نگاه کلی ایشان به ویژگی ها و منزلت امام مهدی عجله الله تعالی فرجه الشریف می پردازد.

مسأله‌ی خاتم انبیا و اولیا از جمله مسایل مهم در عرفان نظری ابن‌عربی و فلسفه‌ی ملاصدرا است. پرسش مطرح این است: خاتم انبیا و اولیا در اندیشه‌ی آنان چه کسی است؟ تردیدی نیست در اینکه در اندیشه‌ی این دو قطب عرفان و فلسفه، خاتم انبیا حضرت محمد (ص) است؛ اما اینکه خاتم اولیا کیست؟ اتفاق نظر وجود ندارد. در آثار ابن‌عربی از افراد مختلف به عنوان خاتم اولیاء نام برده شده است، این در حالی است که از نظر ملاصدرا خاتم اولیا حضرت مهدی (عج) است. دیدگاه این دو عارف و حکیم اسلامی در این پژوهش با روش توصیفی و تحلیلی مورد مقایسه قرار گرفته است. نتیجه این تحقیق نشان می‌دهد ابن‌عربی، در مورد خاتم اولیا دیدگاه روشن و یگانه نداشته است. مبتنی بر همین مفروض، -با اینکه خاتمیت حضرت مهدی (عج) بر اساس منابع اسلامی اثبات ‌شده است-، مسأله ختم ولایت، در عرفان ابن‌عربی گرفتار ابهام و باعث سوء برداشت گردیده است.

این کتاب در زمرۀ معدود کتاب‌هایی است که تبیین و توضیح مفهوم ولایت و گشودن بسیاری از رازهای این مفهوم کانونی در نوشته‌های ابن عربی را طی تحلیل علمی کاملاً دقیقی بر عهده گرفته است. نویسنده با حضور منحصربه‌فرد و خاصش در قلمرو میراث شیخ اکبر توانسته است صفحات فراوانی را روشن سازد که در نظر بسیاری از دانشمندان و پژوهندگان تاریک و مجهول می‌نموده است. در واقع این کتاب اثر محققانۀ دست‌اولی است در بررسی تاریخی و تشریحی یکی از مهم‌ترین مفاهیم در قلمرو عرفان و تصوف، یعنی مفهوم «ولایت» و ابعاد مختلف آن به‌ویژه موضوع «ختم ولایت» و ارتباط آن با «نبوت» از دیدگاه ابن عربی به قلم استاد میشل (علی) شوتکیویچ، یکی از بزرگ‌ترین متخصصان عرفان ابن عربی در سطح جهانی در عصر کنونی. اصل کتاب به زبان فرانسوی است و اهمیت و شهرتش موجب شده به چند زبان از جمله انگلیسی و ایتالیایی و عربی و ترکی ترجمه شود. در درآمد کتاب، نویسنده سیری دارد بر پیشینۀ آشنایی غربیان، کسانی مانند فلوگل، نیکلسون، پالاسیوس، ماسینیون، کربن، ایزوتسو و چیتیک با تصوف ابن عربی و پژوهش‌هایی که دربارۀ آثار و اندیشه‌های ابن عربی انجام داده‌اند و رویکردها و محاسن و معایب کارهایشان. سپس به ذکر مقاطع برجستۀ زندگانی ابن عربی می‌پردازد. در ادامه نویسنده پس از بیان موضع فکری و عقیدتی مسلمانان دربارۀ اولیا و اشاره به جلوه‌های تکریم و تعظیم آنان به‌ویژه از سوی عموم مردم، یادآور می‌شود ولایت و تصوف/عرفان از هم جدا نیستند و در حقیقت تصوف و عرفان مولود وجود ولایت و اولیاست و از آن تغذیه می‌کند و آسمانی است که ستارۀ هدایت اولیا در آن طالع می‌شود. به دنبال این نویسنده به بررسی پدیده‌ای به‌شدت وابسته به مفهوم ولایت، یعنی پدیدۀ «زیارت» مقابر بزرگان دین و اولیا و ریشه‌های تاریخی آن در صدر اسلام می‌پردازد و طعن و رد تند ابن تیمیه بر این پدیده و نیز نقدهای صوفیه و شیعه را بر دیدگاه او یادآور می‌شود. نویسنده فصل اول را با یکی از رؤیاهای ابن عربی آغاز می‌کند که طی آن وی انبیا را یکایک به همراه اتباعشان مشاهده کرده است. از این رؤیا هم جایگاه روحانی وی معلوم می‌شود و هم آشکار می‌شود که او از همان آغاز اعتقاد به این داشته است که اولیا منفصل از انبیا نیستند و ولایت به هیچ‌وجه از نبوت مستقل نیست، بلکه تابع و دنبالۀ آن است و ولی بر قدم نبی است و در علم و عمل و حال از او تبعیت می‌کند. نویسنده در ادامه به‌تفصیل وارد مباحث لغوی واژۀ «ولی» و «ولایت» شده و ریشه و معانی آن را بررسی می‌کند. در فصل دوم، نویسنده به پی‌جویی نخستین کاربردهای لفظ و مفهوم ولایت در آثار صوفیه می‌پردازد و این اندیشه را نزد دانشمندان مسلمان دنبال می‌کند تا به نوشته‌های ابن عربی می‌رسد. در این پی‌جویی به این نتیجه می‌رسد که برخی از دانشمندان مسلمان واژه‌های ولی و ولایت را منحصراً هم‌معنی مؤمن و ایمان گرفته‌اند و آن را دارای معنی تولیت نشمرده‌اند، هرچند مخالف کرامات و خوارق عادات و علوم الهامی نبوده‌اند. سپس نویسنده متعرض نظر کسان دیگری چون ابن تیمیه، شریف جرجانی و ابن عجیبه در این زمینه می‌شود. در فصل سوم، نویسنده به تعریف مفهوم ولایت و اشکال و صور و کارکردهای آن از دیدگاه ابن عربی می‌پردازد. نویسنده این مفهوم را اولاً بر اساس متن‌های متضمن مفهوم ولی و ولایت صورت‌بندی می‌کند و سپس با استفاده از متن‌های دیگری که این مفهوم را در قالب واژه‌های دیگری آورده‌اند به تکمیل این صورت‌بندی می‌پردازد. مهم‌ترین متن در این زمینه «فصوص الحکم» است. فصل چهارم کتاب اختصاص به تبیین مفهوم «حقیقت محمدیه» دارد. نویسنده فصل را با این سخن ابن عربی آغاز می‌کند که همۀ انبیای مقدم بر حضرت رسول (ص) نایبان او در عالم خلق بوده‌اند و حضرتش به صورت روح مجرد وجود و حضور داشته تا نوبت به ظهور جسمانی‌اش در این عالم رسیده است که دیگر حکمی برای نایبان باقی نمی‌ماند. فصل پنجم با ذکر این عقیدۀ ابن عربی آغاز شده که حضرت رسول (ص) جامع همۀ اشکال و صور نبوت است و از همین‌رو شخص او همۀ مزایای اختصاصی هریک از آنان را در وجود خود جمع دارد. به این ترتیب ولی‌ای هم که وارث روحانی یکی از انبیاست، از حقیقت محمدیه وجه مخصوص به نبی مورث را ارث برد. سوتکبویچ پس از بررسی ماهیت ولایت و هویت ولی و گونه‌ها و سرمشق‌های مختلف اولیا، در فصل ششم وارد بحث جغرافیای ولایت می‌شود؛ به این دلیل که هر ولی‌ای به حسب مرتبۀ ولایتش مرکز و منطقه‌ای از جغرافیای زمین را به خود اختصاص می‌دهد و از آنجا به انجام دادن مأموریت و ایفای نقشی که بر عهده دارد می‌پردازد. نویسنده در این فصل با تقریر و توضیح قسمتی از «فتوحات» به تشریح جغرافیای حضور اولیا می‌پردازد. فصل هفتم را نویسنده با توضیح منازل و مراتب رجال الهی از دیدگاه ابن عربی آغاز می‌کند. به این منظور سراغ باب هفتادوسوم «فتوحات» می‌رود که ابن عربی طی آن حدود هشتاد طبقه از طبقات رجال روحانی را می‌شناساند. در این فصل نویسنده به پیروی از ابن عربی، ابدال هفت‌گانه را مورد بررسی قرار می‌دهد، کسانی که به امر الهی نگهبانان هفت اقلیم‌اند. شوتکیویچ پس از ترسیم جغرافیای کرۀ ولایت و ذکر طول و عرض آن در هفت فصل گذشته، در فصل هشتم به موضوع مهم و اساسی ختم/ خاتم ولایت یا ختم/ خاتم‌های ولایت می‌پردازد. نویسنده با ذکر نقل‌قول‌های مفصل از آثار ابن عربی، سه خاتم را نوشته‌های او شناسایی می‌کند: خاتم ولایت عامه، خاتم ولایت محمدیه، و خاتم الاولاد و به تشریح آنها می‌پردازد. فصل نهم به موضوع شناسایی شخص خاتم ولایت فارغ از کارکرد و مأموریتش می‌پردازد. خاتم ولایت عامه چنان‌که از نوشته‌های ابن عربی برمی‌آید، شخص حضرت عیسی است؛ اما دربارۀ شخص خاتم ولایت محمدیه باید گفت با وجود اشارات متعدد به وی، در هر مورد گویی این شخص مورد اشاره با مورد دیگر فرق دارد، به گونه‌ای که خواننده متحیر می‌شود. گاه ابن عربی می‌گوید در فاس با شخصی دیدار کرده است که خاتم ولایت محمدیه بوده، گاهی هم خود را خاتم ولایت محمدیه دانسته است. در فصل پایانی کتاب اصول و مقدماتی که در فصول گذشته مجال بیان یافته، از رهگذر نقل و تفسیر فقراتی از «رسالة الانوار» و شرح مجهول‌المؤلف آن به نتیجه می‌رسد. نویسنده بحثش را با این نکته آغاز می‌کند که دیدگاه ابن عربی دربارۀ ولایت بر سه مفهوم اصلی وراثت و نیابت و قربت مبتنی است. قربت در حقیقت حاقّ مفهوم و معنای ولایت است که در این فصل روشن می‌شود. فهرست مطالب کتاب: مقدمۀ مؤلف بر ترجمۀ عربی مقدمۀ مترجم عربی مقدمۀ مترجم فارسی درآمد فصل اول: اسم مشترک فصل دوم: هرکس تو را دید، گویی مرا دیده است فصل سوم: سپهر ولایت فصل چهارم: حقیقت محمدیه فصل پنجم: وارثان انبیا فصل ششم: اوتاد اربعه فصل هفتم: اعلی‌مرتبۀ ولایت فصل هشتم: سه خاتم فصل نهم: ختم ولایت محمدیه فصل دهم: نردبان دوسویه نمایه