جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب فصوص یا «فصوص‌الحکم» اثر شیخ اکبر ابن عربی از کتب مشهور تصوف و عرفان نظری است. فصوص جمع واژه «فَصّ» به معنای نگین است و فصوص‌الحکم نگین‌های حکمت معنا می‌دهد. محمد بن احمد، محیی الدین بن عربی از اولاد عبداللّه بن حاتم، برادر «عدى بن حاتم» از صحابه بزرگوار، در شب ۷ ماه رمضان ۵۶۰ ه.ق، برابر با ۲۸ ژوئیه ۱۱۶۵.م، در بلده‌ی «مرسیه» از بلاد اندلس متولد شد. معروف‌ترین لقب او در بین پیروانش، «الشیخ الاکبر» است. دو اثر فتوحات مکیه و فصوص الحکم او مشهور است و او را پدر عرفان نظری خوانده اند. او بعد از هشتاد سال ریاضت و تألیف، در شب ۲۸ ربیع الاخر سال ۶۳۸ ه. برابر با ۱۶ نوامبر ۱۲۴۰ م. در شهر دمشق از دنیا رفت. محی الدین در آغاز فصوص تصریح می کند که در رؤیا پیامبر فصوص الحکم را به او عطا کرد و به وی امر فرمود که این کتاب را به مردم عرضه کند. علامه حسن زاده آملی در توصیف این کتاب گوید: «فصوص‌ الحکم‌ شیخ اکبر محیى الدین طائى حاتمى بیست و هفت فص است و هر فصّ آن به نام یکى از انسانهاى کامل که از هر یک تعبیر به کلمه شده است، و در هر فص سلطان و محور بحث یکى از امّهات و اصول معارف مهمّ و اصیل عرفانى قرآنى است. و آن بیست و هفت انسان فصوص که به نام هر یک فصّى جداگانه است بیست و سه نفر آنها از انبیاى یاد شده در قرآن کریم‌اند که یسع و ذو الکفل در آن نیامده‌اند، و چهار انسان کامل دیگر به نامهاى شیث و عزیر و لقمان و خالد علیهم السّلام‌اند به نام هر یک فصّ مستقل است.»

یکی از مشکلات انسان مدرن، «ازخودبیگانگی» است. این بیماری شناختی، شامل تمامی دردهای فردی و اجتماعی انسان می­شود. راهکارهای اندیشمندان غربی، تکیه بر ابزار حس و تجربه دارد و بر اثر ضعف موجود در منابع شناختی، کارساز واقع نشده است. ابن­عربی تنها راه رهایی را درک معرفت شهودی و ورود به مسیر سلوک عرفانی می­داند. از نظر او استفاده از عقل و حس به جای شهود، انسان را به مادیات و محسوسات محدود می­نماید و از توجه به ملکوت غافل ساخته و از اصل سلوک جلوگیری می‌کند که نتیجه­ی آن بیگانگی انسان از خودِ حقیقی خویشتن است. چنین انسانی در عرفان ابن­عربی، انسان الحیوان نامیده می­شود. در این مسیر باید به زدودن حجاب­های ظلمانی پرداخت و تلاش نمود با ریاضت­ها و عباد­های خالصانه، تاریکی­های دل را به روشنایی تبدیل کرد. لذا در این مقاله که با روش توصیفی-تحلیلی نگارش شده تلاش گردید سیری معرفتی از «انسان الحیوان» به «انسان کامل» که همان خروج از ازخودبیگانگی است ترسیم شود.

کتاب الحجب، اثر عرفانی محی‌الدین ابن عربی است که در بیان موانع منطبع در دل سالک که مانع میان وی و معشوق است؛ نوشته شده است. این حجاب‌ها مخالف با گوهر نفس بوده و با وی مشابهات و مناسبت نداشته است اما ازآنجاکه منازل سایرین غیرمتناهی است هرقدر که بالاتر می‌رویم این موانع لطیف‌تر شده و خود را کمال نشان می‌دهند و در جان سالک ریشه می‌دوانند؛ مؤلف گران‌قدر این حجاب‌ها در افق اعلای انسانیت به رصد نشسته و اثری بی‌بدیل را به یادگار گذاشته است. کتاب الحجب، اثر عرفانی محی‌الدین ابن عربی است که در بیان موانع منطبع در دل سالک که مانع میان وی و معشوق است؛ نوشته شده است. این حجاب‌ها مخالف با گوهر نفس بوده و با وی مشابهات و مناسبت نداشته است اما ازآنجاکه منازل سایرین غیرمتناهی است هرقدر که بالاتر می‌رویم این موانع لطیف‌تر شده و خود را کمال نشان می‌دهند و در جان سالک ریشه می‌دوانند؛ مؤلف گران‌قدر این حجاب‌ها در افق اعلای انسانیت به رصد نشسته و اثری بی‌بدیل را به یادگار گذاشته است. وی در این کتاب از انواع حجاب‌ها و پرده‌ها، و ارتباط آن‌ها با یکدیگر سخن گفته است و مطالبی را عرضه می‌کند که تاکنون کمتر از آن‌ها در کتابی سخن رفته است. مؤلف حجاب را عبارت از توقف و یک امر عدمی می‌داند و می‌گوید وقوف با خلق حجاب تو از حق است و وقوف با حق حجاب تو از خلق. ابن عربی محبت را اساس و پایه وجود اشیاء و مراتب و مقامات آن‌ها می‌داند که حق متعال کاملش را به سرور آفریدگان محمد(ص) اعطا فرمود و هر موجودی را از آن به قدر ظرفیت بهره‌ای است اما با اینکه بالاترین مقامات محبت است ولی وقوف در آن، حجاب است. ایشان با قبول آنکه طلب وصال، ذاتی حب است و فراق، عرضی، کمال را در دوست داشتن محبوب می‌داند نه در وصال و فراق. قابل‌توجه آنکه این رساله با محبت آغاز و با محبت به پایان می‌رسد. اما مهم‌ترین بخش این رساله یافتن حجاب‌ها و ذکر چرایی حجابیت آن‌ها است که خلاصه آن بدین شرح است. حجاب‌ها وجه حجاب بودن: خلوت و جلوت......محبوب وی خود خلوت و جلوت است نه حق انصاف خواستن...... از اوصاف ملامتیه‌ است صحو...... پاسخ ندادن به ندایی که مقتضای معرفت او نیست وحدانیت...... مشغول شدن به مراتب دو گانه و سه گانه أسمای واحد اتحاد...... نابودی و فنای چیزی را می‌خواهد که فانی نیست. حجاب با توحید افعال......مشغول شدن به دانستن در مقام دیدن شوق......آزمندی دل است به‌سوی غایب، پس خود را در آن هنگام در حجاب بیند. شهود حجاب مشهود است......حسرت خوردن سالک از بیرون رفتن شاهد مشغول شدن به ادب نگاه‌داشتن به هنگام پرده کشی از شهود، خود حجاب است. هیبت...... مانع مشاهده قلب در بساط مشاهده می‌گردد. نگه‌داشتن سرّ......جز با مفارقت و جدایی به دست نمی‌آید. رؤیت......خواهان علم و نظر است و حقیقت را آن‌سان که هست در نمی‌یابد. کون...... مشتاق عدم است. سکون...... ثبوت معارض تصریف حقیقی و دائمی هستی است. قلق......ازسطوات شوق است که حجاب بودن آن گذشت. انبعاث......مشروط دانستن فتح به در زدن و طلب را در دستور کار آوردن. فترت...... گرمی طلب و عزم به مقصد را در سالک سرد می‌کند. صلصلة الجرس......حجاب تناسب کلی است. قرب......در او مشاهده بقاء رسم است. رجوع......در او مفارقت عین است. تقارب اوصاف از اوصاف......چه در آن ازدیاد نگرانی و هیجان است. مراسلة......در او طلب عطوفت است و در این طلب، لذت یافتنی است. تلوین......موجب جمع اضداد است و لازمه آن تردد در احوال است. بازگشت از بسط به‌سوی قبض......چون در او لذت نفس است. یاد کردن خویشتن به مقامی که اقتضای محبت می‌کند......وی مدعی است. کتمان محبت......چرا که این کتمان دلیل بر عدم استحکام سلطان محبت است. علت‌ها......چرا که علت‌ها در منازل به‌سوی معشوق را از جهت علت دیدن است. روح قدسی......جنگیدن روح قدسی با نفس طبیعی مانع شکوفایی وجه حقانی نفس طبیعی می‌شود. عارف مردود......چون از این توجه به عالم حس متالم و مغموم است. مخالفت......چون حالی است مناقض با محبت هر چند از مقتضیات آن است. کتاب الحجب که در پیش رو دارید به تصحیح سعید عبدالفتاح این تصحیح در میان چاپ‌های مختلف این رساله که نگارنده بدان دست یازیده اولین تصحیح و بهترین آن است. ایشان در یک مقدمه علمی حجاب را در لغت عرب و در قرآن کریم و روایات و در اصطلاح اهل الله مورد واکاوی قرار داده و بعد به تذکره مؤلف با ارائه فهرستی از منابع اصیلی که از ترجمه ابن عربی سخن گفته‌اند، پرداخته است. سپس به نسخه‌شناسی تفصیلی سه نسخه استفاده شده در این تصحیح پرداخته است و منهج تحقیقی خود را بدان ضمیمه کرده است. محقق در پاورقی‌ها به امور زیر پرداخته است: آدرس دهی آیات و روایات، تحقیق گسترده در منابع احادیث، معنی کردن مصطلحات، ترجمه مختصری از اعلام، بیان اختلاف نسخ. ایشان در پایان رساله باب سیصد و پنجاهم فتوحات مکیه را ضمیمه رساله کرده است. این باب که بر بنیان حدیث نبوی ان لله سبعین الف حجابا من نور و ظلمة لو کشفها لاحترقت سبحات وجهه ما امتد إلیه بصره من خلقه برگزار شده؛ به‌منظور مزید توضیح بحث از حجب ملحق شده است. ‌ این تصحیح دارای شش فهرست فنی می‌باشد. این رساله اخیراً توسط آقای گل بابا سعیدی ترجمه و شرح شده است و با نام حجاب هستی از سوی انتشارات شفیعی چاپ شده است.

با نگاهی گذرا به تفاسیر عرفانی در می ­یابیم که مهم­ترین عنصر شالوده این تفاسیر، استنباط مفسر می ­باشد. از این حیث می ­توان تفسیرهایی متفاوت و در عین حال مشابه را مشاهده نمود. در میان تفاسیر موجود، تفسیر ابن­ عربی یک تفسیر عرفانی است که بیشتر صبغه فلسفی دارد. این مسأله از آن رو است که عارف در مرحله سیر دریافت ­های درونی خود، شیفته درک حقایق عالم ملک و ملکوت است و نیازی به اثبات حقانیت مطالب، دریافت ­ها و داشته ­های خود ندارد؛ لکن بعد از دریافت ­های قلبی باید با استعانت از اصول فلسفه به اثبات عقلانی گفته­ های خویش برای مخاطب بپردازد. از این­ رو تفسیر ابن­ عربی بیشتر گرایش به تأویل آیات بر اساس ذوق شخصی دارد که این امر می ­تواند از مصادیق تفسیر به رأی تلقی گردد. اما تفسیر خواجه عبدالله انصاری سعی دارد با شیوه درون بینشی و با ریاضت و مجاهدت، مطابق با سبک عرفان عملی به درک حقایق هستی بپردازد و از این رو کوشیده است با دوری از عقل و استدلال و با استعانت از جلا دادن قلب که محل دریافت ­های باطنی است، به فهم معانی قرآن دست یابد.

وصول و درک حقیقت جز با طی طریقت میسر نمی شود و این مهم تنها با تخلق به شریعت و فهم اسرار آن ممکن می گردد و حالات و مقامات سالک ظهور این واقعیت است. در سیر تألیفات بزرگان علم و اندیشه، آثار به جا مانده در سیر و سلوک نظری و عملی همچون خورشیدی فروزان فراروی تشنگان اندیشه های پاک و طالبان وصول به سرچشمه حقیقت می درخشد. حکما و عالمان ربانی هر یک به بیان گوشه ای از این اسرار پرداخته و کوشیده اند پرتوهایی از انوار الهی را که بر قلوب آن ها تابیده در اختیار مشتاقان قرار دهند. بر این اساس، کتب زیادی از آن بزرگواران در موضوعات اسرار شریعت، اخلاقیات و عرفان نظری و عملی به یادگار مانده است. در میان این بزرگان می توان از نور الدین محمد کاشانی، معروف به نورالدین اخباری از خاندان عارف پرور فیض کاشانی و از شاگردان ملامحسن فیض کاشانی و علامه مجلسی، نام برد. لذا با توجه به اهمیت و ضرورت شناخت این بزرگواران و تصحیح کتب خطی و ارائه آن به جامعه فرهنگی در این مقاله به شرح حال مختصر ایشان و معرفی و تحلیل محتوایی نسخه خطی ارزشمند و کم نظیر کتاب مصفاة الاشباح و مجلاة الارواح موسوم به کتاب تفکر از آثار این عالم ربانی و عارف والامقام که نگارنده آن را تصحیح کرده است، پرداخته می شود.