جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مسائل جدید کلامی و فلسفه اخلاق، بحث ارتباط دین واخلاق است. در این بحث پرسش اصلی راجع به کیفیت ارتباط دین و اخلاق از جنبه های مختلف است. اما قبل از پرداختن به انواع ارتباط بین دین اخلاق، به دین شناسی و اخلاق شناسی از نظر علامه می پردازیم. و چنین نتیجه گرفته می شود که به نظر علامه طباطبائی هر دو دین و اخلاق از امور فطری هستند و هدف هر دو نیز رسیدن به قرب الهی است. در بحث معناشناسی محمولات اخلاقی هم، هر چند ایشان (باید و نباید) را جزء ادراک های اعتباری عملی می داند، اما لازمه این، نسبی بودن اخلاق نیست تا اینکه دیگر اخلاق با دین هیچ ارتباطی نداشته باشد. چون در آثار ایشان شواهدی موجود است که نسبی گرایی در اخلاق را نفی می کند همچنین در بحث ارتباط بین باید و هست هر چند ایشان ارتباط منطقی بین باید و هست را رد می کند اما باید ها از دو جهت با واقعیت ها در ارتباط هستند. یکی از آن جهت که هر اعتباری بر واقعیتی استوار است و یکی هم به لحاظ نتایجی که بر بایدها مترتب است. در بحث ارتباط بین دین واخلاق از نظر علامه ارتباطی ضمانتی، غایت شناختی، جامعه شناختی و روان شناختی بین دین و اخلاق برقرار است. ارتباط منطقی را هم صریحاً رد می کند اما ارتباط معرفت شناختی و هستی شناختی در آثار علامه یافت نشد.

مباحث این پایان نامه عبارتند از: چگونگی تشکیل اجتماع، انسان و اجتماع، اسلام و اجتماع، کارکردهای اجتماعی دین، نهاد خانواده و ازدواج، نهاد حکومت،نهاد اقتصاد، هنجارهای اجتماعی، حقوق اجتماعی،مسائل اجتماعی.

این مقاله به بررسی و تحلیل دیدگاه علامه طباطبایی در باب آفرینندة الفاظ و عبارات قرآن و بیان ادلة آن میپردازد. به عقیدة علامه طباطبایی، الفاظ و عبارات قرآن عیناً از جانب خداوند متعال نازل شده است و دیدگاه هایی که معانی قرآن را از جانب خداوند میدانند، ولی انتخاب الفاظ و چینش آنها را به فرشتة وحی یا پیامبر اکرم(ص) نسبت میدهند، نادرست اند. به باور علامه، آیاتی که دیگران را به تحدی و هماوردی با قرآن فرا میخواند، آیات حاکی از تبعیت محض پیامبر(ص) از وحی الهی، آیات حاکی از نزول قرآن به زبان عربی، تقسیم آیات به محکم و متشابه، و نیز برخی آیات دیگر، همگی دلالت بر این دارند که الفاظ و عبارات قرآن عیناً از جانب خداوند نازل شده است. به عقیدة علامه، الهی بودن الفاظ و عبارات قرآن موجب شده که متن قرآن کاملاً به دور از تسامح و تساهل، اختلاف و تناقص اندیشه ها و باورهای باطل و دقیقاً وافی به مقصود الهی باشد. صاحب تفسیر «المیزان» به این مبانی توجه کرده و کوشیده تا حد امکان دقایق و ظرایف الفاظ و عبارات قرآن را در ادای مقاصد الهی متجلی سازد.

از منظر علامه طباطبائی، آیات قرآن دارای وجوه معنایی است که در دو جهتِ معناشناسانه و آسیب شناسانه توسعه می یابند. در بُعد معنا شناسانه وجوه و بطون معنایی، امری نسبی و در گرو متغیرهای مرتبط با متن و فرد مفسر است. اما بعد آسیب شناسانه ناظر به مسئلة تفسیر به رأی و شامل وجوه معنایی گوناگونی است که مبتنی بر ضوابط و مبانی صحیح فهم و مستند به دلایل نقلی یا عقلی نیست. از نظر علامه، تفسیر به رأی و ارائة وجوه ناصواب معنایی از آیات، محصول به کار نبستن مبانی و قواعد صحیح تفسیری و دوری از آموزه های قرآن و عترت است. در اندیشة علامه، وجوه پذیری قرآن به معنای کثرت قرائت ها و برداشت ها از متن ـ آن گونه که برخی از اندیشوران غربی می انگارند ـ نیست؛ بلکه ناظر به دو بعد معناشناسانه و آسیب شناسانه است که پذیرش اوّلی و نفی دومی بر اساس سیری روشمند و با توجه به اصول و قرائن لفظی، نقلی و عقلی صورت می پذیرد.

قرآن کریم در تعابیر بلاغی خویش از قبیل تشبیهات، مجازها و استعاره ها زبان بیان واقع داشته است. مقالة حاضر به هدف اثبات این موضوع با توجه به دیدگاه علامه طباطبائی و پاسخ گویی به شبهات مربوط، به نگارش درآمده است.در میان اقسام تشبیه، تشبیه وهمی در قرآن به کار نرفته و نمونه های ادعایی آن از قبیل تشبیه شکوفة درخت جهنم به سرهای شیاطین و جن زدگی دیوانگان، مصداق این نوع تشبیه نیست.مجاز و استعارة قرآنی نیز، در عالم واقع، پشتوانه دارد و همین، ملاک صحت یا خطای کاربرد مجاز و استعاره است.در میان اقسام مبالغه، دو قسمِ تبلیغ و اغراق که از امکان عقلی بهره مندند، در قرآن یافت می شوند؛ اما غلوّ که فاقد امکان عقلی است، در قرآن به کار نرفته و نمونه های گفته شده را می توان پاسخ داد.نمود دیگر بلاغت در قرآن، قصه های قرآنی است که نویسندگانی برخی از آنها را به جهت ظاهر تمثیلی، غیرواقعی دانسته اند، ولی سخن آنان پذیرفتنی نیست.

از مراتب عالی ولایت در مسألة امامت، ولایت معنوی است که با اشراف و تصرّف معنوی امام به اذن الهی در نفوس آماده تحقّق می یابد. مراد از ولایت معنوی نوعی اقتدار و تسلّط معنوی است که با پیمودن صراط عبودیّت و رسیدن به مقام قرب برای امام به اذن الهی حاصل می شود. در دیدگاه علاّمه طباطبائی، ولایت به این معنا غیر از نبوّت، خلافت، وصایت و نیز غیر از امامت به معنی مرجعیّت دینی و یا حتّی زعامت سیاسی است. انسان افزون بر حیات ظاهری، دارای حیات معنوی و باطنی است و برای رسیدن به مراتب عالی در آن نیاز به راهنما و امام و دستورهای خاص دارد. علاّمه طباطبائی امامت را مقامی برتر از نبوّت می داند که پس از پیمودن مراحل مختلف و آزمایش های سخت صلاحیّت آن برای بعضی از انبیاء و افراد خاص به وجود می آید و دارندة آن به امر الهی به هدایت باطنی مردم می پردازد و با تصرّف ولایی، انسان های آماده را به مقصود و مطلوب حقیقی و الهی رهبری می کند. علاّمه این نوع هدایت را هدایت به امر می نامد. این پژوهش با روش توصیفی و تحلیل متن و به شیوة کتابخانه ای درصدد واکاوی هدایت باطنی و ولایت معنوی امام و زوایای آن از منظر علاّمه طباطبائی(ره)و به صورت خاص، در تفسیر المیزان است.

در این پژوهش نگاه دو دیدگاه "مکتب تفکیک" و "علامه طباطبایی" به کاربرد علوم بشری از قبیل فلسفه و عرفان در کسب معرفت دینی مورد تحقیق قرار گرفته است .فصل اول این رساله به مکتب تفکیک پرداخته است ومقایسه ای بین مؤسسان مکتب تفکیک و شاگردان این مکتب برقرار کرده است که نشان میدهد تقریر تازه مبادی تفکیک، از زبان آقای حکیمی و آقای سیدان که از تفکیکیان معاصر هستند ؛ این مکتب را به سمت تعادل در نظریه ها پیش برده است .در بخشهای فصل اول نگاه تفکیکیان افراطی و اعتدالی به عقل و فلسفه اسلامی و عرفان اسلامی مورد بررسی قرار گرفته و روشن شده است که عقل و تعقل از نظر تفکیکیان افراطی برای کسب معرفت حجاب است.از نظر آنها شناختهای لازم ، در عوالم پیشین و عالم ذر در حقیقت وجودی انسان نهاده شده و در این عالم نیز از طریق تنبیه و تذکر و از طریق تفضل خداوند به انسان یادآوری میشود.ولی تفکیکیان اعتدالی عقل را دارای مراتب سطحی و عمقی دانسته که آنچه از نظر این گروه مورد تأکید قرآن و روایات قرار گرفته است عمق عقل است که همان "عقل دفائنی" و "عقل نوری" است. فلسفه اسلامی و عرفان اسلامی به عنوان علوم بشری مورد انتقاد شدید مؤسسان مکتب تفکیک قرار گرفته است تا جایی که این علوم را یکسره باطل و گمراه کننده دانسته اند و به کسانی که به فراگیری این علوم میپردازند هشدار میدهند که باید به برتری معارف وحیانی نسبت به اندیشه های بشری آگاه باشند و هرگز آنها را در هم نیامیزند.ولی تفکیکیان اعتدالی با نگاهی متعادلتر،خواندن فلسفه و عرفان را با شرایطی خاص که بر گرفته از آیات و روایات است ؛توصیه کرده اند ولی در نهایت با توجه به نظرات ذکر شده از دیدگاه تفکیکیان معتدل ،در بخش "منطق تفکیکیان اعتدالی در کسب معرفت دینی" بیان شده است که این گرایش، فلسفه اسلامی و عرفان اسلامی را به جهت عدم انطباق کامل با معارف دینی ، شایسته ورود در مسیر رسیدن به معرفت اسلامی ندانسته و فقط خواندن و دانستن این علوم را با رعایت حدود آنها و با مرزبندی از معارف دینی توصیه کرده است. فصل دوم به دیدگاه "علامه طباطبایی" اختصاص یافته است .علامه هر سه روش ظواهر دینی و فلسفه و عرفان را در کسب معرفت دینی سهیم دانسته است .ایشان معتقد است که ریشه فلسفه الهی بر گرفته از قرآن و روایات ائمه معصومین است و منشأ عرفان اسلامی را به حضرت علی(ع) منتسب و رسیدن به عرفان ناب را در گرو پیروی از آیات قرآن و تعالیم اوصیاء میداند .از آنجایی که افهام در سطوح یکنواختی قرار ندارند ایشان هر سه روش را برای رسیدن به مراتب مختلف معارف دینی لازم دانسته است. در ادامه به بیان مواردی که بر مبنای آن آقای حکیمی ،علامه را تفکیکی میداند اشاره شده است و سپس پاسخ علامه ،با استفاده از مطالبی که در آثار بجای مانده از ایشان موجود است ذکر شده است .در نهایت روشن شده است که قسمتی از این ادعا صحیح و بخشی نیز ناصحیح به علامه منتسب شده است.