جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ردولف اُتو (۱۹۳۷-۱۸۶۹) فیلسوف و متکلم برجسته آلمانی بود. وی در خصوص دین و فلسفه دین به تأملاتی پرداخته بود. اُتو آثاری در خصوص مسیحیت، اندیشه دینی هندی و ارتباط آن با مسیحیت و همچنین موضوعات کلامی دیگر نگاشته بود. احساس دینی و معرفت دینی مهمترین مطلبی بود که وی در آن به تحقیق پرداخت. وی کتابی را نگشات با عنوان “مفهوم امر قدسی” که بسیار مورد توجه قرار گرفت. این کتاب در سال ۱۹۱۷ منتشر شد و یکی از موفق‌ترین آثار الهیاتی قرن بیستم نامیده شد.

دیوان حافظ را می‌توان از زاویه‌دیدهای متفاوتی به نظاره نشست. با توجه به ابهام در «من» حافظ و ارتباط «من» و «دیگری» یکی از موضوعاتی که می‌تواند در حوزۀ مطالعات حافظ‌شناسی مطرح شود، بررسی «دیگری» در دیوان اوست. «دیگری» یک اصطلاح فلسفی است که از آن برداشت‌های متفاوتی صورت پذیرفته‌ است. با توجه به آنکه حافظ در دیوان خود، افراد را به دو دسته تقسیم می‌کند (یک دسته افرادی که با نظر مخالفت به آنان می‌نگرد و گروهی که نظر موافق نسبت به آنان دارد و دستۀ دوم، خود را در مقابلِ یک امر متعالی روبه‌رو می‌بینند)، می‌توان دو نوع «دیگری» را در دیوان حافظ تشخیص داد؛ که ما در این مقاله از این دو با عناوین «دیگری استعلایی» و «دیگری متعالی» نام برده‌ایم. برای تبیین این دو «دیگری»، به روش تحلیلی- توصیفی- تطبیقی، به‌ترتیب از مباحث «نگاه دیگری» در اندیشۀ سارتر و «مطلقاً دیگر» در اندیشۀ رودلف اُتّو بهره ‌برده می‌شود. هدف این بررسی تطبیقی رسیدن به یک برداشت متفاوت و گسترش معنا در دیوان حافظ است. حاصل تطبیق نخست این است که حافظ، خود به‌عنوان «دیگری»، بر تمدن اسلامی ظهور می‌یابد و باعث بازشناسی اهل فرهنگ اسلامی نسبت به خود آن‌ها می‌شود و شخصیت حافظ بدون تشخص معین باقی می‌ماند. در دومین تطبیق، حافظ در مقام «من» در مقابل «دیگری متعالیِ» رازآمیزی واقع می‌شود که از طریق هیبت‌ناکی و جذبه با او مرتبط است.

در اين مقاله با تكيه بر ديدگاه رودلف اتو دربارة تجربة مينوي از ديدگاه افلاطون دربارة تجربة زيبايي و عشق خوانشي جديد ارائه شده است كه طبق آن مي‌توان تجربة زيبايي و عشق در افلاطون را تجربه‌ای مینوی شمرد. تجربه‌هاي ديني داراي گونه‌هاي متنوعي هستند و نمي‌توان آنها را در يك گونه جاي داد. با توجه به اين پيش‌فرض، اين مقاله درصدد است تا نشان دهد كه تجربة زيبايي و عشق در افلاطون در مقايسه با انواع ديگر تجربه‌هاي ديني به تجربة مینوی نزديك‌تر است زيرا با تكيه بر ديدگاه رودلف اتو دربارة تجربه‌هاي مينوي اولاً تجربة زيبايي و عشق نوعی آگاهی از موجودی "کاملاً دیگر" است كه تمام ویژگی‌های آگاهی نومینوس یا دست‌کم، مهم‌ترین ویژگی‌های آن را دارد ثانياً زیبایی محض به عنوان متعلَّق این آگاهی تمام ویژگی‌ها یا دست‌کم مهم‌ترین ویژگی‌های امر مینوی را دارا است. بنابراین، مي‌توان مواجهه با زیبایی را مواجهه با امرمینوی و در نتيجه، تجربة زیبایی و عشق در افلاطون را تجربه‌ای مینوی شمرد. با اين خوانش نشان داده شده است كه تجربة مينوي گستره وسيعي دارد و مي‌تواند تجربه زيبايي و عشق در افلاطون را هم دربرگيرد.

کتاب مفهوم امر قدرسی یکی از مهم‌ترین کتاب‌هایی است که تا امرو زدر باب یکی از مهم‌ترین مباحث فلسفه دین یعنی مسأله تجربه دینی نگاشته شده است. کتاب مشتمل بر یکی مقدمه و نوزده بخش می‌باشد. کتاب حاضر به مباحثی از رودلف اتو 1869" 1937) در باب تجربه دینی اختصاص دارد .به عبارت دیگر در این کتاب عامل غیر عقلانی در مفهوم الوهیت و نسبت آن با عامل عقلانی بررسی و ارزیابی می‌شود" .اتو "در مورد عامل غیر عقلانی در الوهیت و دین می‌گوید" :مقصودش از عامل غیر عقلانی، همان عنصر فرا عقلانی است که جنبه شهودی، عرفانی و قلبی دین را مد نظر دارد . نه این که دین حاوی عنصری ضد عقلانی یا خلاف عقل است ."او اهمیت عنصر غیر عقلانی را برای فلسفه مابعدالطبیعه شرح می‌دهد و به تحلیل احساس شکست و ناکامی حاصل از عجز نگرش عقلی می‌پردازد، و موضوعاتی هم چون :عنصر جذبه، امر قدسی، احساس، راز آلودگی، احساس وابستگی و عروج دینی را بررسی می‌کند . عناوین برخی از فصول کتاب عبارت‌اند از" :عقلانی و غیر عقلانی"، "خدا و امر مینوی"، "راز هیبت‌ناک"، "شیوه‌های تجلی امر قدسی"، "بازتاب امر قدسی در عهد قدیم، عهد جدید و آثار لوتر"، "مراحل ابتدایی‌تر تجربه دینی"، و "شهود و الوهی در مسیحیت اولیه ."نگارنده در بخشی از مطالب پایانی می‌گوید : "پس به سادگی باید گفت که دین تنها تا آنجا محصول تاریخ است که تاریخ از یک سو توان و استعداد ما را برای شناخت امر قدسی گسترش می‌دهد و از سوی دیگر خودش به طور پیوسته بستر تجلی امر قدسی است ."

این کتاب در باب یکی از مهم ترین حوزه‌های دین پژوهی در عصر دجدید یعنی مسأله «تجربه دینی» نگاشته شده است. نویسنده تا پس از شرح آرای دو تن از بزرگان شرق و غرب یعنی محی‌الدین عربی و رودلف اتو، این مسأله را مورد بررسی قرار می‌دهد. این نوشته شامل سه بخش می‌باشد که در بخش اول مشتمل بر هشت فصل مبانی نظری تجربة دینی از دیدگاه اتو مطرح می‌شود و در بخش دوم طی شش فصل مبانی نظری تجربه دینی از دیدگاه اتو مطرح می‌شود و در بخش دوم طی شش فصل مبانی نظری تجربه دینی از دیدگاه ابن عربی توصیف می‌شود و در بخش سوم نیز طی شش فصل به تطبیق آرای این دو اندیشمند می‌پردازد.

جایگاه دین و الاهیات بار دیگر در جهان امروز، ارتقا یافته است؛ این اهمیت مرهون تغییرات معرفتی است که در نیم‌قرن اخیر با طرح اندیشه‌های پست مدرن و زیر سؤال رفتن ایده‌های علم‌گرایان? روشنگری محقق شده است. با تأثیر از این تحولات، زمینه‌های توجهی جدّی و مجدّد به مدعیات دینی، دوباره فراهم گردیده و پژوهش در حوز? دین در پرتو روش‌ها و رهیافت‌های نوین به طور مضاعفی مورد اقبال پژوهشگران قرار گرفته است. با نظر به اهمیت شناخت ادیان، «پدیدارشناسی» به عنوان یک «روش» در دین‌پژوهی، با تأثیر از ایده‌های فلسفی «ادموند هوسرل» رهیافت‌های متنوعی را در پیشِ روی دین‌پژوهان، جامعه‌شناسان دین، روان‌شناسان دین و مورخان ادیان قرار داده است. افزون بر این، در مطالع? پدیدارشناختی دین، پدیدارها، یا به عنوان مفاد آگاهی مورد بررسی قرار می‌گیرند و یا حاکی از تجرب? دینی مؤمنان تلقی می‌شوند. با نظر به دغدغه فوق، سعی شده است در این رساله، به «پدیدارشناسی تجرب? دینی از نظر ردولف اتو» با تکیه بر کتاب «مفهوم امر قدسی» پرداخته شود تا روش پدیدارشناسان? او در مواجه? با تجرب? دینی استخراج گردد. به این منظور، اولین قدم، تعیین جایگاه او در میان دیدگاه‌های متنوع پدیدارشناسان دین خواهد بود. در وهل? دوم، با بیان تفاوت‌های پدیدارشناسی هوسرل با روش پدیدارشناسی دین‌پژوهان، ملاک و معیاری برای روش اتو بدست آمده است. تأثیر اتو از شلایرماخر در مقول? تجربه دینی و نقد او، مسئله سومی است که این رساله به آن توجه نشان داده است. مجموعه این مسائل، نشان می‌دهد که روش پدیدارشناسی تجربه دینی اتو، با تمایز میان عقلانی و غیرعقلانی و تعلیق رویکرد مفهومی و عقلانی به دین آغاز شده و به تشریح احساس مینوی حاصل از نومینوس می‌پردازد. این احساس مینوی که همان دین غیرعقلانی است، حاصل بسط عناصر نومینوس در سوژ? فردی است. اتو با اشاره به چهار رویکرد توصیفی، فلسفی، الاهیاتی و تاریخی، می‌کوشد تا با نوعی شهود ماهوی به ذات پدیدارهای دینی که همان امر قدسی است دست یابد. در نهایت، حقیقت دین که همان مفهوم تکامل یافته امر قدسی و حقیقتی غیرنفس‌الامری است، ملاک سنجش ادیان معرفی شده است. با این حال، نقد‌هایی که می‌توان به مساعی نظری اتو معطوف داشت، در دو محور نقد غیرروشی و نقد روش‌شناختی مورد توجه قرار گرفته‌اند. مسئله‌ای که این رساله پیش‌روی تحقیقات بعدی قر.

درک ذات خداوند و دریافت کیفیت صفات او، از مسائل پیچیده‌ای است که انسان با‌شعور و آگاه در همه دوران‌ها به‌ آن ‌اندیشیده‌ و در جستجوی فهم آن برآمده است. این نکته در قرن‌های بسیار، هسته اصلی بحث‌های عارفان، فیلسوفان و متکلمان شرقی و غربی بوده است. آنان در آثار خود کوشیده‌اند تا از این راز سربه‌مهر پرده برگیرند که خدا چگونه وجودی‌ است و از چه راهی با او ارتباط عمیقی می‌توان برقرار کرد. در میان عارفان شرقی، مولانا جلال‌الدین بلخی از بزرگ‌ترین کسانی است که در آثار خود خداوند را توصیف کرده است. او در آثار خود با استفاده از آموزه‌های قرآنی، درباره خداوند و کیفیت ذات و صفات او، بسیار سخن گفته‌‌ است. بخش درخور توجهی از اندیشه‌های او در غزل‌ها و در مثنوی، به‌گونه مستقیم و در قالب شخصیت‌های دیگر، درباره تحلیل و توصیف خداوند است؛ درواقع خداوند هسته اصلی در اندیشه‌های کلیدی مولاناست. رودلف اُتو نیز از دین‌پژوهان غربی و یکی از بزرگ‌ترین پدیدارشناسان دین و پیشگامان روان‌شناسی دین است که در کتاب پرآوازه خود، مفهوم امر قدسی، با نگاهی پدیدارشناسانه به تفسیر «تجربة دینی» می‌پردازد و جنبه‌هایی از «پدیده‌های شهودی» و «تجربه‌های دینی» را با نام‌های ویژه‌ای مانند «نومینوس» یا «امر مینوی» برجسته می‌کند. اندیشه‌های رودلف اُتو، به‌ویژه درباره امر قدسی، به برخی از اندیشه‌های مولانا درباره شهود بسیار نزدیک است.

تجربه دینی یعنی مواجهه با موجود مقدس یا ماورایی و به بیان دیگر درک حضور و وجود او. این بعد از دین به صورت فردی و گاه جمعی و غالباً در درون افراد تجلی می‌کند، و با عقاید و مناسک خاص هر دین مرتبط است. این تجربه، در روان‌شناسی نوعی گرایش درونی به شمار می‌رود برای گریز از شرایط دشوار زندگی و همین درون‌گرایی است که به انسان دیندار توان ایستادگی می‌بخشد، زیرا دستگاه شناختی در سنگری نفوذناپذیر قرار می‌گیرد. ویلیام جیمز، نخستین کسی است که واژه تجربه دینی را به کار برده است. گفت‌وگو درباره پیشینه تجربه دینی و تعریف آن و آشنایی با ماهیت و انواع تجربه دینی از نظر یونگ از مسائل مورد بحث در این نوشتار است. یونگ بر این نکته پا می‌فشارد که دین در بنیاد خود مبتنی بر تجربه قدسی یا نومینوس و به معنای تسلیم شدن در برابر نیرو یا نیروهای برتر است. این نوع از تجربه در ضمیر ناخودآگاه و عمدتاً در ضمیر ناخودآگاه جمعی ریشه دارد و همین بخش از ناخودآگاه جمعی است که کهن الگوها را در خود جای می‌دهد. تجربه دینی نمودی بیرونی نیز دارد. این نمود بیرونی همان عقاید جزمی است که متناسب با هر دین خاصی از دل تجربه بیرون کشیده می‌شود.