جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مسائل خداشناسی ،کیفیت رابطۀ صفات ثبوتیه کمالیه با ذات خداوند است، عینیت ذات با صفات، زیادت صفات بر ذات و نظریه نیابت سه قول مطرح در این مورد است. مسئله تحقیق در این نوشتار بررسی مقایسه ای آراء فخر رازی و علامه طباطبائی درکیفیت رابطۀ صفات ثبوتیه کمالیه با ذات خداوند است. روش این مقاله از نظر اسنادی کتابخانه‌ای و از نظر محتوایی توصیفی تحلیلی است. یافته های تحقیق نشان می‌دهد فخر رازی گرچه در این مساله گرایش اشعری داشته و قائل بر زیادت صفات بر ذات است اما در باور خویش ثبات رای نداشته است، ولی علامه طباطبایی قائل بر عینیت ذات و صفات بوده و بر آن ثبات قدم داشته است.

این نوشتار به دنبال پاسخ‌گویی به پرسش اصلی «رابطۀ بین ذات و صفات الهی از منظر فخر رازی چگونه است؟» شکل گرفته است. پژوهش حاضر با محور قراردادن صفات ذات، بررسی‌های خود را پیش برده است. یافته‌های پژوهش عبارت‌اند از: فخر رازی بسیاری از مسائل مطرح‌شده پیرامون صفات الهی را به مباحث لفظی فرو کاسته است و از این رهگذر می‌کوشد اختلافات کلامی مربوط به این مسئله را به حداقل برساند؛ اما او این راهکار را در موارد بسیاری رعایت نمی‌کند و بررسی‌های وجودشناسانۀ بسیاری در رابطه صفات و ذات انجام داده است. فخر رازی ضمن دلایل کلی و خاص هر صفتی، سعی در رد عینیت ذات و صفات دارد. او دلایل رد عینیت را کافی نمی‌داند و در مواردی به عینیت متمایل می‌شود؛ اما همچنان در جایگاه متکلمی اشعری از غیریت دفاع می‌کند. فخر رازی برای ایجاد وفاق میان این دیدگاه‌ها غیریت صفات الهی با ذات را نظریۀ مختار خود بر می‌گزیند؛ اما برای حل مشکلات آن با بیان قیام صفات به ذات به عنوان نحوه غیریت، در‌واقع خالقیت ذات برای صفات را می‌پذیرد و خود را به عرفا بسیار نزدیک می‌نماید

بحث ذات و صفات الهی را می‌توان از ارزشمندترین مباحث رشته‌های عقلی و نقلی دانست. عرفان خدا انگیزه بیشتری برای وصال به آن کمال مطلق حاصل می‌کند، برعکس عبادت جاهلانه که تأثیر بسیار کمتری در پی خواهد داشت؛ اینجاست که ارزش بحث خداشناسی و شیوۀ اتصاف ذات به صفات روشن می‌شود. درواقع بحث ذات و صفات به سه بخش معناشناسی ذات و صفات، هستی‌شناسی و معرفت‌شناسی آنها تقسیم می‌شود. در بخش معناشناسی تفاسیر گوناگونی وجود دارد و علم، قدرت، سمع، بصر، اراده، حیات و کلام که صفات سبعه‌اند، بر اساس مبانی عرفا و حکما و متکلمان و اهل شرع قابل تعریف‌اند. هستی‌شناسی و رابطۀ ذات و صفات نیز وجوه گوناگونی را دارد؛ مانند عینیت ذات و صفات که دیدگاه اهل شرع، حکما و عرفاست و به معنای نفی استقلال صفات است. قیام صفات به ذات یا زیادت صفات بر ذات دیدگاه اشاعره و فخر رازی است و نیابت ذات از صفات و اثبات ذاتی که همان صفات است، به معتزله نسبت داده می‌شود. فخر رازی نیز دیدگاه‌های متمایزی مانند اضافه و نسبی‌بودن علم و نفسی‌بودن کلام الهی دارد و در تعریف قدرت نیز صحت فعل و ترک را در فعل فاعل مختار وارد گردانیده است. این مقاله دیدگاه او را در دو بعد معناشناسی و هستی‌شناسی ذات و صفات بررسی، تحلیل و نقد می‌کند

ترجمه ماشینی: این کتاب به پیشینه مفهومی روایت ابن سینا از علیت کارآمد نزدیک می‌شود و مواضع او و مفسران اولیه‌اش (قرن یازدهم و دوازدهم) و نیز استدلال‌هایی را که این مواضع را تأیید می‌کنند، تشریح می‌کند. هدف اول کتاب نشان دادن وحدت نظام مند آموزه های ابن سینی در هستی شناسی و علت شناسی است و رشته های مرتبط با این دو را برجسته می کند. هدف دوم، بررسی تأثیر ابن سینا بر مترجمانش، ارزیابی تداوم و ناپیوستگی است.

كتاب در شش فصل و هر فصل شامل سؤال و جوابها و مسائل مختلف است فصل اول در نور جلال حق و حقيقت هستي فصل دوم در اقسام روندگان فصل سوم در براهين وجود واجب الوجود فصل چهارم در اسرار نبوت فصل پنجم در اسرار معاد فصل ششم در تكليف موجر حكمت متعلم (معصومه فرشچي) در 6 فصل. رازي در اين رساله سخنان عارفانه دارد و گرايش او به تصوف سخت آشكار است از در اين راه از پير و « پيش رو» ناچار است، سخن مي راند. از سر وحدت سخنها دارد و در پايان مي گويد « آنچه گفتيم كه خبر دادن ممكن نيست اين سخن خود خبر دادن است ... . . پس اين سخن متناقض شود ... . . مگر آن كه زبان از كار فرو ماند و عقل از تصرف دور شود و جز آنچه عقل در انوار جلال حق خيره شود هيچ نماند ... . كه من عرف الله كل لسانه و وقف عقله » . در فصل 5 كه در اسرار معاد است، اين مساله را از فروع شناخت روان انسان و حقيقت « من » مي داند و بحث روانشناسي عرفاني دارد. رازي در فصل معاد از رساله « جوهر فرد» خويش ياد مي كند: « و ما در اين مسئله كتابي مفرد تصنيف كرديم هر كه را بايد سر اين مسئله از كتاب طلب كند » . اين رساله با نامهاي گوناگون و بيشتر ناشناس در فهارس آمده و انتساب آن به فخر رازي و يا قطب ؟ بيشتر ديده شده. «درايتي» از «قطب الدين علامه ق» چنانكه در صفحه عنوان به خامه كاتب نسخه آمده است و بعداً كسي نسبت «شيرازي» را نيز بر آن افزوده است. اما روشن نيست كه آيا وي قطب الدين شيرازي معروف (634-710ق/1237-1310م) است يا ديگري. به هر حال وي حكيم و صوفي انديشمندي است كه از ديباچه و متن نام او به دست نيامد، جز آنكه در فصل پنجم، در مسأله جوهر فرد، مي گويد: «و ما در اين مسأله كتابي مفرد تصنيف كرده ايم» . در 6 فصل: 1. بدان كه اين مطلوب [شناخت باري] از يك روي از همه مطلوبها آسان تر است و از يك روي دشوارتر؛ 2. در اقسام روندگان راه معرفت كه دو گروهند: جماعتي به حركت جنبند و جماعتي به سكون؛ 3. در براهين وجود واجب الوجود؛ 4. در اسرار نبوت؛ 5. در اسرار معاد؛ 6. در حكمت تكليف. (احمد منزوي) از علامه شيرازي چنانكه در فهرست ص ع آمده است. در چهارده رساله چاپ 1340 دانشگاه و سرگذشت فخررازي از مايل هروي و در نسخه هاي حسين چلبي و فاتح (فيلمها 420: 1-ديباچه تبصره 53) از امام رازي دانسته شده است. در شش فصل. (محمد تقي دانش پژوه) رساله اي است در خداشناسي و اصول دين مشتمل بر شش فصل بدين ترتيب. فصل اول: در آساني و دشواري راه خداشناسي. فصل دوم: در اقسام روندگان راه. فصل سيم: در براهين وجود واجب لذاته. فصل چهارم: در اسرار نبوت. فصل پنجم: در اسرار معاد. فصل ششم: در حكمت تكليف. چنانچه در آغاز نسخه آمده اين رساله به درخواست دوستي نگاشته شده است. در فهرست مركز دائرة المعارف بزرگ اسلامي1/219 نسخه اي با آغاز و انجامي مشابه نسخه موجود بعنوان مبدا و معاد گزارش شده و نام مولف قطب الدين ناميده شده است. (مرعشي، محمود؛ اصفهاني، سيدمحمد؛ صالحي، محمدعلي) آغاز كتاب: بسمله. الحمدلله حمداً يليق بعلو شأنه و باهر برهانه ... درخواست كرد دوستي كه در سر وفايي و در سر صفايي داشت ما ورقي چند در راه خدا شناختن ... انجام كتاب: ... محب در مشاهده محبوب رنج را راحت داند، پس هم در دنيا و هم در آخرت آن كس در بهشت باشد. تمت ... [سريزدي 1/76؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامي 1/219؛ كتابخانه ملك 7/122؛ مجلس شورا 22/298 و 41/193؛ فهرست دانشگاه 17/61؛ سازمان مدارك فرهنگي 36؛ چهل ستون ص 388؛ فهرستواره منزوي 6/65 «اثبات واجب= كشف الزاد و المعاد» و 9/301 «راه خدا شناختن» ]

كتاب مهمي است دربيان مناظراتي كه فخر رازي در شهرهاي ماوراء النهر (بخارا، سمرقند، خجند و بناكت) و غزنه با بزرگان اين شهرها در مسائل مختلف انجام داده و خود آنها را تحرير نموده است. او در بخارا با رضي نيشابوري، نور صابوني، نعمة الله ركن قزويني شافعي شاگرد رضي نيشابوري، امام شرف الدين مسعودي، و در غزنه با قاضي غزنوي، در طوس با امير شرف شاه، ‌و درسمرقند با فريد غيلاني، مناظره نموده است. دراثناي اين مناظرات فخر رازي ايراداتي بر كلمات غزالي و ابو حنيفه وارد نموده است. (صدرائي خوئي، علي) [فيلم دانشگاه 1/492]

در 3 مسئله. در مسائل اصول (توحيد) و برخي از فروع. رازي در پايان بخش اصول، قاعده اي براي استخراج كل احكام از قرآن ياد مي كند. (اشكوري، صادق) آغاز كتاب: الحمد لله الذي يستجيب لعظمته ... [مجلس شورا 22/303 و 41/84؛ ]

با وجود اختلاف فخر رازی و خواجه نصیرالدین طوسی در بسیاری از مسائل، دیدگاه آن‌ها در باب مسئلۀ کلی‌ها مشابهت و همگرایی زیادی دارد، هرچند تفاوت‌های مهمی نیز در میان هست. در این مقاله موضع آنان رادر قبال مسئلۀ کلی‌ها از منظر معرفت‌شناختی بررسی کرده‌ایم. در این زمینه نیز پیامدهای آن را در عرصۀ آگاهی‌بخشی و معرفت‌زایی هدف قرار داده‌ایم. برای رسیدن به این هدف چگونگی و چرایی معرفت‌بخشی کلی‌ها، اقسام کلی‌ها، تعقل کلی، کلی یا جزئی بودن صورت‌های عقلی، تجرد مفاهیم کلی و تجرید آن‌ها بررسی شده است. مجموع این مباحث نشان می‌دهد که هر دو اندیشمند یادشده قائل به عقل‌گرایی حداکثری هستند که جا را برای دیگر انواع معرفت تنگ می‌کند. یکی از پیامدهای این بینش بی‌توجهی به علوم طبیعی و دانش‌های تجربی است. از این رو، برای شکل‌گیری علوم جدید و اقبال به آن‌ها و جدی گرفتن‌شان لازم است که در مسئلۀ کلی‌ها تجدید نظر شود.

متکلمان و مفسران شیعه برای اثبات امامت امام علی علیه‌السلام به آیه ولایت - آیه 55 سوره مائده - تمسک کرده‌اند. این استظهار به روایات اسباب نزول ذیل آیه برمی‌گردد که بیانگر فضل و کرامت آن حضرت در خاتم‌بخشی حین نماز است. متکلمان و مفسران اهل سنت از راه‌های مختلف کوشیده‌اند که این استدلال را نقض کنند. از جمله فخر رازی که مجموعه‌ای از اشکالات را در تفسیر خود آورده‌است و یکی از آن اشکالات اقتضای سیاق آیات است. شیعه نیز با رد بر این اشکالات بر رأی خود ایستادگی کرده‌است، از جمله علامه طباطبائی که اشکالات عام و اشکالات سیاق را پاسخ گفته‌است. پژوهش حاضر پس از معرفی این دو دانشمند و منهج‌شان در تفسیر، تحلیل منظور علما از دلالت سیاق و بیان عقیده شیعه در این موضوع و چگونگی استفاده از آیه، اولاً از راه تبیین دیدگاه‌های فخر رازی و تحلیل اشکال‌های او، سپس بیان نظریات علامه ذیل این آیه با روش مقارنه، به تحلیل آرای طرفین در تفسیر آیه با تأکید بر بحث سیاقی می‌پردازد. نزاع علمی این دو مفسر در دو پرسش اساسی است: آیه شامل همه مؤمنان است یا مختص حضرت علی علیه‌السلام است؟ مفهوم ولایت در آیه، امامت و رهبری است یا نصرت؟ نتیجه تحقیق آنستکه: هر دو مفسر در تفسیر خود برای کشف معانی آیات و بیان آنها از سیاق برای رد یا اثبات استفاده می‌کنند. علامه‌طباطبائی به اقتضای طبیعی روش خود -یعنی تفسیر قرآن به قرآن- کاربست دلالت سیاق در تفسیر را گسترش داده‌است. به نظر فخررازی، آیات پیرامون این آیه متضمن معنای نصرت برای ولایت است و وحدت سیاق حکم می‌کند که در آیه ولایت هم بهمان معنا باشد. و سیاق مقتضی شمول ولایت برای همه مؤمنان است. در حالی‌که علامه‌طباطبائی ابتدا از راه عدم احراز وحدت سیاق و نیز مانع دیدن برای معنای نصرت در آیات پیشین، معنای نصرت برای ولایت را رد می‌کند و سپس با روایات مربوطه، اختصاص آیه به حضرت علی علیه‌السلام را بدست می‌آورد و به اشکالات پاسخ می‌دهد. آنگاه با قرائن سیاق داخلی و شواهد دیگر معین می‌کند که ولایت در آیه به معنای تصرف است. دلیل علامه بر عدم وحدت سیاق، نزول پراکنده سوره مائده، مضامین آیات و روایات اسباب نزول است. رد علامه بر معنای نصرت، بخاطر آنستکه سیاق آیات و مضامین آن ‌را پذیرای معنای نصرت نمی‌بیند، و اینکه نسبت نصرت پیامبر ص برای مؤمنان با ادب برگزیده قرآن درباره ایشان ناسازگار می‌داند. مهم‌ترین چیزی که علامه از سیاق داخلی برای تعیین معنای ولایت در تصرف استفاده می‌کند، یکی بودن ولایت برای خدا، پیامبر و مؤمنان مورد نظر است و اینکه با دوباره آوردن «ولی» هیچیک را جدا نکرده است، نیز آنکه لفظ مفرد ولی برای گروه مؤمنان، آمده‌است. همچنین اقتضای حصر لفظ انما، و معنای قرب و نزدیکی موجود در «ولایت»، متضمن تصرف است. از همه این امور معین می‌شود که ولایت در آیه معنایی بالاتر از نصرت دارد و ویژگی و کرامتی برای امام علی ع ثابت می‌کند و ایشان را از دیگر صحابه امتیازی ویژه می‌بخشد ‌که شایستگی برای امامت و خلافت پس از پیامبر ص را اقتضا دارد.