جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

گستردگی و عظمت واقعه عاشورا و برجستگی شخصیت ‌های این مقطع از تاریخ، به ‌ویژه سلسله ‌جنبان این حادثه با شکوه، حسین‌ بن علی (ع)، موجب می‌ شود در تشریح حوادث و وقایع عاشورا از سطح فراتر رویم و در باطن و روح اعمال و اقوال این بزرگان اندیشه کنیم. یکی از دیدگاه ‌هایی که می ‌شود از طریق آن این حادثه را واکاوی کرد، دیدگاه عرفانی است. در پرتو این نگاه، بسیاری از اعمال، اقوال و حوادث رنگ و معنایی دیگر به‌ خود می‌ گیرند؛ به ‌گونه ‌ای که این جنگ خونین از میان هزاران نبرد سهمگینی که در طول تاریخ رخ داده است، متمایز می‌ شود و از سطح حادثه ‌ای تاریخی به سطح مکتبی فکری و عرفانی ارتقا می ‌یابد.هر چند در متون و اشعار فارسی، نگاه عرفانی به واقعه عاشورا کم ‌رنگ ‌تر از نگاه تاریخی و عاطفی است، تامل بر این بخش از اشعار و متون، و یافتن ظرایف و دقایق موجود در آنها، بسیار دلنشین و قابل توجه است. در این مقاله، نمادهای «تشنگی» و «عطش» در روز عاشورا، از منظر عرفانی و به ‌طور خاص، از نگاه عمان سامانی و صفی ‌علیشاه بررسی می ‌شود.

از دیرزمان، عنصر نور در اسطوره، تاریخ و فلسفه جهان ‌شناسی اقوام گوناگون حضور داشته است. بنابر کارکردهای متنوع نور (مثل مفاهیم قدسی، عقلانی، هستی ‌شناختی، هدایتگری و زیباشناسی)، این سیر تاریخی از مصر باستان و با آیین هرمس آغاز می ‌شود و در اندیشه زردشت، تنوع و گستردگی می‌ یابد. دین یهود، مکتب گنوس، آیین صابئین مندایی و دین عیسای ناصری (ع) با تاثیرپذیری از یکدیگر در انتقال اندیشه اشراقی نقش داشته ‌اند. اوج حضور مفاهیم نورانی با شاکله عقلانی، در دین مبین اسلام مشاهده می ‌شود. با توجه به اینکه محور این نوشتار بررسی متون ادبی و عرفانی است، مشاهده می ‌شود که در سه اثر: الطواسین از حلاج، عبهرالعاشقین از روزبهان بقلی و آواز پر جبرئیل از سهروردی، نور در وصف وحدانیت خداوند و قداست وجود نبی اکرم، جمال الهی و انسانی، مراتب وجود و فرشته ‌شناسی نقش موثری ایفا می ‌کند. در حقیقت، وسعت مشرب عرفان و ادب ایرانی، با تکیه بر مبانی اسلامی، کلیتی از اندیشه خردورزان کهن را منعکس می‌ کند.

این مقاله به شناخت بهتر بخشی از ادبیات داستانی گذشته فارسی می‌ پردازد؛ بخشی که در متون عرفانی بازتاب یافته و از ویژگی ایجاز و سادگی بیان برخوردار است. هدف آن نیز تشریح و تبیین ساختار روایی حکایت ‌های کوتاه کشف ‌المحجوب هجویری است. برای این منظور، 160 حکایت کوتاه از این کتاب انتخاب شد. سپس، با در نظر گرفتن ویژگی ‌های داستان ‌های مینی ‌مالیستی، میزان توجه هجویری به عناصر داستانی در حکایت ‌پردازی، مورد بررسی قرار گرفت. در این نوشتار، شیوه هجویری در داستان ‌گویی، شخصیت ‌پردازی، صحنه‌ پردازی، انتخاب زاویه دید، ایجاد گفت‌ و ‌گو، لحن، درون ‌مایه و ... بررسی و تحلیل شده است.این پژوهش نشان می ‌دهد که در بسیاری از حکایت ‌های‌ کوتاه عرفانی کشف ‌المحجوب، می ‌توان ویژگی ‌هایی را یافت که با ویژگی‌ های سبک مینی ‌مالیسم معاصر همخوانی دارد. گزینش لحظه ‌ای خاص از هر موقعیت و روایت برشی از آن لحظه، طرح ساده، ایجاز و کوتاهی روایت، محدودیت صحنه ‌پردازی، کم بودن تعداد شخصیت ‌ها، محدودیت تعداد وقایع، روایت به زبان ساده و پرهیز از عبارت ‌پردازی، از جمله این ویژگی ‌هاست.

کتاب معارف بهاء ولد دربر گیرنده آیات فراوانی است که وی در فصول گوناگون کتاب به تفسیر و تاویل آنها پرداخته است. در این مقاله، پس از مقدمه ‌ای درباره تفسیر و تاویل، به رویکرد‌های تفسیری و تاویلی معارف به قرآن کریم می ‌پردازیم. به این منظور، خاستگاه کلامی این رویکردها و شیوه ‌‌های تفسیر و تاویل نزد بهاء ولد، همچنین شرایط آن از نگاه وی، به همراه بعضی از نکته‌‌ های انتقادی مطرح شده است.

محی‌ الدین ابن عربی در راستای تاکید بر این نکته که سنت عرفان اسلامی بر شناخت حضوری و شهودی مبتنی است، دیدگاه عرفانی ‌اش را بر نوعی از معرفت بی ‌واسطه بنیان می ‌نهد که از آن با عنوان «کشف» یاد می ‌کند. هر چند حقیقت این معرفت ورای طور حس و عقل است، از ابزار آن به «دیده» (عین) تعبیر می ‌شود. ابن عربی ترکیبات «عین‌ القلب»، «عین ‌البصیره» و «عین ‌الیقین» را در طیف معنایی گسترده ‌ای به‌ کار می ‌برد و برای هر یک ویژگی ‌هایی ذکر می ‌کند. گاهی این ترکیبات به معنای عام تعقل و استدلال است و گاهی به معنای ویژه «کشف و شهود مستقیم».اوج کاربرد ویژه این ترکیبات را در التدبیرات الالهیه می ‌بینیم؛ جایی که برای قلب، «عین ‌البصیره» و «عین ‌الیقین» در نظر می ‌گیرد. اساس تفکیک این دو دیده (بصیرت و یقین) آن است که دیده بصیرت به نوری الهی نظر می‌ کند که خدا به ‌وسیله آن هدایت می ‌کند (نور یهدی به)؛ ولی دیده یقین ناظر به نور الهی دیگری است که خدا به سوی آن هدایت می ‌نماید (نور یهدی الیه). بر این اساس، قلب به ‌منزله موجودی ربانی برای رویت جلوه‌ های رحمانی، در تعامل قانونمند عرفانی با منبع نور، کشف و مشاهده حقایق را ممکن می ‌کند.

در آثار مولانا جلال ‌الدین بلخی، تمثیل ‌ها و تشبیه‌ تمثیل ‌های بسیاری به ‌کار رفته است تا مفاهیم و آموزه‌ های مورد نظر خالق آن را برای مخاطب بازگو کند. در برخی موارد، مطابقت زائدالوصف ممثل ‌ها بررسی ‌شدنی است؛ چرا که در همه آنها شیری در وضعیتی قرار گرفته که به غلط گاو پنداشته یا دیده می ‌شود. این ممثل، سمبل است؛ ترکیبی پنهان و پیدا از موجودی که اجزای سازنده آن، یعنی شیر و گاو، هر یک نمادی مجزا هستند. آنچه در این میان دیدنی است، استادی شگفت آور مولانا جلال ‌الدین در خلق هنری نمادی جدید با این سمبل ‌هاست. دین، حدیث و سنت بر یکسان بودن حقیقت وجوه مختلف رسالت، یعنی کلمه اله، رسول ‌اله، کلام ‌اله و اولیاء اله، آنها که به ‌اصطلاح می ‌توان «تئوفانی» خواندشان، صحه گذارده ‌اند. به همین دلیل، مولانا جلال ‌الدین برای خلق نمادی که بتواند تئوفانی را سمبلیزه کند، از ترکیب نماد الوهیت (شیر) با نماد دنیاوی بودن (گاو) بهره می ‌برد. او برای تمثیل کردن این‌ ها نماد «شیر در میان نقش گاو» را به‌ منزله ممثل بر می ‌گزیند. این نماد در دیوان شمس هم دیده می ‌شود؛ اما بیشترین کاربرد آن در مثنوی است. جالب توجه اینکه نحوه تکرار این نماد، ساختار معنایی کشف ‌شده در مثنوی را تصدیق می ‌کند و این ساختار نیز نحوه به‌ کارگیری این نماد را در مثنوی توضیح می‌ دهد. از این رو، اهمیت، جایگاه و تشخص آن در ذهن و زبان مولانا جلال ‌الدین آشکار می ‌شود.

«ذکر» و یاد خداوند یکی از مهمترین عبادت ‌های اسلامی است و در تکامل معنوی انسان نقش مهمی به ‌عهده دارد. به همین دلیل، خداوند در قرآن، آیه‌ های متعددی را درباره آن نازل فرموده است. در سیر و سلوک، «ذکر» نقش اساسی و بنیادی بر عهده دارد؛ چنان ‌که بدون ذکر و یاد خداوند، تحولی در درون سالک به ‌وجود نمی ‌آید و پدید آمدن حالت‌ ها و مقام ‌های عرفانی بدون آن ناممکن است.در این مقاله، با مطالعه کتاب‌ های عرفانی موجود تا پایان قرن هفتم هجری و همچنین، آثار سه شاعر عارف این دوره، یعنی سنایی، عطار و مولوی، از نقش این عمل عبادی در تکامل انسان تحلیل جامعی عرضه شده است.