جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در روایات اهل‌بیت (علیه‌السلام) از نطفه‌هایی اسرارآمیز سخن به میان آمده که اوصاف آنها با نطفه‌های مادی قابل انطباق نیست. تفکیک روایات منقول درباره‌ این نطفه‌ها که نگارنده آنها را «نطفه‌های سماوی» نامیده از نطفه‌های مادی و نیز گردآوری آن‌ها در قالب یک خانواده حدیثی، ماهیت این نطفه‌‌ها و نقش آنها را در سیر خلقت و حیات انسان آشکار می‌‌کند. این روایات را می‌توان به سه دسته تقسیم کرد: 1. نطفه‌ای که از آسمان نازل می‌شود و با ورود به بدن انسان به نطفه مادی تعلق پیدا می‌کند؛ 2. نطفه‌ای که بعد از مرگ از بدن انسان خارج می‌شود؛ 3. نطفه‌ای که در آستانه قیامت در قالب باران از آسمان نازل می‌شود و موجب احیای بدن‌ انسان‌ها می‌شود. این روایات، بیانگر نقش این نطفه‌ها در سیر حیات انسان‌ها از آغاز خلقتشان در دنیا تا احیای دوباره آن‌ها در قیامت است. تحلیل عقلانی این روایات نشان می‌دهد که این نطفه‌ها دارای تجرد مثالی هستند و توجه به مضمون آن‌ها می‌تواند به طرح نظریاتی بدیع در حوزه انسان‌شناسی دینی و فلسفی بینجامد که تاکنون مغفول مانده است.

هر انسانی این‌همانیِ شخصی خود را در طول زمان با علمِ حضوری می‌یابد، به‌نحوی‌که مَجالی برای انکار آن باقی نمی‌ماند. فیلسوفان مادّی‌انگار تلاش کرده‌اند تا معیاری تقوّم‌بخش برای این‌همانی شخصی انسان ارائه دهند، ولی به دلیل وجود تغییر در بدن انسان، نتوانستند از عهدۀ این مهمّ برآیند؛ همچنان‌که راهکار مبتنی بر نظریه دوانگارانه جوهری دکارتی هم به‌خاطر اشکالات متعدّدی که این نظریّه با آن مواجه است برای اندیشمندان قانع‌کننده نیست؛ در‌این‌بین، پیروان حکمت متعالیه در سنّت فلسفۀ اسلامی براساس نظریّۀ حدوثِ جسمانی نفس و حرکت جوهری اشتدادی صدرایی راهکارهایی را مبتنی بر تجرّد نفس پیشنهاد نموده‌اند؛ برخی قائل به وحدت اتصالیِ اجزای فرضیِ حرکت جوهری نفس شده، برخی معتقدند که شخص کمالاتِ مراحل پیشین در ضمن فصل اخیر باقی است و برخی دیگر نیز با حرکت جوهری غیرامتدادی نفس تلاش کرده‌اند تا راهکارهای معقول‌تری برای اثبات این‌همانی شخصی نفس ارائه نمایند که در این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی به تبیین آنها می‌پردازیم.

تاریخ فلسفه و کلام، شاهد منازعات بسیاری در مسئله جبر و اختیار بوده­است؛ زیرا علاوه‌بر اهمیت مسئله به جهت ارتباط دو‌سویه آن با فاعلیت وحدانی خداوند به‌مثابه مهم­ترین آموزه دین، دارای اثرات سیاسی، فرهنگی و اجتماعی است و بسیاری از سیاستمدارن در جهت پیشبرد اهداف خویش از آن استفاده­کرده­اند. پژوهش حاضر درصدد است با هدف تبیین فاعلیت ایجادی انسان از منظر اشاعره و پیروان حکمت متعالیه، شبهات وارده بر فاعلیّت اختیاری انسان و ارتباط آن با توحید افعالی را رفع نماید. روش پژوهش بنیادی-کاربردی است و برحسب نیاز از روش اسنادی-تحلیلی نیز استفاده شده­است. آثار متکلمین اشاعره و حکمت متعالیه، جامعة تحقیق و سایر منابع ناظر به اهداف پژوهش، به‌عنوان منابع تبیینی و تکمیلی مورداستفاده قرارگرفته­است. نتایج به‌دست­آمده حاکی از آن است که پیروان حکمت متعالیه، انسان را فاعل قریب ایجادی می­دانند و به دلالت عقلی و نقلی برای وی قائل به فاعلیت ایجادی در طول فاعلیت استقلالی حق هستند؛ اما از منظر اشاعره، التزام به توحید افعالی بر دو مبنای سلبی«انکار نظام علّی جهان» و ایجابی «نظریه عادة‌الله» استوار است. انسان دارای فاعلیت ایجادی نیست و فقط کاسب اعمال خویش است.

فهم و تفسیر متون مقدس در میان مفسران ادیان در درجه­ی نخست اهمیت قرار دارد. در این میان شلایرماخر در دین مسیحیت به عنوان پدر هرمنوتیک مدرن، راهکارهایی برای فهم و تفسیر کتب مقدس مطرح نموده که مدعی تعمیم کاربست آن‌ها در فهم و تفسیر قرآن است. وی به مؤلفه‌های کاربردی چون تعین معنای متن، عدم استقلال متن از مؤلف، لزوم هم‌سخنی با متن، عدم کفایت قواعد زبانی برای تفسیر، تجدید تجربه­ ذهنی مؤلف برای مفسر، شهود، همدلی و هنری بودن تفسیر در فهم کتاب مقدس و قرآن دست یافته‌است. بررسی مهم‌ترین مؤلفه‌های کاربردی هرمنوتیک شلایرماخر در فهم قرآن در پرتو دیدگاه تفسیری آیت‌الله جوادی آملی به روش توصیفی- تحلیلی رویکرد پژوهشی این جستار است. یافته‌ها و نتایج این مقاله گویای آن است که از هرمنوتیک روشی وی می‌توان در فهم قرآن استفاده کرد، ولی به‌طور‌کامل نمی‌توان بدان اکتفا نمود و رویکرد هرمنوتیکی او حاکی از کارگشا بودن برخی مؤلفه­ها و عدم کفایت بعضی دیگر در فهم قرآن است.

یکی از مباحث اساسی در باب خداشناسی، مسئله کیفیت ارتباط میان ذات و صفات الهی است. دراین­باره دیدگاه­های مختلفی از سوی متکلمان و فلاسفه مسلمان مطرح شده است. مهم­ترین این نظریات را می‌توان نفی صفات از ذات، عینیت ذات و... دانست. عده­ای از معتزله مانندابن­ابی­الحدید، ابوالهذیل و عبدالجبار که از سرشناسان معتزله­اند، قائل­ به عینیت هستند و نیابت را قبول ندارند. در میان فلاسفه شیعه، برخی مانند ملاصدرا، حاجی سبزواری، طباطبائی و مطهری نظریۀ نیابت را به معتزله نسبت داده­اند، درحالی­که در این­باره شیخ مفید و خواجه نصیر، عینیت را به امامیه و معتزله نسبت داده­اند. جوادی آملی در نسبت دادن نیابت به معتزله تردید کرده و آن را قبول ندارد. این جستار به روش توصیفی-تحلیلی پس از بیان دیدگاه­های یادشده، دلایل ابن­ابی­الحدید در دفاع از عینیت صفات با ذات و عدم صحت انتساب قول نیابت به طور مطلق به معتزله را مورد واکاوی قرار داده است.

بی‌تردید یکی از مسائل مهم انسان‌شناسی، مقوله کرامت است. کرامت انسان در امتداد کمال او قرار دارد و مفهوم اعتلا و ارتقای مندرج در دو واژة کمال و کرامت، سیری عمودی در درجات کمال و کرامت را برای انسان ترسیم می‌سازد؛ لذا شاهد تفاوت در درجات کمال بین انسان‌ها هستیم که این تفاوت، از‌یک‌طرف به سیر نزول و کرامت ذاتی انسان منتسب است و از‌طرف‌دیگر به کرامت اکتسابی او در قوس صعود مرتبط است. حال یکی از مسائل مهم در بررسی کرامت انسان، تبیین شاخص‌های کرامت در اسلام و ارتباط هر یک از این شاخص‌ها با اسماء الهی است. این مقاله با روش تبیینی–تحلیلی با تأکید بر آراء آیت‌الله جوادی آملی، ضمن تبیین شاخص‌های کرامت انسان به بررسی ارتباط آنها با اسماء الهی می‌پردازد. در این بررسی به سه شاخص عمده خلافت الهی، تقوا و لقاء الهی دست می‌یابیم که در بررسی این شاخص‌ها به ارتباط وثیق آنها با اسماء الهی می‌رسیم؛ چراکه تحقق هر یک از این سه شاخص، منوط به مظهریت انسان در اسماء الهی است.

محمد‌‌بن‌‌سنان‌زاهری (م.220ق) یکی از راویان کثیرالحدیث و تأثیرگذار بر فقه و حدیث امامیه است. در کتب اربعه شیعه از او احادیث زیادی نقل شده است، تعداد زیادی از بزرگان رجالی همچون ابن‌الغضائری در الضعفاء، ابن‌نجاشی در الرجال، شیخ طوسی در الفهرست و التهذیبین، شهیدثانی در الروضه البهیه و خوئی در معجم رجال‌الحدیث وی را تضعیف کرده‌اند و بعضاً معتقدند که وی متهم به غلو، ارتفاع و ضعف است، لذا به ویژه روایت‌های مفرد او را از درجه اعتبار ساقط کرده‌اند. در این نوشتار کوشش شده است تا با بررسی 7 روایت مفرد محمد ‌بن‌ سنان در الکافی و التهذیب، استناد به ادله و شواهد عقلی و عینی و همچنین سخنان بزرگان رجالی به بررسی ویژگی‌های تضعیفی فوق در روایت‌های وی بپردازیم تا به شناخت کامل‌تری از او دست یابیم. متن این روایت‌ها را با توجه به غلوآمیز بودن آن‌ها و عدم سازگاری با عقل ارزیابی کرده‌ایم. مهم‌ترین یافته پژوهش این است که روایت‌های ابن‌سنان به دلیل برخورداری از ویژگی‌های تضعیفی متعددی همچون غلو، ارتفاع و افراط، دارای ضعف و مخالف عقل هستند و در نتیجه آرای بزرگان رجالی که در ادامه بدان‌ها نیز اشاره خواهد شد، در باب ضعیف بودن شخصیت محمد ‌بن‌‌ سنان و مردود بودن روایت‌های مفرد وی درست و واقعی است.

در ابتدا با نگاهی به معنای ختم ولایت (برترین ولی و نه آخرین ولی)، معنای ختم نبوت ‌بررسی می‌شود و فلسفه ختم زمانی نبوت در نسبت با تبعات تاریخی آن (ظهور گروه‌های متضاد و مدعی فهم مراد الهی) موردارزیابی قرار می‌گیرد. در‌این‌راستا در‌مورد اداره جامعه در عصر ختم نبوت در مقاله حاضر با نقد نظریه‌های رقیب: 1. لزوم مراجعه به متن مقدس دین خاتم در همه شئون عبادی و این‌جهانی (ازجمله کشاورزی و طبابت) 2. نظریه اقبال لاهوری مبنی بر جایگزینی عقل استقرایی با وحی در دوره فعلی 3. نظریه عبدالکریم سروش مبنی بر حاکمیت وحی الی‌الابد در عین نفی حجیت سخن مفسران الهی، رأی مختار با استدلال ارائه می‌گردد: حاکمیت وحی در حوزه عبادات و حاکمیت عقل در حوزه غیرعبادات در عین رعایت چارچوب وحیانی. نویسنده استدلال می‌کند ماندگاری دین خاتم بر اساس این نگرشِ دینی بوده‌است.

دیدگاه‌های فلسفی در نگرش ما به مسائل الهیاتی نقش مهمی دارند. فلسفه گابریل مارسل دارای دیدگاه‌های الهیاتی خاص به خود است که می‌تواند رویکرد جدیدی در باب شناخت خداوند شکل دهد. پایه‌های فلسفی مارسل را سه اصل تشکیل می‌دهند: «بودن و داشتن»، «تفکر اولیه و تفکر ثانویه» و «راز و مسئله». این نوشته با بررسی توصیفی-تحلیلی نشان می‌دهد که الهیات مارسل از روش عقلی و منطقی جدا شده و به ایمان‌گرایی نزدیک می‌شود. در دیدگاه مارسل، شناخت خدا شخصی و نسبی است و معرفت منحصراً از راه تفکر ثانویه و مشارکت در راز هستی ممکن است. به‌نظر وی چنین شناختی محدود بوده و از محدودیت خارج نمی‌شود؛ لذا پاسخ نهایی برای آن وجود ندارد. دیدگاه مارسل هر چند نتایج نسبتاً خوبی مانند «تأکید بر رابطه وجودی با خداوند» و «عدم امکان شناخت کنه ذات خداوند» دارد، با چالش­های مهمی مانند «برهان‌ناپذیر دانستن وجود خداوند» و «ابهام و دوری بودن مشارکت» مواجه است.