جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مهجوریت قرآن کریم در قوم پیامبر اکرم موضوع آیه 30 سوره فرقان و از شکایات آن حضرت از ایشان در روز قیامت و در پیشگاه خدای سبحان است. امروزه بیشتر مفسران، واژه «مهجوراً» را به‌معنای «متروک» و معانی مترادف آن دانسته‌اند، ولی در گذشته معنای «سخن ناپسند»، «هذیان» و مانند آن نیز ترجمه شده است. در معنایی نزدیک به معنای اخیر، «مورد ناسزا و یا تمسخر واقع‏شدن» را نیز مطرح کرده‌اند. مؤلفان تفسیر فارسی مشهور به «ترجمه تفسیر طبری» امّا، این واژه را به‌معنای شاذ «بریده» دانسته‌اند که با توجه به تقدّم تألیف آن نسبت به تفاسیر متأخر، و نیز با توجه به وجود تعارضات آشکار در ابعاد مختلف دو معنای نخست، این معنا نیز درخور تحقیق است. پژوهش‌های موجود درباره آیه مورد بحث، با قبول معنای «متروک» و بدیهی دانستن آن، بدون اشاره به سایر معانی، به حواشی و ابعاد ترک قرآن پرداخته‌اند و تاکنون پژوهشی در واکاوی معنای واژه «مهجوراً» و ردّ و قبول معانی مطرح‌شده صورت نگرفته است. تحقیق حاضر، آرای لغویان و مفسران درباره معنای واژه «مهجوراً» در آیه مورد بحث را با روشی توصیفی- تحلیلی، نقل و تحلیل نموده و ضمن رویکردی انتقادی به آن آراء، با استعانت از قرینه متصل سیاق و قرینه منفصل روایات، معنای «بریده» را در مفهوم «قرآن جداشده از اهل‌بیت» تبیین نموده است.

سرشت اولیۀ انسان به‌معنای سرشتی است که خدا انسان را با آن خلق کرده است. یکی از مباحث مهم در این باره آن است که آیا سرشت انسان در ابتدای خلقت، آلوده به بدی بوده یا پاک و بدون نقص بوده است؟ آیات قرآن کریم که یکی از بهترین منابع در این بحث هستند، هرچند تصریح به پاکی سرشت اولیۀ انسان نکرده‌اند، اما به‌صورت ضمنی نشان می‌دهند سرشت اولیۀ انسان نه‌تنها پاک و بدون آلودگی است، بلکه خیر و هدایت‌شده است. مطالب قرآنی که پاکی سرشت اولیۀ انسان را نتیجه می‌دهند، عبارت‌اند از: خلیفه و جانشینی انسان از خدا، خلقت انسان به کامل‌ترین شکل ممکن، هدایت ابتدایی انسان توسط خدا، موهبت و عنایت فطرت به انسان، «قالوا بلی» گفتنِ انسان پیش از ورود به این دنیا، انتساب فاعلیتِ خوبی‌های انسان به خدا، و مسلط شدن شیطان به انسان تنها در صورت تغییر سرشت اولیۀ او.

سیاق از مسائل زمینه‌ساز برای فهم قرآن کریم است. استنباط از آیات قرآن بدون لحاظ سیاق، ممکن است مفسر را از دستیابی به مراد واقعی خداوند باز دارد. با این حال مشاهده می‌شود در کتب فقهی، برخی احکام از بخش‌هایی از آیات بدون لحاظ قبل و بعد استنباط شده و این پندار در ذهن خواننده متبادر می‌شود که گویا فقها سیاق را حجت نمی‌دانند یا از آن غفلت دارند. نوشتار پیش‌رو با هدف تحلیل همین مسأله، با محوریت بررسی مرسله حماد، با روش توصیفی– تحلیلی سامان یافته است. در این مرسله، امام کاظم (ع) با استناد به قسمتِ «ادْعُوهُمْ لِآبائِهِمْ» آیه 5 سوره احزاب، تعلق خمس را به کسانی که از طرف مادر به بنی‌هاشم منتسب هستند، رد می‌نماید. ظاهر سخن امام این پندار را در ذهن به‌وجود می‌آورد که در این استدلال، تناسب حکم و موضوع رعایت نشده و به سیاق آیه بی‌توجهی شده است. بعد از بررسی شش راه حل در تبیین نظر امام، یافته‌های پژوهش در راه حل هفتم نشان می‌دهد که انتساب موجود در عبارت «ادْعُوهُمْ لِآبائِهِمْ»، علاوه بر اینکه شامل انتساب به پدر واقعی می‌شود، شامل انتساب به قبایل نیز می‌شود و استشهاد امام به این آیه از جهت انتساب به قبیله بوده است. بر اساس این تحلیل، استنباط امام خارج از سیاق نیست.

مفهوم «صبر جمیل» یکی از فضایلی است که در قرآن برای توصیف نحوۀ بردباری برخی از بندگان خاص خدا در برابر سختی‌ها و مصائب به‌کار رفته است. در این مقاله برآنیم تا با کاویدن مفهوم «صبر جمیل» در قرآن، روایات و کتب تفسیر، معنای روشنی از آن را به‌دست آورده و این فرضیه را به آزمون گذاریم که آیا صِرف حکایت‌گری قرآن از شیوۀ صبر حضرت یعقوب (ع) و بازگوکردن آرزوی آن حضرت برای برخورداری از صبر جمیل، به این معناست که آن جناب به این فضیلت کاملاً آراسته بوده و شیوۀ صبر او می‌تواند الگوی تمام‌نمای مؤمنان باشد؟ مقاله در پی اثبات این ادعاست که الگوی صبر جمیل در قرآن، پیامبرانی چون ایوب (ع)، ابراهیم (ع) و نبی مکرم اسلام (ص) هستند و قرآن در بیان داستان چگونگی مواجهۀ حضرت یعقوب (ع) با گم‌شدن فرزند، در مقام تأیید رفتار این پیامبر بزرگوار و الگوسازی تمام‌نما از صبر ایشان نیست.

قرآن در آیات متعدّدی خود را مصدِّق کتاب‌‌های پیشین معرفی کرده و در یکی از آیات، در کنار وصف «مصدق»، از وصف «مهیمن» برای بیان نسبتش با کتب پیشین، به‌ویژه تورات و انجیل استفاده کرده است. «تصدیق» به‌معنای تأیید انزال و هدایتگری است. بیشتر مفسران «هیمنه» را به‌معنای سیطره و تسلط قرآن دانسته‌ و یکی از معانی یا لوازم آن را تبیین تحریف‌ها ذکر کرده‌اند. پرسش اساسی این است که مهیمن به چه معناست و چگونه با مصدق بودن سازگار خواهد بود؟ در این تحقیق با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی، کوشیدیم به برداشت دقیقی از ویژگی‌ها و نشانه‌های مهیمن بودن برسیم تا از این رهگذر بتوانیم به تصویر جامعی از ساخت معنایی نسبت قرآن با کتب پیشین، به‌ویژه تورات و انجیل دست یابیم. در نهایت این نتیجه به‌دست آمد که در آیات ضمن تأکید فراوان بر اصل انزال تورات و انجیل و شهادت بر وحیانی بودن و هدایتگری آن، در زمینه تفصیل (تنوع و تعمیق) معارف و تغییر احکام جزئی، قرآن واجد تمایزاتی برشمرده شده است. این معنا ارتباطی با نشان دادن تحریف‌های لفظی ندارد و در صدد دور نگه داشتن از تحریف معنوی، صیانت از اصالت دین و ارتقا به افقی وسیع‌تر است. مصدّق و مهیمن بودن قرآن در منظومۀ ارتباط بین ادیانی، مفهومی است که به‌نوعی ناظر به رسمیت بخشیدن به ادیان ابراهیمی در نظر گرفته می‌شود.

قرآن‌محوری یکی از جریان‌های پیشینه‌دار در حوزه معارف دینی و ازجمله تشریع است. این جریان در اهل سنت با سابقه تاریخی مشخص و با طی فراز و نشیب‌های زیادی نضج گرفته و امروزه در میان برخی عالمان اهل تسنن پیروانی دارد. اما در نگرش شیعی آن نوپدید است. به تعبیر دیگر، اگر مشخصه اصلی قرآن‌محوری را مرجعیت انحصاری قرآن و نفی یکپارچه سنت بدانیم، این دو خصلت به‌طور تام و تمام در شیعه ظهور نیافته است. اما در عین حال نمی‌توان از رگه‌ها و لایه‌هایی از حضور این جریان در تفکر شیعی، همچون نگاه انتقادی به حدیث و سنت فقهی گذشته، شأن توضیحی و تأکیدی سنت، اعتبارزدایی از شهرت و اجماع و رها شدن از دیدگاه‌های گذشتگان چشم‌پوشی نمود؛ علائمی که به حضور نحیف و بی‌رمق سنت در فرآیند استنباط منجر شده است. نشانه‌ها و علائم این حضور، هم در اصل فرآیند اجتهاد، و هم در نتایج و پیامدهای آن قابل رهگیری است؛ علائمی که در سنت فقهی شیعه قابل هضم و توجیه نیست و نوعی تجدیدنظرطلبی را نمایان می‌سازد. این مقاله با همین نگاه و به استناد پیروان این نگرش، در صدد تبیین و بازنمایی بیشتر این نشانه‌ها و البته نقد و ارزیابی آنها می‌باشد.

سوره عادیات ازجمله سوره‌های قرآنی است که در باب مکی یا مدنی بودن آن و فضای نزول سوره، روایات و اقوال سخت مختلفی گزارش شده است. افزون بر این، سوگندهای آغاز سوره و نسبت معنایی میان آیات آن، برای مفسران مسائلی را به همراه آورده است. پژوهش حاضر برای تبیین این مسائل، از دیدگاه گفتمانی بهره برده است. فهم گفتمان حاکم بر سوره، امکان شناخت نگاه و موقعیت نزول آن را فراهم آورده و نشان می‌دهد که قرآن در مواجهه با مخاطبان نخستین خود چگونه رفتار کرده است. نتایج و یافته‌های پژوهش حاضر نشان می‌دهد سوره عادیات یک سوره مکی است که موضوع مرکزی آن، بیان نزدیک شدن، ناگهانی بودن و احاطه و فراگیری رستاخیز است. این معنا از طریق دخیل ساختن حواس مختلف سوژه روایت و احساس و عواطف برآمده از تجربه زیسته او شکل می‌گیرد. همچنین سوگندهای آغاز سوره به خود اسبان، به‌مثابه پدیده‌ای آشنا در زندگی روزمره و دور از مدنیت عرب عصر نزول مربوط است که در فرهنگ و زبان ایشان، دارای ابعاد و وجوه احساسی و عاطفی خطیری است.