جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بخشی از آیات قرآن ناظر به سنت های اجتماعی حاکم بر نظام خلقت است که مفسران قرآن کم و بیش به تفسیر این آیات پرداخته ­اند. از جمله این مفسران که به صورت نظام مند و تفصیلی و با نگاهی نو به تبیین سنت‌های حاکم بر جامعه در قرآن پرداخته محمد عبده و رشیدرضا در تفسیر المنار است. این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی و با ابزار کتابخانه ای درصدد است تا با مطالعه کامل تفسیر و استقرای تام موضوع به بررسی جایگاه و اهمیت سنت­های اجتماعی در قرآن از منظر این مفسران بپردازد. یافته ­ها نشان می­دهد که عبده و رشیدرضا اهمیت بسیار بالایی را برای سنت­های اجتماعی در قرآن قائلند، به گونه­ای که از نظر آنان برای سنن اجتماعی قرآن مانند دیگر علوم باید ضوابط و قواعدی تدوین شود، دیگر آنکه این آیات می ­تواند معیاری برای نقد و بررسی روایات، کشف ترتیب نزول آیات قرآن و تفسیر صحیح دیگر آیات قرآن استفاده شود. به علاوه؛ راه دستیابی به منابع سنت­های اجتماعی از مطالعه در قرآن، قصص قرآن، دانش تاریخ و مطالعه در زمین حاصل می ­شود.

یکی از سرفصل­های آسیب‌شناسی تمدن‌ها بررسی عوامل چالش زا و موانع پیش روی آن‌هاست. این بررسی، واکاوی مجموعه عواملی است که با اعوجاج در نهضت تمدنی و فرهنگ­شهری، آن را از مسیر اصلی و یا شتاب متناسب با دوره زمانی و تاریخی‌اش دور می سازد. مقاله حاضر در پی آن است تا با استخراج داده‌های مربوط به موانع تمدنی از آثار مالک بن‌نبی، متفکر الجزایری و اندیشه‌گر حوزه­ی تمدن، و تحلیل و سنجش آن‌ها، نمایی از چالش‌های پیش روی حرکت تمدنی ارائه کند که مالک موفق به شناسایی آن‌ها شد. در ادامه و پس از دسته‌بندی اطلاعات، تحلیل هر یک از عوامل و همچنین مواجهه با آنها بر مبنای اندیشه بن‌نبی خواهد آمد. در کنار این، نقدهایی نیز بر تلاش فکری او ارائه شده است. تحقیق کنونی از نوع کیفی، متکی بر روش تحلیلی- توصیفی با استفاده از متن‌کاوی تطبیقی و طبقه‌بندی اطلاعات است. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که گستره‌ای از عوامل فرا تمدنی و ویژگیهای درون تمدنی، در دو بستر اصلی ذهن و روابط اجتماعی، بازیگران غالبی هستند که از حرکت و نهضت تمدنی جلوگیری می کنند.

ابعاد اندیشه سیاسی علامه طباطبایی (ره) کدام است؟ این تحقیق با استفاده از روش تحلیلی – تاریخی به این نتیجه رسیده است اندیشه سیاسی - اجتماعی علامه طباطبایی (ره) بر پایه زمینه‌های سیاسی – اجتماعی جهان اسلام و ایران شکل گرفته است. هم چنین اندیشه وی نظام به هم پیوسته‌ای مبتنی بر مبانی نظری خاصّی است که آن را از نظام‌های فکری (دینی و غیردینی) متمایز می‌سازد. افزون بر این، وی نظریه‌های بدیعی در حوزه سیاست مطرح کرده است؛ از جمله نظریه استخدام، اعتباریّات، فطری بودن حکومت و ولایت، و واقع‌گرایی سیاسی، هم چنین او تلاش مجدّانه‌ای نسبت به پیاده کردن دیدگاه‌های اجتماعی – سیاسی خود در جامعه ارائه کرده است.

در منظر ملکیان جمع عقلانیت و معنویت راه رهایی است و گزاره­های دینی به جهت تعبدی بودنشان غیرعقلانی‌اند و انسان مدرن نیازمند معنویت توأم با عقلانیت است که به کاهش درد و آلام انسانی بینجامد. در مقابل، به عقیده شهید مطهری معنویت همان دین و حقیقت اسلام است و از لوازم فطرت بشر است که دین به تعالی‌رساننده این نیاز فطری است و تعبد محض و غیر عقلانی را از ساحت اسلام دور می‌داند. جوادی آملی شالوده طرح معنویت را بر اصل هماهنگی نظام تکوین و تشریع پی‌ریزی می‌کند که هر امر معنوی از پشتوانه تکوینی برخوردار است و تعالیم دینی از سنخ حقایق‌اند که به صورت اعتبار ظاهر شده و به شکل دین تجلی یافته‌اند. ما در این مقاله با مقایسه اندیشه‌های آنان به تحلیل و نقد نظریات ملکیان پرداخته‌ایم. ما حصل بحث آن است که ادله نظریه‌پرداز ناتمام بوده و از تحلیل منطقی متقن برخوردار نیست و به دیدگاه پراگماتیستی می‌انجامد.

پلورالیسم در لغت به معنای کثرت­گرایی است که در حوزه­های مختلف مطرح می‌شود. پژوهش حاضر به بررسی و نقد کثرت­گرایی اجتماعی از دید محمد شحرور می‌پردازد. پلورالیسم اجتماعی، عبارت است از پذیرش کثرت و تنوّع در حوزه نهادهای مدنی، احزاب، جمعیت‌ها و عقاید ناظر به مصالح اجتماعی. شحرور برای اثبات کثرت گرایی اجتماعی مورد نظر خود، ادله‌ای را ذکر کرده که مهم‌ترین آنها استناد به آیات قرآن و سیره نبوی است. در این تحقیق، سعی بر آن است که دیدگاه و ادله شحرور در مورد پلورالیسم اجتماعی، تبیین و مورد بررسی قرار گیرد. در این راستا، نخست با مراجعه به تألیفات شحرور، مقصود او از جامعه پلورال، جامعه وحدت گرا و ویژگی‌های هر یک بیان شده است. سپس دلایلی که وی بر مدعیات خود اقامه کرده، ذکر و پس از آن، رویکرد کثرت گرایانه وی نقد و اشکالاتی بر آن وارد شده و در انتها، به بیان دیدگاه مختار در مورد پلورالیسم اجتماعی پرداخته شده است.

نظریه تکوین عقل عربی به دلیل نگاه انتقادی آن، بارها از سوی پژوهشگران مختلف عربی و اسلامی و از زاویه‌های گوناگون مورد ارزیابی قرار گرفته است. در این نوشتار با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی و انتقادی تلاش شده است به مفاهیم و اندیشه‌های غربیِ که در طراحی این نظریه به کارگرفته شده، پرداخته شود. این مفاهیم عبارتند از: تفکیک عقل به دو قسم «عقل برسازنده یا کنشگر»[1] و «عقل برساخته یا متعارف»[2] از آندره لالاند، انگاره مثلث گاسدورف که مبتنی است بر رابطه میان انسان، خدا و طبیعت، «ساختار ناخودآگاه» استروس، «ناخودآگاه معرفتی» پیاژه و «اپیستمه»، «تحلیل ساختاری» و «تحلیل تاریخی» فوکو. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که علی‌رغم انسجام ساختاری نظریه، جابری مفاهیم فوق را از زمینه‌‌ی اصلی آن جدا و در زمینه کاملاً متفاوت به کارگرفته است. ضمن اینکه راهبرد روش‌شناختی نظریه به منظور ساختاری دیدن فرهنگ عربی نیز با اشکال مواجه است، زیرا با فرض اختلافاتی که جابری ترسیم می‌کند، امکان ساختاری دیدن آن به مثابه یک کل واحد منتفی می‌گردد.

دیدگاه‌ها متعدد و بعضاً متناقض از مفهوم و گستره تاریخی‌نگری در تفسیر متن وحیانی در اندیشه دانشمندان معاصر دین پژوه، لزوم گونه‌شناسی، تحلیل و تنقیح دیدگاه‌ها برای ارائه رویکردی اعتدالی و ضابطه‌مند را منجر شده است. سه رویکرد «تاریخی‌نگری به معنای تکوین متن وحیانی در بستر تاریخ»، «شکل‌گیری قرآن کریم تحت سیطره فرهنگ عربی» و «تاریخ‌مندی برگرفته از مبانی هرمنوتیک فلسفی» از مهمترین رویکردهای چالش برانگیز در میان معاصران است. پژوهش پیش‌رو با روش توصیفی ـ تحلیلی نشان داده است که تاریخی‌نگری در صورتی مقبول است که صرفاً به مثابه رویکرد معرفتی، مبین قرائن تاریخی مقارن عصر نزول باشد و به هویت عینی اصل متن وحیانی خدشه‌ وارد نکند. همچنین نشان داده است که برخی گونه‌های فهم تاریخی متن همچون «تفسیر با ابزار هرمنوتیک فلسفی» و یا «تفسیر ادبی معاصر» در برخی تقاریر آن به خاطر وجود اشکالاتی باید تصحیح و تعدیل گردد. ازاین‌رو، قرآن کریم در عین ناظر بودن بر واقعیت‌های عینی زندگی مخاطبان عصر نزول، واجد هویتی ماورائی و معلول مشیت الهی است و نه معلول متغیرهای بشری تا با دگرگونی آنها تحول یابد.

فقیهان مسلمان اهل سنت، مقاصد شریعت را در سه شاخه ضروری، حاجی و تحسینی بررسی کرده و برای هر یک، تطبیقات بسیاری بیان نموده­اند. از سوی دیگر می­توان دو حق از حقوق اساسی انسان را حق حیات و حق آزادی دانست و بر مبنای این دو حق و در پرتو شریعت، دو اصل اصیل به عنوان اصل کرامت انسان و اصل برابری انسان­ها را پایه گذاری کرد. برای این منظور ارزش­های بنیادین اسلام و اصول، قواعد و احکام فقهی مربوط مانند؛ اصاله الحریه، اصاله عدم السلطه، اصاله عدم الولایه، قاعده اکراه، منشأ حقوق انسان، جایگاه مردم در حکومت و حقوق و اختیارات آن­ها، ادله شایسته سالاری در فقه اسلامی در قالب «نظریه الاهلیه»، نظریه «النصیحه لائمه المسلمین» و... از نگاه فقیهان مقاصدی مورد بررسی قرار گرفته و نشان داده شده که فقه، علاوه بر حوزه فردی و روابط خصوصی افراد، به اعتبار مجموعه تعالیم دینی، برای تنظیم زندگی انسان در عرصه‌های مرتبط با جامعه، سیاست و دولت، برنامه­ای جامع دارد و بیش از آنچه به عنوان حقوق اساسی معاصر با پیشینه­ای حدود دو قرن، مصطلح شده، اسلام حدود پانزده قرن قبل، آن را به بشریت اهدا نموده است. امروزه یکی از مهم­‌ترین مباحث مطرح در حوزه حقوق اساسی؛ حقوق فردی و آزادی‌های عمومی است، که در این مقاله به آن پرداخته شده است.