جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آخرین حج پیامبر اکرمk که در آخرین سال عمر شریف حضرت واقع شد، حجةالبلاغ نام دارد. یکی از مباحثی که در این حج بدان پرداخته شد، مسئله ولایت است که در آیه 3 سوره مائده به آن اشاره می‌کند Pالْیوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتمَمْتُ عَلَیکُمْ نِعْمَتىِ وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْاسْلَامَO به عقیده امامیه و برخى اهل‌سنت، روز غدیر خم و خلافت علىj است. با تبیین موضوع ولایت، دین به اکمال می‌رسد. مسئله ولایت در منابع معتبر به تواتر بیان گردیده است؛ اما در مواردی از دید مستشرقان مغفول مانده و بنا به هر دلیلی بیان ‌نشده است. جستار پیش‌رو با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی و با روش انتقادی به بررسی و نقد دیدگاه یکی از مستشرقان به نام «دوین استوارت» پرداخته است. وی استادیار زبان عربی و مطالعات اسلامی، در دانشگاه استوری است. او مقاله‌ای تحت عنوان «حجةالوداع» در دایرةالمعارف لایدن نوشته است که اخبار عزیمت پیامبرk به مکه را با جزییات بیان‌ کرده است؛ اما اخبار مراجعت ایشان به مدینه و مهم‌ترین قسمت حجة‌البلاغ که معرفی امیرمومنان علیj به‌عنوان ولی و سرپرست مسلمانان هست، ذکر نکرده است. در جستار فرارو، به ‌نقد منابع مورد استفاده توسط مؤلف پرداخته شده و اینکه حتی از همین منابع نیز به‌خوبی استفاده نکرده و اطلاع کافی از منابع مورد استفاده نداشته است. بنابراین مدخل «حجةالوداع» دوین استوارت، بر اساس ادله قرآنی و روایی غیرقابل‌پذیرش است.

«تلاوت» یکی از مفصل‌ترین مدخل­های دایرۀالمعارف لایدن بوده و مشتمل بر مباحث ذیل است: معنا و تعریف تلاوت، یکسان­انگاری تلاوت و قرائت، ارکان تلاوت، احادیثی درباره­ی تلاوت، زیباشناسی و مهارت صوتی در تلاوت. روش تحقیق در این مقاله، کتابخانه­ای و تحلیلی است، بر این مبنا ابتدا گزارش جامع از مقولات مذکور در این مدخل ارائه شده، سپس این مطالب با معیار قرآن کریم و منابع علوم قرآنی مورد ارزیابی و نقد قرار می­گیرد؛ تا نظریه صحیح در هر موضوع معرفی و تبیین گردد. به‌طورکلی تلاوت، صرف قرائت آیات نبوده، بلکه علاوه بر آن، دلالت بر امتثال و اتباع از مضامین قرآنی نیز دارد؛ از سویی یکی از جنبه­های اعجاز بیانی قرآن، نظم آهنگ و موسیقی خاص موجود در کلمات قرآنی است که توجه به این موسیقی، به همراه رعایت قواعد تلاوت از سوی قاری، اثرگذاری آیات بر خواننده و مستمع مضاعف می­شود. به‌عبارت‌دیگر، درصورتی‌که قرائت با عنصر ترتیل ـ به معنای تبیین و انسجام کلمات و عبرت­گیری از آیات ـ همراه شود، تلاوت محقق می‌گردد و در این حالت است که تالی قرآن ـ به تعبیر روایات اسلامی ـ حامل قرآن و الگویی بر اساس معیار فرهنگ اسلامی ـ قرآنی برای مردم آن جامعه خواهد بود.

یکی از معجزات علمی قرآن، جنین‌شناسی و مراحل خلقت است. این مسئله هرچند در قالب مبدأ و معاد شناسی مطرح شده؛ اما در حوزه اعجاز پزشکی قابل کنکاش است. نوشتار حاضر در پی پاسخ به این شبهه است که آیا جنین‌شناسی قرآن اقتباس شده از جنین‌شناسی دانشمندان یونان است؟ پژوهش حاضر با روش تحلیلی- توصیفی و با رویکرد تطبیق بین علوم و قرآن، با استفاده از آیات الهی و دیدگاه مفسران و دانشمندان و احادیث ائمهb و نظرات دانشمندان یونان سامان‌یافته و روش گردآوری مطالب آن کتابخانه‌ای است. نتیجه بحث این است که دانشمندان یونان درباره مراحل خلقت انسان دیدگاه‌های مطرح نمودند که با آیات الهی سازگاری ندارد. برای نمونه ارسطو اشاره به ترکیب نطفه و خون حیض دارد و قرآن نیز با اقتباس از آن به خون بسته اشاره کرده است، درحالی‌که در بین ارباب لغت برای علقه چهار معنا (آویزان، شباهت به زالو، سرخ گون، خون بسته) ذکر شده و همه آنها مطابق با علم جنین‌شناسی است. یا اینکه می‌گویند: نطفه زن در جنین دخالتی ندارد، درحالی‌که در قرآن به «نطفه امشاج؛ نطفه ترکیب شده» اشاره شده است. با توجه به دیدگاه مفسران شیعه و اهل لغت و علوم پزشکی، می‌توان گفت: نظریات ارسطو و جالینوس گالن تا قرن 18 میلادی بر اروپا سایه افکنده بود؛ اما نظریات قرآن در قرن هفتم میلادی مخالف نظریات آنها بود و به اعتراف دانشمندان، مطالب اعجاز آمیزی در بعد جنین‌شناسی مطرح ساخت و نمی‌توان ادعای اقتباس از متون پیشین را مطرح کرد.

جریان خاورشناسی به‌طور رسمی در ضمن جنگ‌های صلیبی و با اهدافی مشابه، شروع به کارکرد و نتایج بسیار چشم‌گیری برای جهان غرب به ارمغان آورد. به‌گونه‌ای که سرمنشأ برای بسیاری از استعمارگری و تسلط مادی و معنوی بر سرزمین‌های اسلامی قرار گرفت. جریان شرق‌شناسی را می‌توان به چهار دوره تقسیم نمود: دوره آغاز (قرن 12) در درون کلیسا، دوره رنسانس (قرن 16) که خاورشناسی را به خارج از دیوار کلیسا کشاند، دوره رنسانس خاورشناسی (قرن 19) که رویکردی انتقادی نسبت به گذشته خویش داشته و تلاش می‌کند، هرچه بیشتر خود را آکادمیک نماید و درنهایت دوره مدرن (قرن 20) که خاورشناسی به‌طور کامل پرستیژ آکادمیک و بی‌طرفانه به خود گرفته است. این چهار دوره از طریق تحلیل تاریخی آثار خاورشناسان پیرامون قرآن به‌دست‌آمده و در یک نگاه کلی، نتیجه گرفته است که رویکرد خاورشناسی از رویکردی کاملاً ستیزه‌جویانه و غیر منصف، به رویکردی علمی و بی‌طرف و نسبتاً منصف در حال تبدیل بوده است؛ اما بااین‌حال تحلیل آثار قرآنی خاورشناسان در همه دوره‌ها نشان می‌دهد که این جریان هرگز از قیدوبند ستیزه‌جویی با قرآن خارج نشده و باوجود برخی آثار درخشان در دوره‌های اخیر، همچنان بسیاری از پژوهش‌های خاورشناسان، رنگ و بوی انتقادی و تردید افکنانه خود را حفظ کرده است.

مارکو شولر از اساتیدی است که درباره رویکرد تعاملی پیامبرk با قبایل اهل‌کتاب و مخصوصاً یهود، مطالعاتی داشته است. آیات متقن قرآن در گزارش نحوه برخورد پیامبرk با گروه‌های ناهمگون جامعه و تعامل با اقشار و اقلیت‌ها، می‌تواند الگوی الهی برای کارگزاران حکومت اسلامی و راهگشای تصمیم‌گیری در عرصه سیاست داخلی و خارجی باشد. سره‌سازی تفاسیر قرآنی از روایات ناروا و پیرایه زدایی از این حقیقت تاریخی، چهره‌ی قرآنی سیره پیامبرk را به‌دوراز خشونت نشان می‌دهد. پژوهش حاضر درصدد است با روش اسنادی و ابزار کتابخانه و مطالعه متون، به پاسخ سؤال اصلی نائل شود. نتیجه تحلیل‌های تفسیری آن است که در مقابل نظر شولر، اسلام نیاوردن موجب اخراج یهود نبود، بلکه پیمان‌شکنی و حوادث بازار بنی‌قینقاع می‌تواند از موجبات اخراج آنها باشد. همچنین مراجعه گزینشی به منابع و عدم تحلیل، از آسیب‌های مطالعه این مستشرق در مورد بنی‌قریظه و بنی‌نضیر است. بر اساس آیات کریمه قرآن و تاریخ اسلام، دو شیوه در تعامل پیامبرk با یهود مدینه وجود دارد. گفتگو، صلح، معاهده و به‌ناچار برخورد قهرآمیز که با خروج طرف مقابل از چارچوب روابط متمدنانه و پیمان‌های اجتماعی است؛ اما طبق سیره قطعی و قرآنی پیامبرk، رفتار او از دایره عدالت و انصاف خارج نبوده است.

بحث وقوع یا عدم وقوع تحریف در قرآن کریم، یکی از مباحث چالشی و مورد اختلاف مسلمانان بوده است و مستشرقان نیز طبعاً به بحث دراین‌باره پرداخته­اند. «برونر» مستشرق فرانسوی، مقاله خود را با عنوان «اختلاف اهل‌سنت و شیعه در موضوع تحریف قرآن در قرن بیستم» به این موضوع اختصاص داده است. واکاوی اندیشه‌های وی و چگونگی گزارش دهی او نسبت به آراء علمای اسلامی از اهمیت ویژه­ای برخوردار است. نوشتار حاضر ضمن ترجمه مقاله برونر، به تبیین زوایای فکری نویسنده می­پردازد و به این سؤال پاسخ می‌دهد که برونر در گزارش خود تا چه حد رعایت انصاف کرده و مطابق با واقع عمل کرده است؟ برونر سیر تاریخی اعتقاد به تحریف را در بین شیعه و اهل‌سنت بررسی کرده و تصریح می­کند که این باور به دلیل پایه­های ضعیف­اش در بین مسلمانان عمومیت نیافته است و مبنای تحریف ناپذیری قرآن را از منظر مسلمانان، نصوص قرآنی از جمله آیه ۹ سوره حجر می­داند. گرچه برونر سعی در امانت‌داری و گزارش منصفانه نسبت به آرای علمای اسلامی در موضوع وقوع یا عدم وقوع قرآن داشته است؛ اما در مواردی هرچند اندک، دچار برداشت­های ناصواب شده است. روش این مقاله، توصیفی ـ تحلیلی است.

تبیین و تحلیل مبانی و پیش‌فرض‌های قرآن‌پژوهان غیرمسلمان، به‌ویژه قرآن‌پژوهان آمریکایی، از مهم‌ترین و ضروری‌ترین مباحث در حوزه مطالعات قرآنی است. کاوش پیرامون این مسئله که مبانی اصلی و ناگفته این مستشرقان در ورای آرای آنها نسبت به قرآن‌ کدام‌اند و نیز تحلیل آن مبانی، هرچند به‌صورت مختصر، موضوع تحقیق حاضر است که البته با تمرکز بر مستشرقان ایالات‌متحده آمریکا انجام یافته است. این تحقیق، با گذر از عناوینی مثل اقتباس قرآن از دیگر ادیان و فرهنگ‌ها، یا تأثیر از فرهنگ زمانه و مانند آن‌که عمدتاً به‌مثابه مصادر جایگزین از سوی مستشرقان ترویج شده‌اند، به بررسی مبانی اصلی و پنهان در ورای ذهن مستشرقان پرداخته است. در واقع، مهم‌ترین و اساسی‌ترین مبانی مستشرقان در اسلام‌شناسی به‌طور عام و مطالعات قرآنی، ‌به‌طور خاص، موارد ذیل است: وحیانی نبودن قرآن یا همان بشری بودن آن، عدم نبوت و رسالت پیامبر اکرمk، اسلام دین قومی خاص، عدم اعتبار روایت اسلامی درباره تاریخ اسلام و قرآن.

تحدی قرآن کریم به این­که نگارش کتابی همانند آن از عهده بشر خارج است، همواره روشن‌ترین گواه بر الهی بودن آن به شمار آمده است. دشمنان اسلام نیز از دیرباز تلاش­هایی برای پاسخ به این تحدی قرآن داشته­اند که همواره ناکام بوده است. مهم‌ترین کتابی که در سال‌های اخیر در مقام معارضه با قرآن نگارش یافته، کتاب «حسن الإیجاز» است که انتشار آن در بین جوامع عربی و اسلامی سبب واکنش‌های مختلف دانشمندان و ملل مسلمان شد. این مقاله که تازه‌ترین پژوهش در این زمینه به شمار می‌رود، با بهره جستن از روش تحلیلی ـ انتقادی به بررسی و نقد این کتاب در سه محور قالب، محتوا و شواهد پرداخته است. بنا بر دستاوردهای این پژوهش، با توجه به آیات تحدی قرآن کریم معلوم می‌شود که این اثر اساساً شرایط معارضه با قرآن را ندارد تا نوبت به بررسی مماثل بودن آن با قرآن برسد. بنابراین، ظافر نیز همانند دیگر مدعیان هماوردی در این میدان ناکام مانده است.

یکی از موضوعاتی که در حیطه‌ علوم قرآنی، توجه مستشرقان و قرآن­پژوهان غیرمسلمان را بسیار به خود معطوف کرده، تاریخ­گذاری آیات و سوره‌های نازل شده است؛ به‌گونه‌ای که این مبحث چالشی و بحث­برانگیز، در آثار خاورشناسان انعکاس ویژه‌ای داشته است. «ریچارد بل» جزو صاحب­نظران این عرصه شناخته می‌شود. مباحث مرتبط با تاریخ­گذاری آیات و سوره‌ها را در فصل هفتم از کتاب وی، «درآمدی بر تاریخ قرآن» می­توان یافت. با بررسی محتوای فصل مزبور، این نتیجه به دست می­آید که وی در بررسی و نقد آرای اندیشمندان مسلمان و نیز طرح نظرات خود دچار اشتباهات و لغزش­هایی شده است که عمدتاً از عدم اشراف او به فرهنگ، زبان و اعتقادات دین اسلام ناشی می­شود. هم­چنین این نکته مشخص می­شود که نوع نگاه او به قرآن صرفاً تاریخی است و از جنبه­های وحیانی و مافوق بشری آن چشم­پوشی کرده است. به همین علت برخی دیدگاه­های او همچون گسستگی آیات یا عدول از ملاک هجرت در تعیین آیات مکی و مدنی یا پذیرش تأثیرپذیری قرآن از گذشت زمان و وقوع نسخ (به معنای لغوی آن) مردود و غیرقابل پذیرش است. در این نوشتار بر آنیم تا با روش توصیفی ـ ­تحلیلی، نظرات مطرح شده در فصل هفتم از کتاب مذکور را بررسی کرده و سپس اشکالات آن را بیان کنیم.

یکی از مستشرقانی که در حوزه علوم قرآنی و تفسیر دارای مقالات متعدد است، آندرو ریپین، محقق مسیحی انگلیسی است که در یکی از مقالات خود با عنوان «شتر یا ریسمان» به بررسی معنای واژه «الجمل» در آیه 40 سوره اعراف پرداخته است. وی ضمن نقل اقوال مختلف، درنهایت وجود دو قرائت مختلف «جَمَل: شتر نر» و «جُمَّل: ریسمان ضخیم» از این واژه را مطرح نموده و قرائت دوم را ساخته‌وپرداخته مفسرانی می‏داند که از قرن سوم به بعد، با هدف غلبه بر بحث‏های کلامی و نیز نمایش برتری قرآن بر سایر کتاب‌های الهی، آن را ساخته و به ابن‏عباس نسبت داده‏اند. ریپین ضمن این ادعا، چندین پایه مهم اعتقادی مسلمانان نسبت به قرآن را نشانه گرفته است؛ این امر در آثار سایر مستشرقان نیز یافت می‏شود. چنین آثاری اگر به ورطه نقد درنیایند، بی‏تردید آثار مخربی خواهند داشت که سست ‏شدن پایه‏های اعتقادی مسلمان، یکی از آن‏هاست. در این مقاله سعی شد تا ضمن بررسی واژه «جمل» و پیشینه قرائت‏های مختلف آن، نیز بررسی آثار مفسران و لغویان متقدم، ادعای ریپین با روش تحلیلی و اوصافی و نیز با برون‏کرد انتقادی بررسی شود. درنتیجه، ریشه قرائات مختلف به عصر صحابه و تابعین بازگشته و آن ادعا مبنی بر ساختگی بودن قرائت ابن‏عباس و نیز سایر تبعات آن با ارائه ادله مربوطه، باطل و رسمیت قرائت مشهور جَمَل، انطباق آن با قرائت پیامبرk و وجود وجه شبه اقوی برای آن ثابت شد.