جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پژوهش در هر دانشي مبتني بر روشي است و اعتبار يافته هاي يک علم، کاملاً وابسته به روش به‌کار رفته براي تحصيل قضايا و گزاره¬هاي آن علم است. از‌اين‌رو، مباحث مربوط به روش شناسي را بايد يکي از ارکان مهم و اساسي فلسفة علم به‌شمار آورد. در مورد علم ديني و اسلامي نيز اين پرسش مطرح است که براي تدوين آن از چه روش يا روش هايي مي توان بهره برد؟ مقالة پيش‌رو که با استفاده از روش عقلي و توصيفي- تحليلي نگاشته شده، كوشيده است تا نشان دهد پاسخ به پرسش روش¬شناسي در زمينة علم ديني و اسلامي، بستگي دارد به معنا و مفهومي که ما براي «علم ديني و اسلامي» در نظر مي¬گيريم. در مورد تعريف، معنا و مقصود از علم ديني و اسلامي، احتمالات مختلفي وجود دارد که اقتضاي روش شناختي آنها نيز کمابيش متفاوت است.

بدون شک در هر علمي بر اساس روشي خاص به بررسي مسائل آن علم پرداخته مي‌شود. بررسي روش تحقيق در مسائل هر علم، تحت عنوان روش‌شناسي آن علم قرار مي‌گيرد و بر اساس اصطلاحات رايج در فلسفة علم، دانش درجة دو شمرده مي‌شود. نگاه روش‌شناسانه به هر علمي نقاط ضعف و قوت آن علم را آشکار مي‌کند و به رشد و بالندگي آن کمک مي‌کند. دانش فقه نيز از اين قاعده مستثنا نيست و نگاه نقادانه به روش به کار رفته در بررسي مسائل آن مي‌تواند سطح دانش فقه را ارتقا بخشد. روش به کار رفته در تحقيقات فقهي روش اجتهادي ناميده شده است. کاربست روش اجتهادي، با اينکه سابقه‌اي هزار و دويست ساله دارد، کمتر با نگاه درجة دوم ارزيابي شده است. تحقيق حاضر به روش تحليل- توصيفي و با نگاه درجة دوم به ارزيابي روش استنباط فقهي پرداخته و آن را در سه بخش سامان داده است؛ در بخش نخست به دانش‌هاي مقدماتي استنباط اشاره شده‌؛ در بخش دوم به بحث دربارة منابع استنباط پرداخته و در بخش سوم مراحل استنباط ذکر شده است.

حاصل پروژة مدرن‌سازي در غرب، ظهور دو دنياي مدرن و غيرمدرن است؛ دنياهايي که هيچ تناسبي با هم نداشت و در مقابل هم قرار مي‌گرفت. اين تضادها، در دو سطح سيرت و صورت جريان و تداوم يافت. محصول پيدايش اين دو دنيا، بروز انسان جديد و قديم، توأم با دوگانگي‌هايي مانند: علم-جهل، تغيير- ثبات و نظاير آن است. بروز اين دوگانگي‏ ها، که يکي انسان را به‌‌سوي تکثر حقيقت و ديگري به حقيقت مطلق مي‏ کشاند، بحراني را پديد آورد که همة عرصه ‏هاي حيات انسان را در قالب دو وجهي نوگرايي- سنت‌گرايي بازتاب داد. به تدريج و همپاي تمدن غرب، دوگانگي‌هاي ناشي از جدال عميق سنت و مدرنيسم، از مرزهاي آن گذشت و پا به کشورهاي غيرغربي سنتي گذاشت و تأثيرات شگرفي را بر حوزة انديشه و عمل سياسي در کشورهايي چون ايران برجاي نهاد، از جمله اين تأثيرها، رؤيارويي مفاهيم جديد و قديم سياسي در ايران معاصر است. برداشت‏هاي بسيار سطحي از مفاهيم غربي و کاربست آنها در جامعه ايراني فاجعه‏ هايي چون تقابل نگاه سخت افزاري و نرم‌افزاري درعلوم انساني و بحران در روش‌شناسي علوم اجتماعي را در پي داشته است. تلاش‌هاي زيادي براي گذر از اين بحران، که مي‏توان آن را «بحران علوم انساني ايران» نام نهاد، صورت گرفت، ولي نتايج درخور توجهي نداشت. لذا عدم دست‌يابي به الگوي مناسب بومي‌سازي، همچنان ضرورت پرداختن به آن و رسيدن به راه حلي در اين زمينه را گوشزد مي‌کند.

فرضيه، حدسي دربارة روابط بين متغيرهاست که اگر به درجة اعتبار برسد، تبديل به نظريه مي‌شود. ضرورت، جايگاه، ويژگي‌ها و انواع فرضيه‌، محل بحث انديشمندان است. در مکتب اقتصادي اسلام ـ که شهيد صدر از آن به مذهب تعبير مي‌کند و برنامة کلي سعادت اقتصادي را در خود دارد ـ نيز ضرورت فرضيه، ويژگي‌ها و انواع آن نياز به بررسي دارد. اين تحقيق، به روش توصيفي- تحليلي به بررسي نقش فرضيه در کشف مذهب اقتصادي با تکيه بر ديدگاه‌هاي شهيد صدر مي‌پردازد. يافته‌هاي تحقيق نشان مي‌دهد که طرح فرضيه در فقه جايگاه اساسي دارد و قابل چشم‌پوشي نيست. در مذهب اقتصادي اسلام نيز فرضيه ضرورت دارد. بر اساس ديدگاه شهيد صدر، در کشف مستقيم، فرضيه طي پنج مرحلة تجميع، تفکيک، ترجيح، تدوين و ترکيب احکام شرعي به دست مي‌آيد. در کشف معکوس، فرضيه از مفاهيم اسلامي به دست مي‌آيد. اين فرضيات، گزاره‌هايي باثبات، کلي، راهبردي و غيرانفعالي در برابر رفتار افراد است که از سنخ ساختارهايي چون نظرية توزيع و توليد، راهبردهايي چون تنوع مالکيت، و اهدافي چون عدالت اجتماعي (اقتصادي) است.

هدف اين مقاله ارائۀ يک چهارچوب نظام مند از مشاهده، به‌عنوان يک ابزار اصلي جمع¬آوري اطلاعات در پژوهش-هاي کيفي و کمّي از طريق مطالعۀ تطبيقي و تحليل منابع علمي است. به همين منظور، پس از بيان اهداف و تعاريف مشاهدۀ علمي، مراحل مشاهده، انواع و تکنيک¬هاي مشاهده، ابزارهاي کمکي، روش هاي جمع آوري و ثبت داده¬هاي حاصل از مشاهده، و محدوديت ها و خطاهاي معمول در مشاهده و روش هاي کنترل خطا، از ديدگاه هاي مختلف مورد بررسي و مقايسه قرار گرفته است. همچنين پانزده مقالۀ پژوهشي ايراني و چهارده مقالۀ پژوهشي خارجي - که بر اساس اعلام پژوهشگران، داده هاي مورد نياز را از طريق مشاهده جمع آوري کرده بودند- مورد تحليل و مقايسه قرار گرفتند. نتايج اين مقايسه نشان داد پژوهش هاي داخلي در استفاده از ابزارهاي ديجيتالي و کمک اعضاي جامعۀ مورد مطالعه براي انجام مشاهده، محدوديت هاي بيشتري داشتند؛ ولي پژوهش هاي خارجي از مشارکت بيشتر شرکت کنندگان برخوردار بودند و برخلاف مقاله هاي ايراني، جزئيات و محدوديت هاي فرايند مشاهده را به‌تفصيل توضيح داده اند.

پژوهش ضمن عمل، نوعي تحقيق در ميدان واقعي محيط آموزشي بوده و براي بهبود وضع موجود و پيشرفت در كار انجام مي‌شود. در اين روش پژوهشي، تحقيق با فعاليت آموزشي درآميخته، ضمن حفظ اصول پژوهشي، اجراي آن ساده و امكان‌پذير مي‌گردد. پژوهش ضمن عمل، توسط کنشگر آموزشي در يك مسئله و براي حل آن انجام مي‌شود. محور اساسي پژوهش ضمن عمل، عبارتند از؛ ميزان مشاركت معلمان يادگيري حل مسائل آموزشي؛ بيان ايده‌ها در مورد برنامه درسي؛ توسعه عمل آموزشي؛ نقد فعاليت‌هاي ياددهي ـ يادگيري و کاهش مشکلات شناسايي شده در فرآيند تعليم و تربيت. در اين مقاله، ابتدا تعاريفي از اقدام پژوهي ارائه شده، سپس اهداف پژوهش ضمن عمل، از ديدگاه‌هاي مختلف ارائه مي‌شود. چرخة پژوهش ضمن عمل، كه شامل حلقه‌هاي برنامه‌ريزي، اقدام، مشاهده و بازتاب مي‌باشد، معرفي مي‌گردند. در ادامه، به وجوه اشتراك و افتراق پژوهش ضمن عمل، در آموزش پرداخته شده و در پايان، نقش پژوهش در عمل در فرآيند تحول و نوآوري آموزشي مورد بررسي قرار مي‌گيرد.