جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اعتقاد به کثرت موجودات، تأمل و تفطن در واقعیت روابط آنها را به ­دنبال دارد. اصل بدیهی علیت، ‌به‌عنوان یک اصل فلسفی تخلف‌ناپذیر، کاشف از حقیقت این ارتباط است؛ اما سریان این قاعده در تمامی ارکان هستی و به­ویژه در عالم ماده، همواره با برخی ابهامات و اشکالات از سوی اندیشمندان مواجهه بوده و نردبان تشکیک را از انحصار تا انکار مطلق پیموده‌ است. در این نوشتار، با تحلیل و واکاوی حقیقت و احکام این اصل ضروری، استثناناپذیری این قانون عقلی در عالم اجسام نیز هویدا می­گردد؛ اما ازآنجاکه نحوه علیت در هر مرتبه­ای از مراتب وجود، با خصوصیت آن مرتبه توجیه­پذیر است، روشن می­شود که علیت مادی، علیتی تحریکی نه ایجادی، ناقصه نه تامه، جانشین­پذیر نه منحصره، و اعدادی نه حقیقی است. چنین علیتی، شایسته شأن وجودی ماده و عالم طبیعت است.

نخستین مخلوق بدون واسطه از خداوند، صادر اول است که از مباحث مهم فلسفی- عرفانی به شمار می‌رود و در این مسئله، بین عرفا و فلاسفه، اختلاف‌نظر وجود دارد.هرکدام از فلاسفه و عرفا با توجه به چشم انداز خود آن را حل و فصل کرده اند فلاسفه یونانی و به تبع آن فلاسفه اسلامی عقل اول را صادر نخست از مبدأ فیض میدانند در حالی که اهل معرفت در افقی بالاتر نسبت به فلاسفه،مشیت مطلق یا فیض مقدس را با دلایل خاص خود به عنوان مبدأ صدور کثرات معرفی می کنند نوشتار حاضر با روش توصیفی- تحلیلی از منابع فلسفی- عرفانی، صادر اول را از منظر امام خمینی(ره) در چهار محور پیگیری می‌کند: قاعده الواحد، ماهیت، اقوال و ویژگی‌ها و درنهایت، مصداق صادر اول. پس از آن نتیجه می‌شود که حضرت امام(ره) با رویکرد عرفانی خود، مصداق صادر اول را وجود منبسط می‌داند که همان حقیقت نوریه محمدیه(ص) است. این حقیقت، فاقد حدود و ماهیت است؛ زیرا شیء صاحب ماهیت، قابلیت و لیاقت ندارد تا از نامحدود صادر شود.

اسماعیلیان از ابتدای تأسیس تاکنون، عقاید خاصی در باب مهدویت داشته‌اند و موضوع مهدی موعود نیز در نزد فرقه‌های مختلف اسماعیلیه متفاوت است. در این میان، بعضی به اسماعیل‌‌‌بن‌جعفر و بعضی به محمد‌‌‌بن‌اسماعیل معتقد بودند. بعضی نیز خود را مهدی خواندند و به امام زمان در هر عصر معتقد شدند و بعضی به برپایی قیام، اقدام کردند. ‌باتوجه‌به اختلاف عقاید و البته اشتراکاتی که بین‌‌‌‌ آنها وجود دارد، در این مقاله با روش توصیفی و کتابخانه‌ای، اندیشه مهدویت از منظر فرقه‌های اسماعیلی (قرمطی، فاطمی و نزاری) و وجوه تشابه و تفارق‌‌‌‌ آنها مورد بررسی قـرار گرفته است که به عنوان وجوه اشتراک این فرقه ها می توان به ضرورت وجود امام، جایگاه ویژه امام در نظام آفرینش، ارتباط امام با جامعه، عصمت امام، نصب الهی امام بعد از پیامبر و اینکه مهدی موعود از نسل پیامبر اسلام(ص) است، اشاره کرد و افتراق آنها نیز در این نوشته، اعتقاد به موعود بودن اسماعیل‌‌‌بن‌جعفر نزد برخی از این فرق، اعتقاد به مهدویت محمد‌‌‌بن‌اسماعیل نزد برخی دیگر، پذیرش ادعای امامت عبیدالله از نظر برخی، استمرار امامت به نظر بعضی، عدم رجعت محمد‌‌‌بن‌اسماعیل به نظر برخی دیگر ، تفاوت مهدی و قائم به نظر بعض از آنان و اختلاف در باره امام ظاهر، است.

در میان مراتب ادراک آدمی، ادراک عقلی، ‌به‌عنوان مهم‌ترین بخش ادراک به شمار می‌آید و او را از حیوانات متمایز می­کند. ابن‌سینا در ادراک عقلی قائل به نظریه تجرید و اتصال نفس با عقل فعال است و ملاصدرا در این­ باره نظریات متفاوتی را بیان می­کند. بر اساس مبانی ملاصدرا، نفس ناطقة آدمی پس از گذر از نفس نباتی و حیوانی، به مرحله­ای از ادراک می­رسد که قادر است مفاهیم کلی و حقایق عقلانی را ادراک کند. اما این امر چگونه محقّق می­گردد؟ صدرالمتألهین (برخلاف ابن‌سینا) در ادراک حسی و خیالی قائل به خلاقیت نفس است؛ درحالی‌که درباره فرآیند ادراک عقلی، در آغاز دارای آرای متفاوت و به نظر، متعارضی است. به عبارتی بنا بر مبنای ابن­سینا، علم به‌واسطه انفعال حاصل می­شود، ولی در حکمت متعالیه و در کتب پیشینیان مشاء، سخن از انفعال نیست و علم در قسمتی از امور و در بسیاری از موارد، به انشای نفس برمی­گردد. مهم‌ترین آرای ملاصدرا در زمینه ادراک عقلی را می­توان در قالب سه رویکرد ذکر نمود: نخست، مشاهد­ی مثل نوریه از دور؛ دوم، افاضی واهب الصور (عقل فعال) و سوم، ‌اندکاک در ذات الهی بر سبیل فنا. نقطه اشتراک این دو فیلسوف، در نحوه افاضه واهب الصور بر آنهاست که ابن‌سینا به نحو اتصال می­داند، ولی ملاصدرا بر سبیل اتحاد و هریک از این دو دیدگاه، ثمراتی دارد که قابل‌توجه است. نوشتار پیش رو که به روش کتابخانه­ای و تفحص در آرای فلاسفه پیشین تهیه شده، ضمن تبیین دیدگاه این دو فیلسوف دررابطه‌با ادراک عقلی، ناگزیر است توضیح مختصری درباره حقیقت نفس انسان و قوای وجودی او و همچنین حقیقت عقل فعال در عالم ارائه نماید تا بدین‌وسیله تصویری روشن در ذهن مخاطب ایجاد گردد.

فلسفه ‌به‌عنوان یک علم، در بالاترین رتبه نسبت به علوم دیگر قرار دارد. ‌‌‌‌ازطرفی علوم با هم ارتباط دارند و از یکدیگر تأثیر می‌پذیرند. فلسفه به دلیل جایگاه کلان خود، بر همه علوم سایه‌افکن است و می‌تواند در مبانی نظری و در محدوده و حل مسائل و شئون مختلف علوم، تأثیرگذار باشد. یکی از علوم متأثر از فلسفه، اخلاق کاربردی است و از مهم‌ترین مسائل این علم، مسئله جنسیّت در انسان و مسائل متعدد آن است که در جهان امروز مورد نقض و ابرام‌های متعددی واقع شده است. ما در این نوشتار به دنبال بیان ارتباط مسئله اصالت وجود و برخی لوازم آن با مسئلۀ جنسیّت هستیم. با بیان اصالت وجود و لوازم آن، مانند اعتباریت ماهیت و تشکیک وجود، بر اعتباریت ماهیت انسانی و جنسیّت در آن تأکید می‌کنیم و افراد انسانی را به گذر از ماهیت به وجود فرا می‌خوانیم. با این گذر و دسترسی حضوری به متن وجود و معرفت، نفس، فقر وجودی خود را درک می‌کند و به محضر خدا راه می‌یابد. در این میان، از جایگاه اعتباری انسان و جنسیّت غفلت نمی‌کنیم و با تأکید بر صدق ماهیت، به لوازم ماهوی جنسیّت، مانند عرضی مفارق بودن و آثار آن نیز می‌پردازیم.

منبع یا منابع معرفت، نفس و قواى نفسانى هستند و قواهاى ادراکى که منابع معرفت انسان را تشکیل مى‌دهند عبارت‌اند از قوه حس، قوه خیال و قوه عقل. اما قوه قلب که فراتر از حس و عقل فکرى است و قوه وحى که ادراکى خاص و ویژه شخص نبى است، غیر از قوه عقل و مستقل از آن نیستند. ازاین‌رو قوه قلب و قوه وحى، ‌به‌عنوان دو منبع مستقل در کنار منابع دیگر معرفت به شمار نمى‌آیند؛ بلکه مرتبه و درجه‌اى از ادراک عقلى‌اند. براین‌اساس، انواع معرفت تقسیم مى‌شود به حسى و عقلى که علم حسى شامل حواس ظاهرى و باطنى است و علم عقلى خود داراى مراتب و درجاتى است که بالاترین مرتبه آن ادراک وحیانى است. ازآنجاکه قواى مختلف نفس موجب حصول راه‌هاى متفاوت شناخت مى‌شوند، راه‌هاى شناخت انسان عبارت‌اند از: راه حس، راه عقل و راه قلب. راه حس ازطریق فرایند حس و تجربه است، راه عقل ازطریق استدلال و برهان است و راه قلب ازطریق تزکیه و تصفیه باطن است که راه اخیر، خود دارای دو قسم شهود عرفا و وحى أنبیا است.

دیوید هیوم با در نظر داشتن عقلانیت معرفتی، سخن از عقلانی بودن گرایش‌ها و عواطف انسانی را بی‌معنا می‌داند؛ حال آنکه عقلانیت صرفاً به عقلانیت معرفتی خلاصه نمی‌شود و اگر عقلانیت ارزشی را بپذیریم، آنگاه عواطف و اعمال انسانی نیز می‌توانند به این معنا، عقلانی یا غیرعقلانی باشند. در عقلانیت معرفتی، هماهنگی و تطابق ذهن و عین، مد نظر است و در عقلانیت ارزشی، هماهنگی و تناسب میان موجودات و به‌ویژه، بر اساس تبیین الهی، میان موجودات و خدا. این ‌گونه هماهنگی و سازگاری، دارای ارزش بنیادین است و ازاین‌رو، عقلانیت و ارزش، دو روی یک سکه‌اند. برخی آموزه‌های اسلامی که درباره عقل و تعقل سخن گفته‌اند، بر اساس این نوع عقلانیت، قابل تفسیر هستند و ازآنجاکه این آموزه‌ها، فهم این‌ گونه عقلانیت را به قلب نسبت داده‌اند و از طرفی، قلب را مرکز عواطف دانسته‌اند، می‌توان قلب را قوّه‌ای معرفتی-انگیزشی دانست که درصورتی‌که سالم باشد، هم ارزش‌های وجودی را درک می‌کند و هم انسان را به‌سوی آنها سوق می‌دهد.

علم غیب و صدور اخبار غیبی از امامان((ع))، از مباحث کلامی شیعی است و اعتقاد شیعه به این آموزه انکارپذیر در طول تاریخ تشیع، با اندکی قبض و بسط، در مجامع علمی مطرح بوده است؛ هرچند برخی علمای اهل‌سنّت نیز آن را می‌پذیرند. در این میان، دیدگاه ابن تیمیه (م728ق) به دلیل جایگاه علمی وی در جامعه اهل تسنن و اهمیت مقوله کلامی علم غیب در منازعات بینامذهبی و نیز نگاشته‌هایی در مورد اعلام پذیرش علم غیب امام علی(ع) از سوی ابن تیمیه، قابلیت بحث دارد. بر مبنای دستاورد مقاله حاضر، ابن تیمیه قائل به صدور اخبار غیبی از اصحاب پیامبر(ص) بوده که امام علی(ع) ـ و نه دیگر ائمه((ع))ـ نیز در شمار آنان است. او این آگاهی از اخبار غیبی را فضیلتی خاص و یا دلیلی بر امامت نمی‌دانست و آن را حتی به کاهنان، ساحران و مدعیان نبوت نیز نسبت می‌دهد؛ گرچه منشأ این علوم در اصحاب را شخص پیامبر(ص)، و سرچشمه علم غیب دیگران را جنّیان و شیاطین می‌داند. مجموعه داده‌های موجود، اعتقاد ابن تیمیه به «صدور اخبار غیبی» از امام علی(ع)، و نه پذیرش علم غیب امام(ع) از سوی او را برمی‌تابد.

علم غیب و صدور اخبار غیبی از امامان((ع))، از مباحث کلامی شیعی است و اعتقاد شیعه به این آموزه انکارناپذیر در طول تاریخ تشیع، در مجامع علمی با اندکی قبض و بسط مطرح بوده است؛ اما برخی علمای اهل سنت نیز آن را می پذیرند. در این میان، دیدگاه ابن تیمیه (م 728) به جهت جایگاه علمی وی در جامعه اهل تسنن و اهمیت مقوله کلامی علم غیب در منازعات بینامذهبی و نیز نگاشته‌هایی در مورد اعلام پذیرش علم غیب امام علی(ع) از سوی ابن تیمیه، قابلیت بحث دارد. بر مبنای دستاورد مقاله حاضر، ابن تیمیه قائل به صدور اخبار غیبی از اصحاب پیامبر(ص) بوده که امام علی(ع) ـ و نه دیگر ائمه(ع) ـ نیز در شمار آنان است. او این آگاهی از اخبار غیبی را فضیلتی خاص و یا دلیلی بر امامت نمی دانست و آن را حتی به کاهنان، ساحران و مدعیان نبوت هم نسبت می‌دهد. گرچه منشأ این علوم در اصحاب را شخص پیامبر(ص)، و سرچشمه علم غیب دیگران را جنیان و شیاطین می‌داند. مجموعه داده‌های موجود، اعتقاد ابن تیمیه به «صدور اخبار غیبی» از امام علی(ع)، و نه پذیرش علم غیب امام(ع) از سوی او بر می‌تابد.

قرینه‌گرایی یکی از رویکردهای مطرح در بحث معقولیت باورهای دینی است که طبق آن وجود یا عدم قرینه، دلیل و برهان عقلی بر باورهای دینی و به‌ویژه اعتقاد به وجود خداوند مورد بررسی قرار‌ می‌گیرد. این نظریه، در غرب دارای طرفداران و مخالفانی است. در این مقاله که با هدف بررسی دیدگاه قرآن درباره وجود قرینه یا دلیل عقلی بر وجود خداوند و به روش توصیفی- تحلیلی نگاشته شده، ابتدا تحت عنوان رویکردهای مطرح در اعتقاد به وجود خداوند، از قرینه‌گرایی و ضدّ قرینه‌گرایی و برخی متفکران این دو دیدگاه بحث شده است. در ادامه برای بررسی قرینه‌گرایی از دیدگاه قرآن، برخی آیات قرآن در دو گروه آیات دالّ بر وجود قرینه و دلیل بر اعتقاد به وجود خداوند و آیات دالّ بر فطری و بدیهی بودن وجود خداوند با مراجعه به تفاسیر، مورد بحث قرار گرفته و درنهایت، قرینه‌گرایی به‌عنوان یکی از راه‌های شناخت خداوند و نه‌تنها راه شناخت، نتیجه‌گیری شده است.